Epistolografia
EPISTOLOGRAFIA jest to wg słownika wyrazów obcych sztuka pisania listów lub też dział literatury obejmujący utwory napisane w formie listów.
Pochodzenie terminu „epistolografia” od. gr. epistello (wysyłam) i grapho (piszę) ujawnia iż początki rozwoju piśmiennictwa epistolarnego i teorii listu sięgają czasów starożytnych.
Ludzie już od zarania dziejów, chcąc się porozumieć, pokonywali dzielącą ich przestrzeń za pomocą przesyłanych zapisanych znaków.
W starożytnej Grecji i Rzymie sztuka korespondowania osiągnęła szczególnie wysoki poziom artystyczny za sprawą Arystotelesa, Platona, Cycerona czy Seneki. Wystrzegano się sztuczności i wymuszoności, listy odznaczały się naturalnością i przejrzystością a także jasnością toku myślowego. Wynikało to z reguł obowiązujących w retoryce. Taki styl panował jeszcze w początkach XIX wieku. List traktowany był więc jako gatunek zbliżony do mowy lub podejmujący rozmowę.
Bardzo znaczącym wątkiem listu antycznego był wątek filozoficzno-moralny listu upowszechniony przez Cezara, Cycerona i Pliniusza Młodszego. Został on rozwinięty przez chrześcijaństwo w listach apostolskich św. Pawła.
Na przełomie IV i III wieku przed Chrystusem, wybitny polityk i mąż stanu Aten, mówca, filozof i uczony, Demetrios, stwierdził, że list winien zawierać także "wizerunek duszy" piszącego. Ta niezwykle odkrywcza myśl o odsłanianiu się osobowości piszącego stała się najbardziej charakterystycznym elementem gatunku i okazała się niezwykle owocna dla rozwoju nowożytnego listu, zwłaszcza epistolografii przełomu XVIII i XIX wieku.
W średniowieczu w Europie pisano listy tylko po łacinie, dopiero pod koniec epoki pojawiają
się listy w językach narodowych (jako pierwsi wprowadzają Włosi). W XVIII w. i w pierwszej
połowie w. XIX wyższe sfery cywilizowanych narodów europejskich używały w listach języka
francuskiego.
Jednymi z wielu gatunków literackich, występujących w Biblii są właśnie listy. Epistolografia znana była zatem autorom Listów Apostolskich: św. Pawłowi, Jakubowi, Janowi, Piotrowi oraz Judzie. Najwięcej listów napisał św. Paweł i można je podzielić na listy ewangeliczne, więzienne oraz listy pasterskie. Epistoły te kierowane były albo do konkretnej społeczności kościelnej (Rzymian, Koryntian, Galatów, Efezjan, Filipian, Kolosan, Tesaloniczan), albo do określonej osoby (Tymoteusza, Tytusa, Filemona). Najczęściej stanowiły odpowiedź na konkretne problemy. Listy pozostałych apostołów to tak zwane listy powszechne, ponieważ są adresowane prawdopodobnie do bardziej ogólnego, mniej sprecyzowanego odbiorcy. Wszystkie listy zamieszczone w Biblii mają wartość ponadczasową i ogólnoludzką. Wielość środków stylistycznych nadaje tym listom szczególnych walorów artystycznych, aczkolwiek listy te mają głównie cel nadrzędny i pragmatyczny.. Cechy tego stylu to: krótkie zdania, wykrzykniki, pytania retoryczne i zdania urywane.
Średniowiecze przekazało tradycję listowników , łacińskich podręczników pisania listów. Można wyróżnić trzy rodzaje listowników:
1) zbiory potrzebnych zdań, motywów, zwrotów, wskazówki dla epistolografa
2) wzory listów prawdziwych lub fikcyjnych
3) podręczniki pisania listów
Potrzebę tworzenia takich podręczników odczuwano jeszcze w XVIII w. oraz w pierwszej połowie XIX w.
W oświeceniu popularny był list o charakterze osobistym, intymnym. Jan Jakub Rousseau, autor powieści epistolarnej pt.: „Nowa Heloiza” wzorując się na średniowiecznych listach Heloizy i Abelarda poruszył w swym utworze problem nieszczęśliwej miłości nauczyciela do swej uczennicy. Duży wpływ na powstanie tego utworu wywarł sentymentalizm.
W polskiej epistolografii odwrót od czysto praktycznych funkcji listu rozpoczął się w korespondencji króla Jana III Sobieskiego z Marysieńką. Kultura literacka i uczuciowa Sobieskiego ukształtowana została przez francuską literaturę romansową. Pisał je prawie 20 lat. Zwracał się do niej: „duszy i serca pociecho” , „moja śliczna panno” , „pierwsze moje i ostatnie na tym świecie kochanie”. Idealizował swą żonę w listach mimo iż nie miała ona łatwego charakteru. Używa wielu zdrobnień aby ukazać swą czułość. Wyznania do Marysieńki przeplatają się z informacjami o kolejnych bitwach. Autor używa w listach francuskich zwrotów
W oświeceniu ukazały się także „Listy perskie” Monteskiusza, wywołały one jednak skandal polityczny ze względu na swoją treść i odważne sądy, dotyczące stosunków europejskich, w tym również rozwiązań ustrojowych. Autor traktował Listy jako przestrogę przed upadkiem systemu społecznego, który pragnął ratować. Listy te skierowane są do ludzi „oświeconych”, współczesnych autorowi, podejmują jednak one problematykę uniwersalną.
Prawdziwy rozkwit epistolografii, nazywany często epistolomanią nastąpił na przełomie XVIII i XIX w.
Wtedy to właśnie nastąpił rozwój powieści epistolarnej, czyli powieści napisanej w formie listów. „Niebezpieczne związki” , jedyne dzieło oficera armii francuskiej Pierra Choderlos’a de Laclos’a ukazuje zjawisko libertynizmu w środowisku francuskiej arystokracji. Książka ta spowodowała szok, wywołała zgorszenie i policyjny zakaz rozpowszechniania. Jednak autor już na wstępie napisał: „Chcąc przeciwstawić się złu, należy je ukazać”. Na utwór składa się szereg listów różnych postaci, choć na plan wysuwają się listy markizy de Marteuil i wicehrabiego de Valmont, których intrygi doprowadziły do zguby wszystkich bohaterów powieści, nie wyłączając ich samych. „Niebezpieczne związki” o jasno zarysowanym przesłaniu moralnym uchodzą za przykład artystycznej wirtuozerii i jedną z najlepiej skonstruowanych powieści epistolarnych w dziejach literatury.
Szatą zewnętrzną utworu Goethego są listy Wertera, jego autobiografia złożona z urywków własnych listów, pamiętników oraz uwag wydawcy. Forma listów zapewniała możność bezpośredniego oddawania przeżyć bohatera. Autor przedstawia się czytelnikowi tylko jako wydawca pozostałych rękopiśmiennych pamiątek po nieszczęśliwym młodzieńcu, schodzi on na drugi plan i pozwala bezpośrednio mówić bohaterowi. Utwór Goethego to powieść, w której listy w większości pisane są przez jedną osobę do jednego adresata. Dzięki listom, adresowanym do przyjaciela Wilhelma poznajemy losy Wertera oraz wszystkie jego przeżycia i rozterki. „Cierpienia...” to „powieść duszy”, miłosne wyznania bohatera, głęboka refleksja i zaduma nad zyciem człowieka - plastyczna obserwacja życia i świata.
Przebieg akcji zredukowany jest do minimum, powieść ta skłania się w stronę analizy psychologicznej i zachowań głównych bohaterów.
Epoka romantyzmu ugruntowuje teorię listu – wyznania. Korespondencja ma wyrażać uczucia i wypowiadać całą osobowość piszącego, dlatego często nazywa się ją korespondencją konfesyjną. Przez całą epokę romantyzmu trwa także najbardziej uniwersalna forma listu utylitarnego, nastawionego na przekaz informacji.
Wedle zasady, że korespondencja ma odzwierciedlać duszę nadawcy oparte są listy Słowackiego do matki. Pisane podczas pobytu na emigracji tworzą unikatową autobiografię tego poety. Matka staje się z biegiem lat niezastąpionym i jedynym nie tylko w naszej literaturze epistolarnej adresatem listownych wyznań syna. Można w nich wyróżnić jednak trzy podstawowe style korespondencyjne:
1. reportażowo – opisowy, dominujący w listach z początków pobytu na emigracji np. opis wycieczki górskiej
2. liryczno – emocjonalny, nadawca nie jest już podróżnikiem zwiedzającym świat lecz emigrantem, tęskniącym za
3. filozoficzno – dydaktyczny, po przyjęciu „nowej wiary” towianistycznej, list jako „przelewanie ducha”
Korespondencja Zygmunta Krasińskiego także stała się wyrazem uczuć synowskich.
W listach do ojca ujawnia swoja rozpacz z powodu nie spełnionych nadziei na czyn zbrojny w powstaniu listopadowym. Krasiński posiadał zdumiewającą umiejętność: potrafił przystosować się do zainteresowań i typu psychicznego adresata. W swojej korespondencji do Delfiny Potockiej zachwyca czytelnika różnorodnością i niezwykłym bogactwem tematyki. Zwierza się jej z tego co robi i myśli. Blok listów do Delfiny Potockiej staje się rodzajem pamiętnika czy próba epistolarnej powieści psychologicznej, a także romansem w listach. Szczególnie charakterystyczną cechą opisów w listach jest nakładanie się na opisywana teraźniejszość wspomnień z przeszłości wspólnie przeżytej, dzięki temu ich treści są nasycone emocjonalnie.
W epoce pozytywizmu powstały „Listy z podróży do Ameryki” Henryka Sienkiewicza, obejmujące relacje z podróży pisarza po Nowym Kontynencie. Charakteryzują się one stylem bardzo żywym, swobodnym, utrzymanym w tonie osobistej gawędy, opisywały życie codzienne w Stanach Zjednoczonych pod koniec XIX w., przyrodę amerykańską, a także wydarzenia z życia polonii amerykańskiej. Stanowią przy tym przykład dopracowanej artystycznie i literacko dokumentarnej formy piśmiennictwa. Podpisywane były pseudonimem Litwos i wysyłane do Gazety Polskiej i Kuriera Codziennego.
Franz Kafka w „Liście do ojca”, którego nigdy nie wysłał, wyznaje jak wielki wpływ na jego dorosłe życie wywarło surowe wychowanie ojca. Kafka wymienia liczne żale do ojca, opisuje jego tyranię w stosunku do swoich dzieci, konserwatywne poglądy, złe traktowanie swoich pdwładnych.
Wyjątkowe miejsce w polskiej sztuce epistolarnej zajmują listy Brunona Schulza. Został nazwany artystą – epistolografem, który przez splot szczęśliwych okoliczności przemienił się w pisarza. Jego najwybitniejsze dzieło „Sklepy cynamonowe” powstało z osobistej, nie przeznaczonej do druku korespondencji z pisarką Vogel. Do czasu debiutu literackiego pisząc listy wyżywał się w nich. Stanowiły wówczas one jedyną jego twórczość. Zawierają one niewiele szczegółów biografii, są natomiast świadectwem stanów psychicznych
Jak widać, epistolografia zmieniała się na przestrzeni wieków, w niektórych epokach listy były ważnym gatunkiem literackim, w innych nie odgrywały znaczącej roli. List nie służył już tylko do przekazywania informacji, lecz stawał się stopniowo dziełem literackim. W listach podejmowano różnorodną tematykę. Charakteryzowały się bogactwem treści i kunsztownością formy.
Piękna sztuka pisania listów, epistolografia, ma w dziejach literatury długą i sławną historię. Wystarczy wspomnieć listy Jana III do Marysieńki, Juliusza Słowackiego do matki i Zygmunta Krasińskiego do Delfiny Potockiej, listy napisane przez Henryka Sienkiewicza, czy wreszcie, w najnowszych już czasach tomy korespondencji Jerzego Giedroycia, by uświadomić sobie skalę i wagę umiejętności pisania listów. Przez krotki czas istniała obawa, ze sztuka ta zaniknie w miarę postępu komunikacji telefonicznej, na szczęście jednak rozwój faksów i listów e-mail, pozwala wierzyć, ze łacińskie porzekadło verba volant, scripta manent (słowa ulatują, pismo pozostaje) potwierdzi się i w czasach elektroniki, pozostawiając trwale ślady czy to na papierze, czy na komputerowych dyskach.