Próby reform Rzeczypospolitej w XVII wieku

PRÓBY REFORM RZECZYPOSPOLITEJ W XVIII WIEKU

Na początku XVIII wieku Rzeczypospolita znalazła się w bardzo trudnej sytuacji. Wojny ze Szwecją, Rosją, Turcją, powstanie Chmielnickiego na Ukrainie, a także rokosze Zebrzydowskiego i Lubomirskiego znacznie osłabiły nasz kraj. Folwarki popadały w ruinę, zmniejszył się eksport zboża, wzrósł wymiar pańszczyzny, upadły miasta, a wraz z nimi handel. W kraju szerzyła się nietolerancja, zabobon i „tumulty” religijne. Pusty skarb i wzrost znaczenia sąsiadów Polski pogłębiły tylko kryzys, w jakim znalazła się Rzeczypospolita. Katastrofalne w skutkach okazały się również zmiany w systemie sprawowania władzy. Dotychczasowy ustrój – demokracja szlachecka, została zastąpiona przez oligarchię magnacką. Jednak rządy najbogatszej części społeczeństwa doprowadziły do decentralizacji władzy, blokowania wszelkich prób reform przez liberum veto, wzrostu pozycji hetmanów, którzy niejednokrotnie wykorzystywali wojsko do swych prywatnych celów, a w konsekwencji do anarchii.
Pierwsze próby wyjścia z kryzysu podjęto w czasach Saskich. Po zakończeniu wielkiej wojny północnej, w celu opanowania załamania gospodarczego kraju, August II Mocny wprowadził przymus propinacyjny. Od tej pory tylko pan miała prawo do wytwarzania i sprzedaży wyrobów alkoholowych. Folwarki przestawiano na uprawę ziemniaków, rzepaku (z którego wytwarzano olej), hodowlę oraz produkcję przędzy wełnianej i lnianej. Rozwijały się także gospodarstwa zwane „olenderskimi”. Osadnicy przybywali z Holandii i zamieszkiwali tereny podmokłe. Budowali wiatraki, aby osuszyć swe ziemie, a gospodarstwa opierali na płaceniu czynszu. Sprowadzili także nową rasę krów (tzw. holenderskich). Ożywienie nastąpiło również w handlu. Kwitły targi, jarmarki, a magnateria zakładała liczne manufaktury, np. sukiennicze w Nieświeżu.
Reform nie zakończono tylko na próbach wyjścia z kryzysu gospodarczego. Aby umocnić Rzeczypospolitą należało także dokonać zmian ustrojowych. Konieczność tą August II Mocny widział na długo przed zakończeniem wojny północnej. Po odzyskaniu w 1709 roku polskiego tronu, postanowił umocnić swoją władzę. W tym celu sprowadził do kraju armię saską. Oburzona poczynaniami króla, szlachta zawiązała kolejną antykrólewską konfederację generalną, tym razem w Tarnogrodzie (1715). Obawiała się bowiem absolutystycznych dążeń Augusta II, a co za tym idzie, osłabienia swojej pozycji w państwie. Walczące strony poprosiły o mediację w rozstrzygnięciu konfliktu. W rezultacie, wojska carskie wkroczyły do Rzeczypospolitej i pod ich kontrolą w 1717 roku w Warszawie zebrał się jednodniowy sejm, zwany Sejmem Niemym, który przyjął, ustalone przez carską dyplomację, warunki pokoju miedzy królem a szlachtą. W obawie przed jego zerwaniem nie dopuszczono nikogo do głosu poza lektorem czytającym traktat, marszałkiem sejmu Stanisławem Ledóchowskim. Zgodnie z jego postanowieniami, Polskę i Saksonię powinna łączyć wyłącznie unia personalna, a wojska saskie miały jak najszybciej opuścić teren Rzeczypospolitej. Królowi zabroniono wyjazdu z Polski na dłużej oraz rozpoczynania wojen bez zgody sejmu. Na mocy traktatu sascy ministrowie nie mogli podejmować decyzji w sprawach polskich, a Polacy w sprawach saskich. Ograniczono także szeroki zakres kompetencji hetmanów, m.in. odbierając im prawo pobierania podatku na armię i podejmowania decyzji w sprawach liczebności wojsk oraz zakazano im wykorzystywania ich w celach prywatnych. Na Sejmie Niemym uchwalono także stały budżet państwa w wysokości 10 mln zł, przyjęto stały podatek (pogłówne w Koronie i podymne na Litwie), przeznaczony na utrzymanie 24-tysięcznej armii. Zmniejszono również wpływy sejmików na politykę zagraniczną. Postanowienia te, choć na pozór reformatorskie, w rzeczywistości umacniały tylko zasadnicze formy ustroju Rzeczypospolitej.
W latach czterdziestych i pięćdziesiątych XVIII wieku najbardziej konkretny program zmian przygotowała „Familia”, ugrupowanie skupiające Czartoryskich i rody z nimi spokrewnione. Żądali oni podejmowania decyzji w sejmie większością głosów, dwuletniej kadencji sejmu (zamiast sześciotygodniowych obrad co dwa lata), pozbawienia prawa głosowania szlachty gołoty, która łatwo ulegała wpływom magnatów. Czartoryscy uważali, że należy zlikwidować instrukcje sejmikowe i graniczyć rolę hetmanów. Proponowali wprowadzenie kolegialnej (zbiorowej) władzy wykonawczej, która za swoje decyzje ponosiłaby odpowiedzialność przed sejmem. Swój program spodziewali się realizować przy poparciu Rosji. Podobny projekt reform ustrojowych opracowali Potoccy, lecz głównego sojusznika widzieli we Francji. I choć poglądy obu stronnictw niewiele się różniły, to jednak ich realizację utrudniała walka polityczna. Potrzebę przeprowadzenie reform, w celu wyjścia z kryzysu, widział także Stanisław Dunin Karwicki Postulował on ograniczenie liberum weto oraz przeprowadzenie reform wojskowych i skarbowych.
O konieczności przemian mówiono nie tylko na salonach. W latach czterdziestych ukazała się anonimowa książeczka zatytułowana „Głos wolny wolność ubezpieczający”. Jej autor, w którym domyślano się byłego króla Stanisława Leszczyńskiego, domagał się usprawnienia obrad sejmu, krytykował liberum veto i wolną elekcję, postulował wprowadzenie 100-tysięcznej armii. Uznając rolnictwo za źródło dobrobytu Rzeczypospolitej, żądał uwolnienia chłopów z poddaństwa, otoczenie ich opieką państwa oraz zamiany pańszczyzny na czynsz. Opowiadał się także za prowadzeniem promieszczańskiej polityki.
Zmiany, za czasów Saskich, dotknęły również takich dziedzin jak nauka i kultura. Stanisław Konarski, należący do zgromadzenia pijarów, opracował projekt nowego programu nauczania. W 1740 roku wprowadził go w życie, w założonej przez siebie warszawskiej szkole, nazwanej Collegium Nobilium. Była to placówka, kształcąca młodzież szlachecką w duchu patriotyzmu, sprawiedliwości i odpowiedzialności za ojczyznę. Konarski, w opracowanym przez siebie programie szkolnym, umieścił nauki ścisłe i geografię. Ograniczył naukę łaciny na rzecz języka francuskiego i niemieckiego. Program Collegium Nobilium wprowadzono z czasem do wszystkich szkół pijarskich. Pobudziło to do zmian także i inne placówki, przede wszystkim jezuickie. Stanisław Konarski, znany głównie z reformy szkolnictwa pijarskiego, opracował także plan zmian ustrojowych. Wydany on został w broszurze „Rozmowa ziemianina z sąsiadem”. Jednak jego najwybitniejszym dziełem jest czterotomowy traktat polityczny zatytułowany „O skutecznym rad sposobie”. Konarski przedstawił w nim własną wizję naprawy Rzeczypospolitej. Atakował liberum veto, postulował reformę sejmu i wprowadzenie ustroju republikańskiego.
Równocześnie zaczynano interesować się ekonomią i prawem. Powstawały pierwsze czasopisma naukowe, wydawano zbiory praw. W 1747 roku, biskupi, bracia Józef i Andrzej Załuscy, oddali do użytku publicznego własny księgozbiór, liczący około 300 tys. druków i 10 tys. rękopisów. Księgozbiór ów, dał początek Bibliotece Narodowej w Warszawie. Ponadto, biskupi przeprowadzili szereg reform z Akademii Krakowskiej i w Zagłębiu Staropolskim.
W 1764 roku, po śmierci Augusta III, w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie, by pod ich czujnym okiem mógł zawiązać się sejm konwokacyjny. Sejm ten, obradujący pod laską Czartoryskiego, uchwalił wstępne reformy, zmierzające do realizacji planów „Familii”. Uchwalono nowy regulamin obrad sejmowych, zgodnie z którym, w sprawach skarbowych i wojskowych, decyzje podejmowano większością głosów. Posłom zakazano przysięgać na instrukcje sejmikowe. Sejm ograniczył również kompetencje hetmanów i podskarbich na rzecz nowopowstałych komisji: skarbowej i wojskowej. Wprowadzono cło generalne, znosząc jednocześnie prywatne cła i myta. Ponadto, podjęto decyzję o jednolitym systemie miar i wag w całym państwie. Zreformowano również kwartę i pogłówne dla Żydów oraz przedłużono, na czas nieokreślony, konfederację, podczas której obowiązywało głosowanie większością głosów.

Konieczność dalszych reform dostrzegał również Stanisław August Poniatowski, koronowany na króla Rzeczypospolitej 25 listopada 1764 roku. Jednak podstawowym błędem, który położył się cieniem na całym jego długim panowaniu, było przekonanie, że Katarzyna II, za cne jego lojalności, zgodzi się na przeprowadzenie zmian, przekształcających kraj w nowożytną monarchie parlamentarną. Szybko okazało się, że projektowi reform zdecydowanie przeciwne są zarówno magnacka opozycja, jak i państwa ościenne. Szybko utracił król także poparcie Czartoryskich, obrażonych na władcę za prowadzenie zbyt niezależnej od nich polityki.
Już podczas sejmu koronacyjnego dokonał zmian w systemie sprawowania władzy. Utworzył namiastkę rządu pod nazwą „konfederacja króla z ministrami”. Powołał komisje dobrego porządku (boni ordinis): skarbu, gospodarki i menniczą. Pierwsze lata jego panowania przyniosły szereg kolejnych reform. Dokonano spisu królewszczyzn, z których podwyższono kwartę na armię. W 1766 roku, w Warszawie, otwarto mennicę państwową. Król, mając na względzie bezpieczeństwo granic, zreformował armię. Wzrósł budżet na wydatki wojskowe, opracowano nowy regulamin, podniesiono dyscyplinę, a szczególny nacisk położono na kształcenie kadry żołnierskiej. W czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego dynamicznie rozwijała się gospodarka. Powstawały nowe manufaktury. W 1782 Prot Potocki założył Kompanię Handlu Czarnomorskiego, która zajęła się eksportem polskich towarów przez Morze Czarne. Powstała wówczas rządowa kompania manufaktur wełnianych. W 1787 brat króla, prymas Michał Poniatowski, założył Fabrykę Krajową Płócienną. Największymi inwestycjami były budowy Kanału Ogińskiego, łączącego rzeki Dniepr i Niemen oraz Kanału Królewskiego, łączącego Prypeć z Bugiem. Powstała Komisja Górnicza, która wznowiła eksploatację rud żelaza i węgla kamiennego. Nastąpiło też szybkie uprzemysłowienie okolic Grodna przez podskarbiego litewskiego Tyzenhauza. Niektórzy magnaci dobrowolnie likwidowali pańszczyznę, zamieniając ją na oczynszowanie. Z kolei kanclerz Andrzej Zamoyski dokonał kodyfikacji prawa, jednak na sejmie w 1780 roku, za sprawą Rosji i magnaterii, kodeks odrzucono.
Stanisław August, jako gorliwy zwolennik idei oświecenia, doceniał społeczną rolę edukacji i dlatego przeprowadził wiele związanych z nią reform. Zgodnie z obietnicą zawartą w pactach conventach, król, w 1765 roku, założył Korpus Kadetów, zwany Szkołą Rycerską (pod komendą Adama Kazimierza Czartoryskiego). Z inicjatywy władcy powstało także czasopismo „Monitor”, krytykujące zacofanie części szlachty (sarmatyzm) i propagujące konieczność dalszych reform. Celom dydaktycznym miało też służyć powołanie pierwszego państwowego Teatru Narodowego. Dzięki mecenatowi Poniatowskiego, kwitła oświeceniowa kultura i sztuka. Warszawa wzbogaciła się o zbudowany w stylu klasycystycznym: Pałac Łazienkowski, Oś Stanisławowską, Królikarnię, przebudowany został Zamek Królewski. Powstały pałace w Szczekocinach, Natolinie. Ponadto, król urządzał słynne „obiady czwartkowe”. Były to spotkania intelektualistów polskich, nawiązujące do europejskich salonów literackich.
Reformy edukacyjne i kulturalne w Rzeczypospolitej nie wywołały większych sprzeciwów Rosji. Zaniepokoiło ją natomiast planowane zniesienie liberum veto w sprawach aukcji wojska i skarbu. Do starcia doszło podczas obrad sejmu w 1766 roku, gdy rosyjski ambasador Repnin zażądał równouprawnienia dla innowierców, zwanych dysydentami. Król był skłonny uwzględnić jego wymagania, ale najpierw chciał doprowadzić do likwidacji liberum veto, czemu sprzeciwiały się zarówno państwa ościenne, jak i magnacka opozycja. W efekcie, pod osłoną wojsk rosyjskich zawiązały się dwie innowiercze konfederacje, prawosławnych w Słucku i protestantów w Toruniu. Jednocześnie Repnin poparł katolicką szlachtę, która powołała antykrólewską konfederację w Radomiu. Rezultatem działań rosyjskiego ambasadora było wywołanie wojny domowej w Rzeczypospolitej. Do kraju, na prośbę zwaśnionych stron, ponownie wkroczyły wojska carskie i w ich obecności wybrano posłów na sejm „pacyfikacyjny”. Ów sejm, obradujący w latach 1767-68, nazwany delegacyjnym, uchwalił szereg reform. Najważniejsze z nich to prawa kardynalne: wolna elekcja, liberum veto, wyłączne prawa szlachty do rokoszu, piastowania urzędów, posiadania ziemi i władzy nad chłopem (z wyjątkiem prawa karania śmiercią). Ponadto, zaakceptowano protektorat Rosji nad Rzeczypospolitą i odtąd to Katarzyna II stała się gwarantem ustroju państwa. Rozwiązano też sprawę dysydentów – przyznano prawa polityczne innowiercom, jednak to katolicyzm pozostał religią panującą.
Polityczna zależność od Rosji wywołała silny sprzeciw części szlachty, która zawiązała konfederację barską. Niestety, poniesiona przez konfederatów klęska, doprowadziła do I rozbioru Polski. Zaborcy, aby go uprawomocnić, zwołali do Warszawy sejm, który zawiązał się w konfederację. Obradował w latach 1773-75. Oprócz ratyfikowania traktatów rozbiorowych dokonał on wielu reform w dotychczasowym ustroju Rzeczypospolitej. Potwierdził, że władza wykonawcza należy do sejmu, a także uchwalone wcześniej prawa kardynalne. Jednak rozszerzono je o zakaz powoływania na tron dzieci i wnuków panującego oraz cudzoziemców, a ich gwarantem stały się wszystkie państwa zaborcze. Utworzono Radę Nieustającą pod przewodnictwem króla. Był to organ kierujący państwem pomiędzy sesjami sejmu. Składał się z 36 konsyliarzy wybranych przez sejm na 2-letnią kadencję, podzielonych miedzy opięć departamentów: interesów cudzoziemskich (spraw zagranicznych, policji, wojska, sprawiedliwości i skarbu. Ponadto, zreorganizowano armię liczącą 30 tys. Żołnierzy i przeprowadzono reformy gospodarcze: wprowadzono cło generalne, jednolite podatki (podymne), a królewszczyzny, na drodze licytacji, oddano w dzierżawę na 50 lat. Już na samym początku obrad, bo w 1773 roku, powołana została Komisja Edukacji Narodowej. Miała ona zająć się reformą oświaty. Powstała 14 X pod przewodnictwem Michała Poniatowskiego, na gruncie rozwiązanego zakonu jezuitów. Podlegały jej dwie prowincje szkolne – koronna i litewska, na czele z uniwersytetami w Krakowie i Wilnie. Tym dwóm szkołom głównym podlegały szkoły wydziałowe, a tym z kolei podporządkowano szkoły podwydziałowe. Nauka nie była obowiązkowa i obejmowała wyłącznie młodzież męską. Opracowano nowe programy nauczenia (w duchu oświecenia), utworzono seminaria nauczycielskie przy uniwersytetach, wprowadzono historię polską i naturalną oraz elementy wychowania fizycznego. Wykłady odbywały się wyłącznie w języku polskim. W 1775 roku KEN powołała Towarzystwo ds. Ksiąg Elementarnych, które opracowało 27 podręczników opartych na europejskich wzorcach nauczania. Jego sekretarzem został ksiądz Grzegorz Piramowicz, autor „Powinności nauczyciela”, „Wymowy i poezji” oraz „Moralnej nauki...”
Największych reform, w czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, dokonał, bez wątpienia, Sejm Wielki, zwany Czteroletnim. Obradował w latach 1788-92, pod laską konfederacji i przewodnictwem marszałków – Stanisława Małachowskiego i Kazimierza Nestora Sapiehy. Choć szlachta podzielona była na stronnictwa (patriotyczne, dworskie, hetmańskie), które ulegały przegrupowaniom pod wpływem rozwoju sytuacji w Polsce i w Europie, to jednak udało mu się dokonać wielu znaczących reform. Na początek zażądano wycofania wojsk rosyjskich z terytorium Polski. Powołano stała 100-tysięczną armię i ustalono stało podatek z dóbr szlacheckich (10% - tzw. ofiara dziesiątego grosza”) i duchownych (20%). Zniesiono Radę Nieustającą, a w celu usprawnienia administracji terenowej utworzono komisje porządkowe cywilno-wojskowe. Aby zagwarantować sobie pomoc w razie konfliktu z Rosją, 29 marca 1790 roku, podpisano sojusz z Prusami. Jednak Prusy chciały przyłączenia Gdańska i Elbląga w zamian za powrót do Polski Małopolski południowej. Sejm nie zgodził się na żadne zmiany terytorialne i we wrześniu 1790 roku uchwalił ustawę o niepodzielności ziem polskich. Dwa miesiące później przedłużył swoją kadencję, a do starego składu dodano nowych posłów, którzy znacznie wzmocnili stronnictwo patriotyczne. 24 marca 1791 roku, uchwalono prawo o sejmikach, zgodnie z którym szlachta gołota została pozbawiona głosu. Podczas obrad podjęta została także kwestia miast. Pod wpływem warszawskiej „czarnej procesji” z 1789 roku, 18 kwietnia 1791 roku, sejm uchwalił prawo o miastach, obejmujące jednak tylko miasta królewskie. Mieszczanie zostali dopuszczeni do urzędów, Nadano im nietykalność osobistą (neminem captivabimus), prawo do nabywania ziemi. Nowa uchwała ułatwiała nobilitację, dopuszczała 24 plenipotentów do udziału w sejmie (jako głos doradczy w sprawach miejskich) i znosiła podział na zajęcia miejskie i szlacheckie. Ponadto, miasta królewskie stały się jednolitymi obszarami bez wydzielonych jurydyk.

Bez wątpienia największym sukcesem Sejmu Wielkiego było uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku. Gwarantowała ona tolerancję religijną, pozostawiając uprzywilejowaną pozycję Kościoła katolickiego. Zachowała szlacheckie swobody wolnościowe, jednak pozbawiła prawa głosowania nieposesjonatów i zakazał ograniczania posłów instrukcjami sejmikowymi. Do konstytucji włączono również prawo o miastach z IV 1791 roku. Chłopi zostali wzięci pod opiekę prawa i rządu, a osadnicy przybywający z zagranicy uzyskali wolność osobistą. Władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy sejm, zwoływany co dwa lata. Powinien być także zawsze gotowy, bo w każdej chwili mogła zostać zwołana sesja nadzwyczajna. Decyzje zapadałyby większością głosów, a sejm konstytucyjny miał obradować co 25 lat. Ograniczono władzę senatu, odbierając mu m.in. prawo inicjatywy ustawodawczej. Zniesiono liberum veto i zakazano zawiązywania konfederacji. Konstytucja 3 maja przyznawała władzę wykonawczą królowi (dziedzicznemu w dynastii saskiej Wettinów) i Straży Praw, czyli rządu złożonego z prymasa i pięciu ministrów (Policji, Pieczęci, Interesów Zagranicznych, Wojny i Skarbu), którzy byli odpowiedzialni przed sejmem. Każdy akt wychodzący ze Straży Praw w imieniu króla miał być kontrasygnowany przez odpowiedniego ministra. Rządowi podlegały wielkie komisje: Policji, Wojska, Skarbu i Edukacji Narodowej. Zniesiono także urzędy starostów, powołując wojewódzkie komisje porządkowe, wybierane przez sejmiki. Sądownictwo miało być niezawisłe. Określono edukację dzieci królewskich, a armii nadano narodowy charakter. Ustalono też, że w razie małoletności króla, choroby umysłowej lub pobytu w niewoli, regencję miała sprawować Straż Praw pod przewodnictwem królowej lub prymasa.
Sejm Czteroletni nie zaprzestał pracy na uchwaleniu konstytucji. Pracował do maja 1792 roku. W tym czasie ogłoszono nietykalność osobistą Żydów, podjęto prace nad kodyfikacją prawa cywilnego, rozpoczęto sprzedaż starostw drogą licytacji, dokonano unifikacji ustroju Korony i Litwy oraz wcielono wojska prywatne do regularnej armii, powiększając ją tym samym do 100 tysięcy żołnierzy. Niestety, reformy Sejmu Wielkiego nie wszystkim się spodobały. Ich przeciwnicy zawiązali konfederację targowicką, która stała się przyczyną wojny z Rosją w obronie Konstytucji 3 maja. Klęska wojsk polskich i rządy targowiczan doprowadziły w konsekwencji do II rozbioru. Kolejny sejm rozbiorowy (1793), tym razem w Grodnie, przywrócił prawa kardynalne oraz Radę Nieustającą pod przewodnictwem ambasadora carskiego, Jakuba Sieversa, i dał jej inicjatywę ustawodawczą. Ograniczył rolę sejmu (miał być zwoływany co 4 lata na 2-tygodniowe obrady), zniósł elekcję viritim – króla miał obierać sejm o potrójnej liczbie posłów. Ustanowił również 15-tysięczną armię polską. Z reform Sejmu Wielkiego pozostawiono tylko głosowanie większością, nietykalność osobistą mieszczan oraz prawo do zakupu przez nich ziemi.
II rozbiór, a w konsekwencji polskiej załamanie gospodarki, wpłynęło na decyzję Tadeusza Kościuszki o przygotowaniu powstania. Naczelnik zdawał sobie jednak sprawę, że tylko zryw całego narodu da szansę na zwycięstwo. Z tego też powodu, aby zachęcić chłopów do udziału w walkach, 7 maja 1794 roku, ogłosił uniwersał połaniecki. Dokument ten znosił przywiązanie chłopa do ziemi pod warunkiem spłaty długów i podatków, zakazał rugowania chłopów z użytkowanych gruntów, obniżył pańszczyznę, a chłopów-powstańców, na czas wojny, całkowicie z niej zwolnił. Aby kontrolować wypełnianie uniwersału, powołał urząd dozorców. Powstanie niestety upadło. Ostatni oddział skapitulował 16 listopada 1794 roku pod Radoszycami, a państwa zaborcze dokonały trzeciego rozbioru.
Zarówno królowie Rzeczypospolitej, jak i XVIII-wieczne społeczeństwo, dostrzegali potrzebę gruntownych reform ustrojowych. Doskonale zdawali sobie sprawę, że „złota wolność” szlachecka osłabia władzę, brak armii nie pozwalał bronić granic, a pusty skarb i słabość systemu podatkowego doprowadziły do upadku gospodarczego. Jednak konieczne reformy przeprowadzono zdecydowanie za późno, w czasach, kiedy państwo stopniowo popadało w ruinę, a kraje sąsiednie swobodnie mogły ingerować w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Przyczyny upadku państwa polskiego najlepiej ujął Adam Naruszewicz: "Czegóż się błędny uskarżasz narodzie! Los twój zwalając na obce uciski? Szukaj nieszczęścia w swej własnej swobodzie. I bolej na jej opłakane zyski. Żaden kraj cudzej potęgi nie zwabił. Który sam siebie pierwej nie osłabił".