Patriotyzm - od romantyzmu do współczesności

PATRIOTYZM
„Patria” znaczy z greckiego - ojczyzna. Patriota to człowiek, który kocha swoją ojczyznę, jest gotów walczyć o nią i zawsze poświęci dobro prywatne na rzecz swojego kraju. Literatura polska zawiera wiele przejawów patriotyzmu i ukazuje bohaterów- patriotów. Dzieje się tak pewnie dlatego, że historia naszego kraju obfitowała w wojny i powstania. W takich wypadkach najbardziej widać patriotyczne czyny i często człowiek kochający ojczyznę poświęca dla niej życie. Nie oznacza to, że w czasie pokoju już nie trzeba być patriotą. Przeciwnie- trzeba nadal myśleć o swoim kraju, o reformach, o prawie i porządku. Jest to może patriotyzm mniej widoczny, lecz także cenny.
W epoce romantyzmu Polska nie istniała na mapie świata, była w niewoli, rozdarta między trzech zaborców. Na Polaków narzucona została kultura, administracja, a przede wszystkim język zaborcy. Polskie społeczeństwo nie mogło się pogodzić z narzuconymi siłą regułami; z niemożnością rozmawiania i tworzenia w języku polskim. W Polakach zaczęła się budzić chęć odzyskania niepodległości i dawnej świetności. Polskie społeczeństwo zaczęło wtedy próbować na różne sposoby odzyskać swoją suwerenność. Niemałą rolę odegrała Polska twórczość która poprawiała stan psychiczny naszego społeczeństwa.

Polscy pisarze romantycy wzięli na siebie zadanie podtrzymania swymi dziełami poczucia narodowej odrębności, poczucia polskości. Trzeba z całą mocą podkreślić, że romantycy to również wielcy patrioci, kochający ojczyznę, niejednokrotnie ponad swoje życie i wszystko co posiadali.
Myślę, że najwięksi poeci polskiego romantyzmu to Mickiewicz i Słowacki, dzieciństwo i młodość spędzili na terenie zaboru rosyjskiego. Dlatego szczególnie silnie odczuli represje ze strony tego właśnie zaborcy. Wiele miejsca w ich utworach zajmuje Rosja jako główny wróg Polski.
Ktoś kiedyś powiedział, iż „Mickiewicz wielkim patriotą był”. Według mnie to zbyt mało, ponieważ niemal każdy jego utwór poświęcony krajowi, tęsknocie za ojczyzną, za wolnością - jest inny, inaczej ujmuje to wzniosłe uczucie. Tym samym temat staje się ciekawy, daleki od monotonnego, opartego na schemacie wyliczanki, czy wywodu. Mickiewicz pisał o najważniejszych sprawach epoki i swojego narodu. Dostrzegał wartości, które są ważne w każdym czasie, takie jak honor, poczucie godności narodowej i osobistej, sprawiedliwość, prawo do wolności. Utwory poety uczyły miłości do kraju, podtrzymywały przekonanie o konieczności walki o wolną Polskę i głosiły wiarę w zwycięstwo tej walki. Najważniejszymi utworami napisanymi przez Mickiewicza przedstawiającymi sytuację kraju i postawy ludzkie wobec zaborów były: ”Konrad Wallenrod”, „Dziadów część III”, „Pan Tadeusz”, oraz liryka patriotyczna - „Do matki Polki”, „Reduta Ordona”.

„Dziady” z niezwykłą siłą wyrazu przedstawiają prześladowania, jakim władze carskie poddały Polaków. Obraz cierpień niewinnych młodych ludzi, przerażające okrucieństwo carskich urzędników - to główny problem utworu. Mickiewicz włącza ten problem w porządek metafizyczny, stawiając cierpienia Polski na równi z męką Chrystusa. Rozważając nad sensem cierpienia narodu, wysuwa teorię mesjanizmu polskiego. Głosi ona, iż nasz naród jest narodem wybranym, walczącym w imię dobra i sprawiedliwości z carem - reprezentantem zła, wysłannikiem szatana. Polakom sprzyjają siły anielskie, a ich ofiara zrównana jest z ofiarą Jezusa. Tak jak On skonał na krzyżu, aby zbawić cały świat, Polska zginie pokonana przez Rosję i inne państwa zaborcze - cierpiąc za wolność wszystkich narodów. Tak jak Chrystus, kraj nasz odrodzi się, by dzięki tej ofierze powstał nowy, wspaniały świat bez przemocy i zniewolenia jednych narodów przez drugie. „Dziady” część III powstały po upadku powstania listopadowego.

Mickiewicz przedstawił w utworze wielki patriotyzm, poświęcenie się jednostki w imię Ojczyzny. Ukazane jest to w „Wielkiej Improwizacji” Konrada. Mickiewicz uczynił go poetą. Konrad wygłasza monolog, który jest owocem niezwykłego natchnienia poetyckiego, a jednocześnie kreuje on bohatera, jako wielkiego patriotę, gotowego oddać swe życie w obronie własnego narodu. Konrad nosi takie samo imię jak poprzedni bohater Mickiewicza - Wallenrod, co wskazuje na to, że obie postacie reprezentują tą samą ideę - nie mogą pogodzić się z niewolą swego kraju. „Wielka Improwizacja” to oskarżenie Boga o obojętność wobec narodu. W szczytowym momencie uniesienia Konrada ogarnia poczucie niezwykłej potęgi, równej mocy boskiej. Bohater mówi o swej wielkiej miłości do Ojczyzny, którą tak bardzo pragnie widzieć wolną i szczęśliwą. W tym celu żąda od Boga, aby mu dał moc panowania nad światem, wówczas będzie rządził ludźmi czystym aktem woli - uczuciem. Bunt przeciwko Bogu wyraża się w trzech bluźnierstwach: Bóg nie jest miłością, tylko mądrością, miłość to omyłka Boga, a Bóg nie jest Ojcem świata, lecz jego carem. Konrad chce jak mityczny Prometeusz podjąć samotną walkę z Bogiem, w celu uszczęśliwienia narodu. Utożsamianie się z Ojczyzną, chęć podjęcia samotnej walki o dobro narodu, chęć uszczęśliwienia ludzi przez jednostkę - taką postawę nazywamy prometeizmem. Buntujący się Konrad, mimo swego patriotyzmu, mimo umiłowania narodu, którego cierpienia odczuwał jak swoje własne, ponosi klęskę. Bluźnierstwa wypowiedziane przez Konrada powodują, że popada on w moc szatana. Poeta, ukazując klęskę Konrada, nie chciał pozostawić czytelnika w przekonaniu, że naród polski nie ma już żadnej szansy na odzyskanie utraconej wolności. Tę nadzieję poeta przedstawił w symbolicznym „Widzeniu księdza Piotra”. Rozpoczyna się ono od obrazu prześladowanej młodzieży. W dalszej wizji ksiądz Piotr widzi jedno „dziecię”, które wyrosło na obrońcę i wskrzesiciela narodu. Mickiewicz nadaje mu tajemnicze imię „czterdzieści i cztery”. Po tym proroctwie następuje obraz męczeństwa narodu polskiego.
„Dziady” Mickiewicza, szczególnie część III należą do najważniejszych utworów polskiej literatury. Oddziaływały one na pokolenie pisarzy, oraz ukształtowały świadomość patriotyczną Polaków.
Po raz kolejny powraca temat ojczyzny w scenie Pt. Salon Warszawski. Akcja umieszczona jest salonie warszawskim, w którym na przyjęciu spotykają się Polacy o różnym nastawieniu politycznym. Najogólniej można ich podzielić na arystokratyczną elitę, starsze pokolenie Polaków oraz młodych patriotów. Młodzi patrioci omawiają sytuację na Litwie i w Polsce – wywózki i przesłuchania, arystokratyczna elita natomiast interesuje się tylko sprawami imprezy, nie interesują ich sprawy kraju, jedynym zmartwieniem jest aby się dobrze bawić. Cała scena jasno ukazuje kontrast między arystokratyczną elitą a patriotyczną młodzieżą. Poeta poddaje surowej ocenie całe społeczeństwo polskie. Jest rozgoryczony jego podziałami. Przyrównuje społeczeństwo do lawy.

„ Nasz naród jak lawa
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi.
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.”

Wierzch lawy stanowią ci, którzy stoją na czele narodu. Nie przedstawiają oni żadnych wartości, zaprzedali się zaborcy, obchodzą ich bale, moda, a nie losy narodu.
Głębię stanowią spiskujący i buntujący się młodzi. Jedynie oni stanowią prawdziwą wartość – wewnętrzny, płomienny ogień.
Konrad Wallenrod jest przykładem wielkiego patrioty, dla którego najwyższym dobrem jest walka o odzyskanie niepodległości ojczyzny. Mickiewicz przedstawiając losy Litwina walczącego z Zakonem Krzyżackim w rzeczywistości pokazywał jak Polacy powinni przeciwstawić się zaborcom. Wallenrod jest przykładem patrioty, który „szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyźnie”. Pragnąc bezgranicznie poświęcić się Litwie Konrad opuścił żonę Aldonę i w przebraniu Krzyżaka przystąpił do niemoralnej walki. Adam Mickiewicz w swoim utworze przedstawił bolesny konflikt sumienia. Metoda walki przedstawiona przez poetę w „Konradzie Wallenrodzie” wymaga aktu wielkiego samozaparcia i przezwyciężenia skrupułów moralnych. Poemat Mickiewicza zawiera potężny ładunek uczuć patriotycznych i mówi o tym, jak wiele ofiar i poświęceń wymaga miłość do ojczyzny zagrożonej unicestwieniem. W obrazie losów Wallenroda dostrzec można odbicie dramatycznych sytuacji, w jakie uwikłani byli konspiratorzy dla dobra ujarzmionej ojczyzny.

Zupełnie inną wizję prezentuje „Pan Tadeusz”. Słoneczną, słodką, rozjaśnioną sentymentem wobec minionych czasów Polski szlacheckiej. Patriotyzm tu - to miłość do dawnych obyczajów i pielęgnowanie tradycji, to pamięć o historii Ojczyzny, to działalność Jacka Soplicy i zryw napoleoński. Zagadnienia walki narodowowyzwoleńczej skupione są wokół postaci Napoleona. Polska w latach 1811 - 1812 czekała z wielką nadzieją na wkroczenie wojsk Napoleona. Mickiewicz wiedział, że Napoleon nie spełnił żadnych oczekiwań Polaków, a mimo to nie próbował obalić jego mitu w polskim społeczeństwie. „Pan Tadeusz” nawiązuje do historii Polski - od konfederacji barskiej do obrad Sejmu Wielkiego. Motywy muzyczne Jankiela ujmują Konstytucję 3 majową, powstanie kościuszkowskie, rzeź Pragi, powstanie Legionów Dąbrowskiego. Mickiewicz zawarł wizję narodu, który dążąc do niepodległości zniesie pańszczyznę i podziały stanowe.

Wykreował Jacka Soplicę, bohatera dynamicznego, który przeżywa jedyną w życiu, nieszczęśliwą miłość do Ewy Horeszkówny. Przeżywa wewnętrzny konflikt po dokonaniu zbrodni na Stolniku. Wstępuje do zakonu bernardynów, walczy i organizuje powstanie na Litwie. Bohater, podobnie jak Wallenrod, rezygnuje ze szczęścia osobistego. Nie jest jednak samotnym bojownikiem, lecz emisariuszem, agituje szlachtę i chłopów do wspólnej walki. Poeta świadomie podkreśla jak wielkie znaczenie w życiu człowieka odgrywa służba dla Ojczyzny. Żarliwy patriotyzm i poświęcenie się dla niej powoduje, że Jacka Soplicę stawiamy w rzędzie tych bohaterów literackich, którzy stanowią dla nas wzory osobowe, godne naśladowania. Na przykładzie Jacka widzimy przemianę całego pokolenia polskich rewolucjonistów, którzy po klęsce powstania listopadowego, zrozumieli jak wielkim błędem była idea samotnej walki szlachty, która nie zdecydowała się szukać poparcia i pomocy wśród polskiego ludu.
Bezpośrednie wyznanie miłości poety do Ojczyzny pozostanie na zawsze w „Inwokacji”, która jest wyrazem wielkiej tęsknoty do rodzinnej Litwy. Epos zamyka i utrwala piękno Ojczyzny - tragizm dzieła rodzi się natomiast w zestawieniu z „Epilogiem”, gdy po słonecznym wspomnieniu następuje ponura rzeczywistość wygnańca na paryskim bruku.

"Pan Tadeusz" był i jest dla Polaków szkołą prawdziwego patriotyzmu, a dowodem na to mogą być dzieje starego Skawińskiego, bohatera noweli Henryka Sienkiewicza "Latarnik".
Tak jak literatura romantyczna naznaczona została klęską powstania listopadowego, tak literatura pozytywizmu rozwijała się pod wpływem kolejnej narodowej tragedii, jaką było krwawo stłumione powstanie styczniowe, na długo przekreślające nadzieję na odzyskanie niepodległości w drodze walki zbrojnej. Wraz z upadkiem tego powstania klęskę poniosła także romantyczna ideologia walki. Pozostała gorycz i wzmagający się terror zaborców, ale też i pamięć o bohaterach narodowych i wielkim, patriotycznym czynie.
Pełna sentymentu do narodowych świętości jest nowela Elizy Orzeszkowej pod tytułem "Gloria victis". Wśród poleskiego Lasu znajduje się zbiorowa mogiła powstańców. Drzewa szumiące nad mogiłą opowiadają tragiczną historię młodego przyrodnika Marysia Tarłowskiego, który przybył w te strony ze swoją siostrą Anielą. Oboje zaprzyjaźnili się z Jagminem, któremu Maryś w jednej z potyczek uratował życie. Niestety w ostatniej bitwie Tarłowski zostaje ranny, a Kozacy zaatakowali polowy szpital, w którym się znajdował. Wtedy Jagmin ze swoją jazdą pospieszył bezbronnym, rannym powstańcom na pomoc. Niestety obaj przyjaciele zginęli. Aniela na ich wspólnym grobie postawiła krzyż i tylko wiatr niesie w przestrzeń, w ludzkie serca okrzyk "Gloria victis" (chwała zwyciężonym). Autorka składa hołd poległym i wyraża przekonanie, że poniesione ofiary nie były daremne, a przyszłe pokolenia docenią ich wielkość.

Powstanie styczniowe kształtuje także losy głównego bohatera "Lalki" - Stanisława Wokulskiego. Prus ukazuje narastanie fali nastrojów niepodległościowych na początku lat sześćdziesiątych. Byty to dyskusje studentów, którym przewodził Leon, a także konspiracyjna działalność Wokulskiego, prowadząca do przerwania wymarzonych studiów w Szkole Głównej i wzięcia udziału w powstaniu. Po klęsce powstania Wokulski został zesłany na Syberię, w okolice Irkucka, a do Warszawy powrócił w roku 1870, Gorąco wierzy w odzyskanie niepodległości syn byłego legionisty stary subiekt Rzecki, uczestnik powstania na Węgrzech i powstania styczniowego, człowiek, który do końca tycia pozostał wierny sobie i własnym ideałom. W jego osobie Frus zgromadził najważniejsze wartości moralne: uczciwość, patriotyzm i optymistyczną wiarę w nadejście czasów wolności i sprawiedliwości.

Poetka czasów niepoetyckich Maria Konopnicka jest autorką "Roty" jednego z najpiękniejszych wierszy patriotycznych w polskiej literaturze. Podmiot liryczny wiersza wypowiada się w pierwszej osobie liczby mnogiej, co nadaje utworowi charakter uroczystego apelu czy przyrzeczenia. Autorka stwierdza więc, że Polacy nie opuszczą rodzimej ziemi, ani nie zapomną ojczystej mowy, nie pozwolą na poniżanie przez zaborców i germanizację swych dzieci. Dla podkreślenia ciągłości historycznej narodu wspomina o pochodzeniu piastowskim, zaś aby podkreślić, że stosunki polsko-niemieckie zawsze były wrogie pisze o krzyżackiej zawierusze, która musi się rozsypać w proch i pył.
Nawiązując do symbolu złotego rogu, autorka wyraża nadzieję, że naród polski stanie jeszcze do zwycięskiej walki z wrogiem.
Pójdziem, gdy zabrzmi złoty róg Tak nam dopomóż Bóg!

Literatura Młodej Polski była bardzo zróżnicowana zarówno pod względem treści jak i zawartości ideowej. Poeci młodopolscy owładnięci poczuciem bezcelowości istnienia, na ogół rzadko powracali do tematyki patriotycznej. Jednak wśród liryków "Księgi ubogich" Jana Kasprowicza, odnajdujemy piękny patriotyczny wiersz, w którym poeta wyraża przekonanie, że ojczyzna to rzecz święta, to słowo najdroższe, choć krwią przepojone: żadko na moich wargach Niech duś to warga ma wyzna Jawi się krwią przepojony, Najdroższy wyraz: Ojczyzna.” .Poeta atakuje ostro tych ludzi, którzy nadużywają słowa patriotyzm, ojczyzna, mając na uwadze prywatne, osobiste korzyści: ”widziałem, jak między Ludźmi Ten się urządzą najtaniej, Jak poklask zdobywa i rentę, Kto krzyczy, iż żyje dla Niej. ”Prawdziwymi patriotami są jednak ci ludzie, którzy swą miłość do rodzinnego kraju chowają głęboko w sercu, a na dnie tego serca żyje wciąż nadzieja na odzyskanie niepodległości.

Najlepsze, niepodległościowe tradycje reprezentuje w swych dramatach Stanisław Wyspiański. W "Weselu" poeta głęboko przeżywający niewolę swego narodu ostro krytykuje społeczeństwo, które nie jest zdolne do podjęcia walki narodowowyzwoleńczej. Aby ukazać ten problem poeta wprowadza różne przedmioty symboliczne, które stały się wręcz symbolami narodowymi. Najistotniejszym z nich jest "złoty róg", który wręcza Gospodarzowi Wemyhora, ludowy pieśniarz i wróżbita ukraiński, znany zresztą ogółowi Polaków z obrazu Jana Matejki. Złoty róg ma czarodziejską moc, na jego dźwięk cały zjednoczony naród ma stanąć do zwycięskiej walki z wrogiem. Niestety Gospodarz - mimo złożonej przysięgi - przekazuje beztrosko złoty róg drużbie Jaśkowi, ten zaś gubi go na rozstajnych drogach, schylając się po czapkę z pawimi piórami. Można więc powiedzieć, że ani szlachta, którą reprezentuje Gospodarz, ani chłopi - mimo zapewnień Czepca - nie są gotowi do zrealizowania wielkiej, dziejowej misji, do podjęcia walki o wolność. Na próżno Jasiek w momencie, gdy pieje kur, przypomina sobie o swym dziejowym posłannictwie i wota dramatycznym głosem: „chyćcie koni, chyćcie broni”.Nikt go nie słyszy, wszyscy poruszają się ospale, bezmyślnie w rytm muzyki Chochoła, który śpiewa:„Miałeś, chamie, złoty róg Miałeś, chamie, czapkę z piór czapkę wicher niesie, róg huka po lesie ostał ci się ino sznur.”Całe społeczeństwo pogrążone jest w marazmie, w letargu, uśpione, tak jak ta róża pod słomianym chochołem. Czy Stanisław Wyspiański nie pozostawił zniewolonemu narodowi żadnej nadziei? Otóż niekoniecznie interpretacja symbolu Chochoła musi być tak pesymistyczna. Przecież na wiosnę spod słomianego Chochola wyrosną młode pędy róży. Być może i w polskim społeczeństwie pojawią się nowe siły, które poprowadzą naród do zwycięskiej walki z wrogiem.
W roku 1918 ziściło się wreszcie marzenie kilku pokoleń rodaków - Polska po ponad stuletniej niewoli odzyskała upragnioną wolność. Reakcja młodych poetów na ten fakt była zgoła nieoczekiwana. Tematyka patriotyczna, a przede wszystkim narodowowyzwoleńcza stała się nagle nieaktualna. Antoni Słonimski, jeden z członków ugrupowania poetyckiego "Skamander" w wierszu "Czarna wiosna" pisał:
Ojczyzna moja wolna, wolna...
Więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada
Również Jan Lechoń w wierszu "Herostrates" wyraża znamienne życzenie:
A wiosną - niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę
Zbliżającą się katastrofę wrześniową Władysław Broniweski rozpoczynał wielkim patriotycznym apelem do narodu, zawartym w wierszu "Bagnet na broń". W momencie zagrożenia każdy Polak powinien stanąć do walki z wrogiem:
Kiedy przyjdą Podpalić dom, len, w ń7óry mieszkasz - Polskę Kiedy rzucą przed siebie grom, Kiedy runą żelaznym wojskiem i pod drzwiami staną, i nocą kolbami w drzwi załomocą
ty ze snu podnosząc skroń, stań u drzwi.
Bagnet na broń! Trzeba krwi!
Obowiązek podjęcia walki dotyczy wszystkich obywateli - nawet poeta powinien porzucić pióro i chwycić za broń.
Ten apel Władysława Broniewskiego realizował nie tylko on sam, ale takie wielu poetów młodego pokolenia, którzy ginęli na barykadach powstańczej Warszawy.

W czasie powstania był wśród nich także młody Krzysztof Baczyński, wielka nadzieja polskiej poezji, który niestety zginął 4 sierpnia, w okolicach pałacu Blanka. On także w swojej twórczości pozostawił przyszłym pokoleniom bezwzględny nakaz służby ojczyźnie, a sam z kolei przyjął postawę patriotyczną od swych rodziców.
Dzień czy noc - matko, ojcze - jeszcze ustoję w trzaskawicach palb, ja żołnierz, poeta, czasu kurz. pójdę dalej - to od was mam: śmierci się nie boję!

W latach powojennych, w jakże skomplikowanym okresie politycznym powstają jednak utwory, które uczą miłości do ojczyzny. Do takich arcydzieł poezji patriotycznej należy wiersz "Gawęda o miłości ziemi ojczystej" Wiesławy Szymborskiej. Poetka już w pierwszych słowach wiersza stwierdza:
Bez tej miłości można żyć, mieć serce suche jak orzeszek
Jakimże jednak się jest człowiekiem, kiedy się nie kocha swej ojczyzny. Serce takiego człowieka jest "suche jak orzeszek", ludzie pozbawieni ojczyzny są jak "okna wypalone", jak "powalone drzewa".
Poetka zdecydowanie propaguje postawę patriotyczną, gdyż tylko miłość do rodzinnego kraju czyni z człowieka jednostkę w pełni wartościową, a także szczęśliwą poprzez poczucie więzi z rodakami, poprzez czynne uczestnictwo w dziejach narodu.
Nie będę jak zerwana nić. Odrzucam pusto brzmiące słowa (...) Pierścienie świetlnych dat nad nami" ziemia ojczysta pod stopami.
Nie będę ptakiem wypłoszonym anijak puste gniazdo po nim.
Ten przegląd literatury o tematyce patriotycznej nie jest oczywiście kompletny, niemniej jednak uświadamia nam, że ukochanie rodzinnego kraju to główne źródło natchnienia poetyckiego.