Flora i fauna Tatr

Tatry są grupą górską o charakterze alpejskim położoną na terenach Polski i Słowacji. Najwyższym ich szczytem jest Gerlach (2655 m n.p.m.) położony w słowackiej części Tatr Wysokich. Tatry Polskie stanowią około 1/5 powierzchni Tatr i dzielą się na Zachodnie i Wysokie. Ich piękny, atrakcyjny przyrodniczo i krajobrazowo teren został w całości uznany za Tatrzański Park Narodowy.

Tatry Zachodnie zajmują około 60% powierzchni Tatr Polskich i sięgają od zachodniej granicy państwowej ze Słowacją po rejon przełęczy Liliowe i Doliny Gąsienicowej. Rzeźba ich jest łagodniejsza od Tatr wysokich, są też od nich niższe. W polskiej części kulminację stanowi graniczny wierzchołek Starorobociańskiego Wierchu (2176 m n.p.m.). Zbudowane są w przeważającej części ze skał osadowych (wapienie, dolomity), zaś rejon przy grzbiecie granicznym od szczytu Grzesia po Tomanowy Wierch Polski ze skał krystalicznych (gnejsy, granity, łupki krystaliczne). Walnymi dolinami Tatr Zachodnich są: Chochołowska, Kościeliska, Małej łąki i Bystrej. W Dolinie Kościeliskiej znajduje się najwięcej jaskiń, z których trzy są częściowo udostępnione do zwiedzania (Mroźna, Mylna, Raptawicka). Jezior w tym rejonie jest niewiele, a największe z nich to Smreczyński Staw w Dolinie Kościeliskiej.

Tatry Wysokie stanowią wschodnią część Tatr Polskich. Rzeźba ich jest zdecydowanie ostrzejsza od Tatr Zachodnich, są też od nich wyższe. Kulminację polskiej ich, części stanowi graniczny wierzchołek Rysów (2499 m n.p.m.), a większość szczytów przekracza 2000 m n.p.m. Zbudowane są ze skał krystalicznych (granity), a ze skał osadowych tylko w przylegających do nich partiach reglowych. Walne doliny w polskiej części Tatr Wysokich, stanowią Dolina Suchej Wody (z dolinami Gąsienicową i Pańszczycą) oraz Dolina Białki (z dolinami Roztoki, Pięciu Stawów Polskich i Rybiego Potoku). Na rzeźbę Tatr Wysokich bardzo duży wpływ miała epoka lodowcowa, Która pozostawiła tu po sobie bardzo charakterystyczne formy. W wielu polodowcowych kotłach można podziwiać wspaniałe tatrzańskie jeziora, z których Wielki Staw w Dolinie Pięciu Stawów Polskich oraz Morskie Oko są największymi w całych Tatrach. Z progu Doliny Pięciu Stawów Polskich do Doliny Roztoki spada najpotężniejszy wodospad tatrzański - Wielka Siklawa.

Tatry wyróżniają się spośród innych części Karpat bogactwem roślinności. Obliczono, że na terenie Tatr występuje 250 gatunków roślin naczyniowych górskich lub wysokogórskich, a ponad 1000 gatunków wszystkich roślin naczyniowych. W Tatrach rosną dwie rośliny endemiczne, a więc występujące tylko tu. Są to: wiechlina szlachetna i świetlik bezostny. Występują tu relikty poprzednich epok: epoki lodowcowej są np. dębik ośmiopłatkowy o drobnych liściach podobnych do dębowych i o ośmiopłatkowych, kremowobiałych kwiatach, oraz karłowate: wierzba żyłkowana i wierzba karłowata. trzeciorzędu: goździk lśniący i fioletowa ostróżka tatrzańska.

Zróżnicowanie flory Tatr wynika także z różnic w budowie geologicznej. W zależności od rodzaju podłoża (wapiennego bądź krystalicznego) rozwinęły się różnorodne zbiorowiska roślinne. Gleby kwaśne, wykształcone na podłożu krystalicznym, stały się siedliskiem takich roślin, jak: goryczka kropkowana, pierwiosnka maleńka, kozłowiec oraz dzwonek alpejski. Natomiast do roślin wapieniolubnych, rosnących na glebach o odczynie zasadowym, należą: aster, goździk, obuwik, szarotka i goryczka wiosenna. Szata roślinna Tatr (i nie tylko) jest zgrupowana w pewne charakterystyczne dla poszczególnych pięter roślinnych (czasami również dla kilku) zespoły roślinne.

Zespoły łąk i trawników
W niższych częściach dolin tatrzańskich, a także na przyległych terenach, leżących na fliszu karpackim, pasterska gospodarka stwarzała warunki do wykształcenia się zespołów łąkowych i pastwiskowych. Zmiana tej gospodarki na skutek utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego spowodowała, że zespoły te ulegają modyfikacji. Często nie zdajemy sobie sprawy z tego, że nawet tak fascynujące polany kwitnących krokusów, są wynikiem nawożenia ich przez koszarzenie owiec. Dzięki koszarzeniu rozwinęła się tutaj obfita roślinność traw i ziół, tworząc zespół mieczyka dachówkowego i mietlicy pospolitej. W zespole tak wyodrębnionym znalazły swoje miejsce rosnące bujnie mietlica pospolita, wierzchlina łąkowa i zwyczajna, kostrzewa łąkowa, wyczyniec łąkowy, tymotka łąkowa i inne. Motylkowe rosną tu nielicznie, zwłaszcza tam, gdzie gleba jest silniej nawożona. W zespole tym, występującym również i poniżej drogi Pod Reglami, można nieraz zaobserwować piękne grona kwiatów mieczyka dachówkowego. Na polanach, w dolinach tatrzańskich, zespół ten występuje w formie podzespołu, w którym mieczyk rzadko się zdarza. Spotykamy tu tymotkę alpejską, oraz zioła: chaber ostrołuskowy i łąkowy, zerwa kłosowa, barszcz zwyczajny, kminek, pępawa dwuletnia i wiele innych równie popularnych gatunków. Wczesną wiosną w zespole łąk kośnych, możemy podziwiać kobierce masowo kwitnących krokusów. W miejscach przenawożonych koło szałasów, rozwija się zespół roślin amoniakalnych, nazwany zespołem szczawiu alpejskiego. Natomiast na glebach zubożałych, jałowych, często na powstałych po wycięciu lasu świerkowego pastwiskach, rozwija się nader nędzna roślinność trawiasta z charakterystyczną trawą bliźniaczką, zwaną psią trawką. Tworzy ona odrębny zespół tzw. psiary. Kosodrzewina należy do zmiennego gatunku sosny górskiej, która w Tatrach występuje zawsze w formie krzaczastej jako podgatunek kosówki właściwej. Im wyżej, tym kosówka jest niższa i gąszcze jej rozluźniają się, aż wreszcie w piętrze alpejskim występują już tylko pojedynczo rozrzucone krzaki.
W piętrze kosodrzewiny, w miejscach nie zajętych przez nią, spotykamy szereg innych zespołów roślinnych. Charakterystycznymi mieszkańcami z rodziny ziołorośli są tu: modrzyk górski, różowo kwitnąca miłostka górska, ciemiężyca zielona, największa z naszych goryczek - goryczka trojeściowa, biało kwitnący jaskier platanolistny, a także starzec gajowy, silnie trujący tojad mocny, piękna ostróżka tatrzańska, oraz arcydzięgiel litwor, który ze względu na aromatyczny zapach korzeni i liści był niezmiernie ceniony.
Trawiaste upłazy w piętrze kosówki na glebach zasobnych w próchnicę, pokrywają zespoły bujnie rosnących traw m.in. zespół tatrzański trzcinnika owłosionego sięgającego 1 m wysokości, który występuje w granitowych terenach Tatr. W zespole tym można spotkać goryczkę kropkowaną, dorastającą 80 cm.
Analogicznym zespołem trawiastym dla terenów wapiennych jest zespół kostrzewy karpackiej. Spotykamy tu szereg traw charakteryzujących ten zespół: kostrzewę karpacką, która jest endemitem ogólnokarpackim, tymotkę Michela, czy goździk okazały.
Bardzo okazałym zespołem skalnych muraw wapiennych piętra kosówki i piętra halnego jest zespół kostrzewy pstrej, która wykształca się tam, gdzie na półkach i zboczach nagromadziła się warstwa gleby próchniczej, zawierającej wapno. Z występujących tu roślin należy wymienić siekiernicę górską, ostrołódkę Hallera, ostrołódkę karpacką (endemit karpacki), oraz dość rzadki traganek wytrzymały. Spotkać tu można również piękny zawilec narcyzowy, saussureę alpejską, oraz pospolitą tu trawę - saslerię tatrzańską.
Tam gdzie granity zawierają pewną część wapnia, wytwarza się mieszany zespół roślin wapiennych i granitowych. Charakter nadaje tu kostrzewa pstra oraz długa trawa, mietlica alpejska. Miejsce tu swoje znalazł ukwap karpacki, jaskier skalny, stokrotnica górska, mietlica alpejska i wdzięczna oraz lilijka alpejska.

Zespoły roślinne piargów
W piętrze kosówki, a także powyżej, nagromadzają się wskutek kruszenia się skał stożki piargów, na których panują dość trudne warunki dla życia roślin. Wyróżniamy tu tworzący się na piargach wapiennych zespół Papavereto-Cerastietum latifolii występujący w piętrze kosodrzewiny i piętrze halnym. Oprócz biało kwitnącego maku alpejskiego i rogowicy szerokolistnej występuje interesująca skalnica zwisła. Jest to gatunek arktyczno-alpejski o rozmieszczeniu wokółbiegunowym. Na piargach granitowych rozwija się zespół skalnicy karpackiej i szczawiora alpejskiego.
Z rzadkich występujących tu roślin wymienię kuklik rozesłany, skalnicę mchowatą, jaskier lodnikowy i wreszcie endemit tatrzański, warzuchę tatrzańską należącą do roślin krzyżowych.
W piętrze kosodrzewiny występują także na skałach, na glebach płytszych i inne zespoły, jak np. zespół turzycy mocnej, który jest tu dość obfity i typowo już wykształcony.

Roślinność piętra halnego
W piętrze halnym występuje w dolnych partiach kosodrzewina, lecz krzaki jej są coraz drobniejsze, bardziej rozrzucone i dorastające do kilkudziesięciu centymetrów. Natomiast rozciągają się tu obszerne połacie wysokogórskich muraw, służące jako główny teren wypasu owiec. Jeżeli chodzi o występujące tu zespoły roślinne, to nie spotykamy tu żadnych nowych asocjacji. W miejscach bardziej skalistych występują te same zespoły, które spotykamy w także w piętrze kosodrzewiny, a także zespoły piargowe. Dla obszernych zadarnionych zboczy charakterystyczne są dwa zespoły murawowe niewystępujące niżej, a mianowicie situ skuciny, który tworzy na znacznych obszarach np. na kopułach Czerwonych Wierchów jednolite darnie, które na jesień czerwienieją; boimki dwurzędowej, wśród której występuje sasanka alpejska, starzec karpacki, oraz jarzębiec alpejski; na bardziej wilgotnych zboczach pojawia się zespół kosmatki brunatnej, w którym występuje efektowny omieg kozłowiec.

Wyleżyska
W piętrze halnym spotykamy jeszcze inne oryginalne zespoły, pojawiające się w miejscach, gdzie pod ścianami skalnymi nagromadzone śniegi długo zalegają i topnieją dopiero w środku lata, odsłaniając drobne, niskorosłe darenki roślin. Nazywamy takie miejsca wyleżyskami i mówimy o roślinności wyleżyskowej. Typowym zespołem wyleżyskowym jest zespół wierzby zielnej, która jest najmniejszą z karłowatych wierzb tatrzańskich. Wyrasta często tylko na parę centymetrów, posiada listki okrągławe i drobne. W Tatrach występuje nie tylko na wyleżyskach, ale również na płaskich i wilgotnych miejscach. Na wyleżyskach spotyka się także rzadką i interesującą roślinkę - sybaldię. Jest to gatunek o rozmieszczeniu arktyczno-alpejskim wokółbiegunowym. Ponadto spotykamy wśród wyleżysk najmniejszą z szarot, szarotę drobną, dorastającą 2 do 4 cm. Roślinom tym towarzyszy rogownica trójszyjkowa.
Dla wyleżysk wśród skał wapiennych charakterystyczna jest endemiczna dla Tatr, pasma Choczańskiego i Małej Fatry jedna z mniejszych skalnic, skalnica tatrzańska. Wiernie towarzyszy jej zarówno na wyleżyskach, jak i na szutrowiskach rzeżuszka alpejska, która wraz z innymi gatunkami tworzy wśród wapieni wyleżyskowy zespół skalnicy tatrzańskiej.

Roślinność piętra turniowego
W tym najwyższym piętrze roślinności tatrzańskiej spotykamy fragmenty zespołu kosmatki brunatnej, z występującym aż po szczyt Gerlacha kozłowcem, oraz niewielkie wyleżyska, grupy roślin piargowych, a jako nowy zespól - zespół turniowy boimki. Oprócz boimki mamy tu do czynienia z goryczką przeźroczystą, starcem kraińskim, mokrzycą rozchodnikową oraz kosmatką kłosową i kostrzewą pstrą. Pod samym szczytem Gerlacha rosną jeszcze: pierwiosnka drobna, skalnica mchowata, darniowa i karpacka, gęsiówka tatrzańska, rogownica jednokwiatowa, złocień alpejski, oraz trawy: wiechlina wiotka i kostrzewa niska żyworodna.

Zespoły porostów
Pozornie nagie turnie i bloki granitów pokryte są mozaiką porostów, które nadają charakterystyczną zielonawoszarą barwę szczytom tatrzańskim. Przeważają tu porosty skorupiaste, a najpospolitsze to porosty należące do rodzaju Rhizocarpon, Lecanora i Lecidea. W niższych położeniach, w lasach i kosówce przeważają porosty krzaczaste i liściaste, w piętrze turniowym - skorupiaste Również dobrze znane są nieliczne, endemiczne gatunki porostów, rosnące tylko w Tatrach.

Fauna Tatrzańska cechuje się dużą odrębnością oraz rozmieszczeniem strefowym. Las zamieszkiwany jest przez pospolicie występujące: wilki, lisy, jelenie, sarny, dziki. Występują także w Tatrach kuny, łasice gronostaje. Można tu również spotkać rysia, żbika, a nawet niedźwiedzia brunatnego. Wyższe piętra Tatr zamieszkują między innymi: kozice, świstaki, polniki tatrzańskie, darniówki tatrzańskie. Z ptaków zamieszkujących Tatry można wymienić: orzechówkę, świergotka góralskiego, pluszcza, pomurnika, orła przedniego, czy też kruka.
Najdostojniejszym mieszkańcem regli jest niedźwiedź brunatny, który w swych wędrówkach zapuszcza się nawet na wysokie przełęcze. Posiada masywny tułów, krótką, grubą szyję, stosunkowo niewielką głowę o małych oczach i uszach, krótki ogon (zwykle ukryty w futrze). Jego masa dochodzi do 100-450 kg, niekiedy 780. Jego masywna czaszka uzbrojona jest w miażdżące zęby trzonowe. Futro niedźwiedzia brunatnego jest gęste, długie, w różnych odcieniach brązu, wyjątkowo kremowe lub czarne. Żyje w lasach Eurazji, północnej Afryki, Ameryki Północnej, w Polsce na Babiej Górze, w Bieszczadach i Tatrach. Pokarmu szuka głównie nocą, a w bezludnych okolicach także i w dzień. Żywi się owocami leśnymi, owadami, rybami, żabami, ptakami i ich jajami oraz ssakami (od drobnych gryzoni po jelenie). Niedźwiedź brunatny dobrze pływa i pokonuje strome zbocza. Jest gatunkiem chronionym.
Na obszarze Polski występuje, jako jedyny rodzimy gatunek niedźwiedzia, w populacji liczącej 30-35 osobników, w Tatrzańskim Parku Narodowym żyje 12 niedźwiedzi.

Główną atrakcję fauny tatrzańskiej stanowią jednak gatunki żyjące w wyższych piętrach, takie, których poza Tatrami nie spotkamy nigdzie indziej w Polsce. Należą do nich kozice podgatunku tatrzańskiego (ok. 130 sztuk), świstaki, polniki tatrzańskie i damiówki tatrzańskie. Spośród wymienionych zwierząt najłatwiej zaobserwować kozicę, która stała się symbolem Tatrzańskiego Parku Narodowego. Jej ciało osiąga długość do 130 cm, wysokość w kłębie do 90 cm, ciężar do 50 kg. Ubarwienie sierści brunatne, wzdłuż grzbietu ciemna pręga, policzki, podgardle i pysk białawe. Obydwie płci posiadają rogi, proste, hakowato zagięte na końcach. Żywi się trawami i ziołami, zimą porostami i korą. Ciąża ok. 150-200 dni, samica rodzi 1, rzadko 2 młode. Żyje w stadach po kilkanaście sztuk. W Polsce objęta ochroną gatunkową. Tatry nie są jednak jedynym miejscem w Polsce, w którym można spotkać dziko żyjące kozice. Występują, bowiem również w Sudetach, do których zostały sprowadzone osobniki podgatunku alpejskiego. Tatry pozostają jednak jedynym miejscem w Polsce, w którym gatunek ten pojawił się w sposób naturalny i przetrwał do dziś.
Świstak to ssak zaliczany do rodziny wiewiórkowatych z rzędu gryzoni, zamieszkujący łąki wysokogórskie Alp i Tatr na wysokości 900-2300 m n.p.m. W Tatrach spotykany jest powyżej 1700 m n.p.m. Długość ciała 50-60 cm, ogona do 15 cm, ciało krępe, mocnej budowy, kończyny krótkie, mocne. Gęsta sierść o szarożółtym ubarwieniu, spód ciała nieco jaśniejszy, na grzbiecie występują pojedyncze czarne włosy, koniec ogona prawie czarny. Świstak żyje w koloniach liczących zazwyczaj kilkanaście osobników, kopie nory głębokie niekiedy na kilkadziesiąt metrów, służące za miejsce snu zimowego dla całej kolonii, drąży system nor będących schronieniem w razie zagrożenia. W czasie snu zimowego temperatura ciała świstaka spada do 4,6-7,6oC, częstotliwość oddechów wynosi 2-3 na minutę. Pożywienie świstaków stanowią trawy, zioła i korzenie roślin. W czasie żerowania kolonii jedno ze zwierząt bacznie obserwuje okolicę stojąc na tylnych kończynach, w razie zagrożenia wydaje donośny świst. Stwierdzono, że zarówno świstaki, jak i żyjące w górach kozice reagują na sygnały alarmowe drugiego gatunku. Ciąża świstaka trwa 33-34 dni, samica rodzi 2-7 młodych, które dojrzewają w wieku ok. 22 miesięcy, czasem dopiero po ukończeniu 3 roku życia. Świstak żyje kilkanaście lat. Podgatunek świstaka występujący w Tatrach jest nieco mniejszy i jaśniej ubarwiony niż świstak alpejski. W XIX w. populacja świstaków została przetrzebiona wskutek polowań i odłowów dla sadła wykorzystywanego w medycynie ludowej oraz dla futerka. W Polsce świstak znajduje się pod całkowitą ochroną gatunkową. Był jednym z pierwszych zwierząt objętych ochroną gatunkową (wprowadzoną w 1869).

Wspomniane tu zwierzęta są w bardzo wymyślny sposób przystosowane do życia w środowisku wysokogórskim, o czym można przeczytać np. w publikacjach Tatrzańskiego Parku Narodowego autorstwa dr. Wojciecha Gąsienicy-Byrcyna - badacza fauny tatrzańskiej.

Spośród wielu gatunków tatrzańskich ptaków warto wymienić orzechówkę, zamieszkującą lasy reglowe, często w sąsiedztwie limb, których nasionami, limbowymi "orzeszkami", chętnie się żywi, oraz niepozornego, choć łatwego do zauważenia świergotka górskiego, zwanego przez górali siwarnikiem, który chętnie siada na czubkach gałęzi kosodrzewiny. W reglu dolnym nad potokami można spotkać pluszcza zwanego korduskiem - jedynego ptaki z rzędu wróblowatych (czyli śpiewających) umiejące zdobywać pokarm pod wodą i liczne pliszki górskie o żółtych elementach ubarwienia.

W rumowiskach skalnych, w krainie hal i tum mieszka pomurnik zwany przez górali mentlem, czyli motylem - niezwykle rzadko spotykany w swym na turalnym środowisku ptak,
o ciemnoszarym upierzeniu z dużymi amarantowymi plamami na skrzydłach. To właśnie przez Tatry, a taka przez Pieniny przebiega północna granica jego europejskiego zasięgu. Do rzadkości należy niestety kro tatrzańskich ptaków - orzeł przedni; w całych Ta trach żyje tylko kilka par. Zmniejsza się również populacja kruków.

Z płazów i gadów wspomnieć należy salamandry plamiste, traszki i żmije zygzakowate.

Dużą ciekawostką fauny tatrzańskiej jest niepozorny skorupiak - skrzelopływka bagienna, relikt epoki lodowej. Zwierzątko to zamieszkuje niewielkie, zimą zamarzające do dna zbiorniki wodne w rejonach arktycznych, gdzie jest powszechnie spotykane. Przetrwało także w Tatrach
w tych stawach, w których znalazło podobne warunki do rozwoju. Gatunek ten można spotkać dziś jedynie w Tatrach Słowackich w Wyżnim Małym Furkotnym Stawie, a w Dwoistym Stawie Gąsienicowym z nieznanych przyczyn wyginął po roku 1968.

Ponadto żyje w Tatrach około pięciuset gatunków chrząszczy w reglach, ponad sto w piętrze kosówki i ponad sześćdziesiąt w piętrze hal i turni.