Teocentryzm
TEOCENTRYZM - to termin określający ówczesną myśl o świecie. "Bóg w centrum" - jako najwyższa władza, najwyższa wartość, ośrodek wszelkich działań. Wg. nauk św. Augustyna - jedynym celem życia człowieka jest dojście do Boga, byt doczesny ma jedynie przygotować do przyszłego życia. Pogląd ten był niezwykle popularny w średniowieczu - był osią, wokół której formowały się wszystkie doktryny filozoficzne.
Z teocentryzmem związane były:
Filozofia (św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu)
Augustynizm- system filozoficzny stworzony przez św. Augustyna (354 – 430). Koncepcja, od której bierze początek średniowieczny teocentryzm. Zgodnie z nią Bóg jest bytem najdoskonalszym – jako najwyższe dobro, piękno i prawda. Świat został przez Boga stworzony według pewnej idei, więc jako dzieło boskie także jest doskonały. Bóg jest celem, przyczyną i ośrodkiem wszystkiego (także działań ludzkich). Św. Augustyn w swej koncepcji umieszczał człowieka jako istotę cielesno – duchową pomiędzy bytami wyższymi (aniołowie) i niższymi (zwierzęta), ten dualizm był powodem ciągłego wewnętrznego rozdarcia między mroczną cielesnością, oddalającą człowieka od Boga i doskonalszą od cielesnej powłoki duchowością, dążącą ku Bogu.
Najważniejsze dzieła św. Augustyna : „Wyznania”, „O państwie Bożym”
Elementy augustynizmu w literaturze średniowiecza: J. de Voragine „Legenda na dzień św. Augustyna” (w „Złotej Legendzie”), „Legenda o św. Aleksym”, „Skarga umierającego”, „Kwiatki św. Franciszka”
Sztuka (zwłaszcza gotyk), gdzie dominowała tematyka religijna (piety: Pieta z kościoła w Lubiążu; Madonny – Madonna z Krużlowej; motyw sądu ostatecznego – Memling „Sąd Ostateczny”; męka Pańska – Giotto „Ukrzyżowanie”)
Literatura (np. nurt maryjny: „Bogurodzica”, „Lament świętokrzyski”; pasyjny: Władysława z Gielniowa „Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne”)
Alegoryczne myślenie (rzeczy widzialne jako znaki świata niewidzialnego)
Anonimowość (gr. Anonymos – bezimienny) – zasada obowiązująca w sztuce średniowiecza, polegająca na wymogu niepodpisywania przez twórców swoich dzieł. Anonimowość wynika z ideologii epoki (teocentryzmu), w której nie pochwalano indywidualnej sławy autora, wyżej ceniono ideę dzieła, które miało przysparzać chwały Bogu, nie zaś autorowi.
W literaturze: „Bogurodzica” , „Posłuchajcie, bracia miła”, „Rozmyślania przemyskie”.
W sztuce: „Święty Aleksy leżący pod progiem domu rodzinnego” (drzeworyt) i w/w.
Ideologia Kościoła:
- hasło „memento mori”(łac. pamiętaj, że umrzesz) – głoszone przez Kościół, przypominające człowiekowi o znikomości jego życia i nieuchronności śmierci. Miało sprawiać, aby ludzie nie skupiali się na sprawach doczesnych, aby czuli się tylko pielgrzymami na ziemi, wówczas śmierć nie będzie straszna, bo to jedynie etap przejściowy do stanu wiecznej szczęśliwości, na który należało sobie przez całe życie zasłużyć.
W literaturze: „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”, „Skarga umierającego”.
W malarstwie: H. Bosch „Śmierć skąpca”, „Ostatnia godzina”, Bruegel „Triumf śmierci”, H. Holbein „Bilder des Todes”.
- Wiążący się z nią motyw „danse macabre” (franc. taniec śmierci) – alegoryczny korowód ludzi różnych stanów ze śmiercią na czele wyobrażoną jako kościotrup z kosą w ręku. Ten motyw wyraża pogląd o równości wszystkich ludzi w obliczu śmierci.
Przykłady: malowidło na krużganku kościoła Niewiniątek w Paryżu, cykl drzeworytów Hansa Holbeina „Wizerunek Śmierci” („Bilder des Todes”), Bruegel „Triumf śmierci”.
W literaturze: „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” (jak się jimę z kosą plęsać).
- Świadomość marności życia
Niektóre gatunki literackie, np:
Hagiografia (gr. hagios – święty, grapho – piszę) – dział literatury średniowiecznej, obejmujący żywoty świętych, tzn. opowieści o ich narodzinach, życiu, czynach.
Moralitet (łac. mores – obyczaje) – późnośredniowieczny gatunek dramatu o charakterze dydaktycznym, posługujący się alegorią.