Bieszczady

Bieszczady są jedynym obszarem w granicach Polski leżącym w Karpatach Wschodnich. Są bardzo atrakcyjnym regionem o stosunkowo niskim zaludnieniu (najmniej zaludnione i najmniej zagospodarowane góry Polski, gęstość zaludnienia to około pięć osób na kilometr kwadratowy). Środowisko przyrodnicze tych gór posiada wyjątkowe walory:
- rozległe lasy karpackie,
- połoniny z osobliwą florą o wschodniokarpackim i alpejskim charakterze,
- malownicze doliny po dawnych wsiach.
Wartość Bieszczadów wynika przede wszystkim z uwarunkowań naturalnych, lecz o specyficzności tego miejsca świadczy fakt, iż na owym obszarze miały miejsce tragiczne wydarzenia historyczne, szczególnie w czasie pierwszej wojny światowej, u schyłku drugiej wojny światowej i w pierwszych latach powojennych. Z ziemi bieszczadzkiej w owym czasie znikały całe wsie wraz z ich mieszkańcami i kulturą. W miejscu dawnych wsi wykształciła się tzw. ?kraina dolin? - swoisty dla Bieszczadów fenomen historyczno-przyrodniczy
W Bieszczadach, obok pięknej i dzikiej przyrody znajdującej się głównie w Bieszczadzkim Parku Narodowym, Rezerwatach Przyrody i Parkach Krajobrazowych, możemy znaleźć ciekawą architekturę i zapoznać się z lokalną kulturą i sztuką. Oryginalność Bieszczadów pod względem architektury, kultury i sztuki opiera się o przeszłość historyczną tej części Polski. Bieszczady należały do pogranicza, wiodły przez nie szlaki handlowe, spotykały się różne kultury. Owa mieszanka kultur spowodowała powstanie charakterystycznego układu kulturowo-społecznego, który jako jedyny w Polsce łączy w sobie ludność takich narodowości jak Rusini, Ukraińcy i Polacy.

1 Budowa geologiczna

Bieszczady - część Karpat Zewnętrznych, zbudowane są z tzw. fliszu - skał osadowych które powstają na dnie głębokiego zbiornika morskiego który nosi nazwę Ocean Tetydy, który istniał przez około 100 mln. lat. Flisz powstawał następująco: prądy zawiesinowe unosiły w głębiny materiał który pochodził z otaczających zbiornik grzbietów - na dnie w pierwszej kolejności osadziły się żwiry, jako najcięższe, później piaski, wreszcie iły. Proces ten powtarzał się wielokrotnie, tworząc naprzemienne warstwy, które z upływem czasu przemienił się w skałę. Ze żwirów powstawały zlepieńce, z piasku - piaskowce, a z iłów - łupki.
Na przełomie oligocenu i miocenu (28 mln lat p.n.e.) na skutek zderzenia płyty europejskiej z blokiem panońskim osady fliszowe uległy intensywnemu sfałdowaniu. Powstał szereg tzw. płaszczowin, utworzonych z nakładających się na siebie fałdów, które na interesującym nas terenie przebiegają z północnego - zachodu na południowy wschód. Obszar Bieszczadów Zachodnich obejmują płaszczowiny dukielska i śląska. Granice między nimi stanowi tzw. strefa przeddukielska, czyli wypreparowany w miękkich piaskowcach i łupkach pas obniżeń ciągnących się od przeł. Beskid przez Wołosate, Ustrzyki Górne, Wetlinę, Cisną i Jabłonki. Pasmo graniczne i Wysoki Dział wchodzą w skład płaszczowiny dukielskiej, a pozostałe grzbiety - płaszczowiny śląskiej.
W Bieszczadach znajdujemy dwie różniące się między sobą serie skalne, powstałe w dwóch rozdzielonych tzw. kordylierą basenach geosynkliny. W jednostce dukielskiej grzbiety górskie są zbudowane z górnokredowych piaskowców ciśniańskich, zaś w śląskiej - z oligoceńskich dolnych piaskowców krośnieńskich (tzw. piaskowców ortyckich).
Zasadnicze rysy tektoniki Bieszczadów są wyraźnie widoczne w przebiegu grzbietów i dolin, który odzwierciedla układ głównych fałdów. W obrębie jednostki dukielskiej wyróżniamy cztery fałdy. W terenie szczególnie pięknie zaznacza się fałd brzeżny jednostki, nasunięty na strefę przeddukielską. Granicę nasunięcia wyznacza linia przejścia stromych, gęsto zalesionych północnych stoków w formy łagodniejsze i częściowo odkryte.
Z kolei jednostka śląska rozpada się na obszarze Bieszczadów na dwa podregiony: południowy i północny, których granica przebiega u północnych podnóży Otrytu i Korbani. W podregionie południowym główną rolę odgrywają piaskowce otrycki, których miąższość sięga 1200 m; wyróżniamy tu trzy fałdy.
W jednostce dukielskiej grzbiety górskie odpowiadają złuskowanym antyklinom (wypukłym częściom fałdu). W jednostce śląskiej natomiast utworzyły się one albo na skrzydłach synklin albo na samych synklinach (wklęsłych częściach fałdu). To ostatnie zjawisko nazywamy inwersją rzeźby. Przykładowo pasma połonin, Czereniny - Falowej oraz Łopiennika - Durnej tworzy synklina obalona na południe (wstecz), co jest rzadkością w polskich Karpatach. Z tą szczególną budową związana jest asymetria stoków; stoki północne są dłuższe i łagodniejsze, przy czym występują na nich charakterystyczne progi denudacyjne. Stoki południowe są stromsze i mają budowę schodową. Wychodnie piaskowców otryckich są najlepiej wyeksponowane w obrębie głównego grzbietu połonin, tworzącego charakterystyczną, szeroką średnio na 200 m formę dwugarbną.
W strefie przeddukielskiej, południe i południowy zachód od Baligrodu występuje ciekawy element tektoniczny, tzw. łuska Bystrego, gdzie ukazują się najstarsze w polskich Bieszczadach skały: dolnokredowe warstwy cieszyńskie i warstwy Igockie. Tworzą one strome, stożkowate wzniesienia między Bystrem a Roztokami Dolnymi. Na ich zboczach (m.in. na wzgórzu 712 m i pod szczytem 810 m) rozwinęły się unikatowe w Karpatach polskich blokowiska skalne - gołoborza. Z warstwami Igockimi i istebniańskimi wiąże się występowanie w dolinie potoku Rabiańskiego kryształów górskich (tzw. diamentów marmaroskich). Występuje tu także (w starym kamieniołomie pod kotą 712 m) realgar - siarczek arsenu mineralizujący się w szczelinach piaskowce, w postaci pomarańczowych pasemek długości do kilku milimetrów. Jest to rzadkie zjawisko w naszych warunkach geograficznych.
W podregionie północnym, gdzie nie występują piaskowce otryckie, rolę grzbietotwórczą pełnią górne piaskowce krośnieńskie. Zbudowane są z nich wszystkie pasma Przedgórza Bieszczadzkiego. W okolicy Ustrzyk Dolnych zaznacza się wyraźna inwersja rzeźby: synkliny odpowiadają wzniesieniom, a antykliny - dolinom.
Układ pasm górskich w Bieszczadach jest odbiciem prawidłowo fałdowej budowy tych gór. Charakterystycznym elementem krajobrazu są równoległe grzbiety ciągnące się z północnego zachodu na południowy wschód, nieraz dziesiątkami kilometrów. Jest to tzw. układ rusztowy. Najpiękniejszym przykładem są tu okolice Ustrzyk Dolnych (tzw. Hoszowskie Góry Rusztowe), a zwłaszcza odznaczający się wyjątkową regularnością kształtów grzbiet Żukowa. Pasma są poprzecinane prostopadłymi do nich dolinami, do których z kolei dochodzą doliny boczne, równoległe do grzbietów. Stąd mówi się o kratowym układzie sieci rzecznej.
Wysokości bezwzględne w Bieszczadach rosną ku południowemu - wschodowi, od 600 - 900 m na Przedgórzu Bieszczadzkim do 900 m w okolicy Komańczy i 1300 m w paśmie połonin. Wysokości względne dochodzą maksymalnie do 700 m. Grzbiety Bieszczadzkie są ostre i mają strome stoki. W partiach grzbietowych, zwłaszcza na bezleśnych połoninach, odsłaniają się fragmenty litej skały i występują kamienne rumowiska, zwane dawniej rozsypańcami.
Zjawiskiem bardzo charakterystycznym dla utworów fliszowych są osuwiska. Po warstwach miękkich łupków, zwłaszcza po deszczach, gdy są one przesiąknięte wodą, łatwo prześlizgują się spoczywające na nich piaskowce, oczywiście gdy kąt nachylenia jest odpowiedni. Osuwisko na Chryszczatej (Zwezło) jest największym w Karpatach polskich pod względem ilości przemieszczonego materiału - około 12 mln m? ziemi i skał. Duże osuwiska istnieją też na Połomie oraz po wschodniej stronie przeł. między Tarnicą a Krzemieniem.
Warto wspomnieć o ciekawym zjawisku kaptażu, czyli przeciągania wód, najlepiej widocznym w obrębie pasma granicznego. Grzbiet ten cechuje asymetria soków: południowe zbocza są znacznie stromsze i mają większą wysokość względną. Cieki wodne spływające na południe wgryzają się w grzbiet szybciej i w niektórych miejscach mogą przechwycić wody potoków spływających na północ. Kaptaż ma miejsce w okolicach Balnicy, gdzie Udava w przyszłości geologicznej przeciągnie zapewne wody Solinki, oraz w rejonie przeł. Beskid, gdzie Łubnia może skaptować górną Wołosatkę.

2. Wody powierzchniowe

Sieć wodną tworzy San i jego dopływy Hoczewka, Osława z Osławicą, Solinka z Wetlinką, Wołosaty Potok i Nasiczniański wraz z duża ilością mniejszych i większych potoków. Potoki te cechuje krętość biegu i malowniczość otoczenia, gdyż prawie wszystkie mają charakter potoków przełamujących się przez zawiłą rzeźbę grzbietów i bocznych ramion
San jest najdłuższą rzeką Bieszczadów, sięgająca licznymi źródłami Przełęczy Użockiej i Opołonka w głównym grzbiecie Karpat (dł. biegu ok. 444 km, z tego od źródeł do Leska ok. 150 km). W górnym biegu San ma bardzo ostry spadek. Spadek rzeki od Leska do Dynowa wynosi ok. 1,08?, tj. na 1 km różnica spadku wynosi 1,08 m. Przebieg rzeki jest niezwykle malowniczy.
Od Smolnika płynie San w kierunku północno-zachodnim szeroką i krętą doliną między wałem Otrytu (od północy) a stokami Magury Stuposiańskiej, Dwernika-Kamienia i ramionami Połoniny Wetlińskiej. Między Tworylnem a Rajskiem bieg Sanu przybiera kierunek północno-wschodni i wspaniałym przełomem ? już jako duża rzeka ? przedziera się miedzy Toustą a zachodnim krańcem Otrytu. Następnie skręca ku północy i nieustannymi zakolami dociera pod południowe zbocza Jaworu (742 m n.p.m.) nad Soliną, gdzie wpada doń Solinka.
Drugą pod względem długości jest rzeka Osława (długość biegu ok. 55 km). Źródła tej rzeki znajdują się na wysokości ok. 900 m na południowych zboczach Matragony. Dorzecze Osławy jest niezwykle rozległe i wynosi ok. 504 km.
Następną co do długości jest Solinka (długość biegu ok. 45 km), lewobrzeżny dopływ Sanu. Wypływa ona z południowych stoków Hyrlatej i rosochy na wysokości ok. 1000 m oraz z północnych stoków granicznego Strybu. Solinka okrąża masyw Hyrlatej od południa, zachodu i północy, a swym dopływem Roztokiem również od wschodu i przedziera się ku północnymi przełomami, kolejno między Matragoną i Hyrlatą, Osiną i Hyrlatą, masywem Łopiennika a Falową, Korbanią i Połomą, aby niezliczonymi zakrętami dotrzeć do Sanu koło Soliny.
Wody Bieszczadów nadają tej krainie swoisty charakter. Bogactwo sieci hydrograficznej, jej klimatyczne skutki, rozmaitość otaczającego krajobrazu, spotęgowana pierwotnością szaty leśnej i bujnej roślinności, kręty przebieg dolin i związane z tym trudności komunikacyjne mają dla turysty w Bieszczadach duże znaczenie.

3. Szata roślinna

Roślinność Bieszczadów posiada odrębny, swoisty skład i układ pięter roślinnych. Występuje tu ponad 900 gatunków roślin naczyniowych, około 300 gatunków mchów, blisko 20 gatunków śluzowców i ogromna różnorodność grzybów. Wśród roślin spotykamy 30 gatunków charakterystycznych dla Alp i Bałkanów lub występujących wyłącznie w Karpatach Wschodnich. Należą do nich m.in. fiołek dacki, chaber Kotschego, wężymord górski, ciemiężyca biała, czy ostrożeń wschodniokarpacki. Na szczególną uwagę zasługują dwa gatunki endemiczne: wilczomlecz karpacki i lulecznica ukraińska.
Obraz obecnej flory Bieszczadzkiej uległ znaczącej zmianie głównie w XX wieku. Stało się tak za sprawą intensywnej eksploatacji tamtejszych lasów. Masowa wycinka spowodowała oprócz wylesienia i odmłodzenia drzewostanów, zaburzenie składu gatunkowego.
Po II wojnie światowej, gdy Bieszczady zostały wyludnione, dał się zaobserwować proces wtórnego dziczenia tamtejszej przyrody. Opuszczone przez człowieka tereny zaczęły zajmować wtórny las. Pierwsze gatunki takie jak olsza szara zarastały tereny nizinne położone głównie przy rzekach i potokach, natomiast obszary wyżej położone były zdobywane przez jałowiec.
W obecnej szacie roślinnej Bieszczadów dominują lasy i tereny zadrzewione. Zajmują one ponad 70% powierzchni regionu, a w najbardziej górskich gminach Cisna i Lutowiska wskaźnik ten przekracza 80%. Dominującym gatunkiem jest buk, którego udział wynosi 48%, poza tym dużo jest jodły (23%), olszy szarej (14%) i pochodzącej w większości ze sztucznych nasadzeń sosny (9%), wreszcie świerka (6%). Inne gatunki drzew - grab, jawor, modrzew, brzoza - występują jako domieszki. Wyróżnikiem przyrody Bieszczadów jest specyficzny układ pięter roślinnych wyraźnie odmienny niż w sąsiednich grupach górskich.
Wyróżnia się trzy piętra:
Piętro pogórza - występuje w zachodniej części Przedgórza Bieszczadzkiego, a na południu od doliny Sanu ogranicza się wyłącznie do dolin rzecznych. Tworzą je lasy grądowe - wielogatunkowe lasy liściaste z udziałem dębu, grabu, jodły i lipy.
Piętro regla dolnego ? inaczej piętro lasów liściastych zaczyna się powyżej 500 m n.p.m. Jest to królestwo buczyn, jodeł i świerków w niższych partiach, natomiast w wyższych składa się niemal z czystej buczyny, miejscami z domieszką jaworu. Charakterystyczna cecha bieszczadzkich lasów bukowych to niemal zupełny brak poszycia. Runo leśne rozrasta się tu głównie wczesną wiosną, zanim na drzewach rozwinie się listowie. Górna granica lasu przebiega w Bieszczadach na wysokości 1100 - 1200 m.
Piętro połonin ? występuje na wysokości ponad 1200 m, w którym dominują zespoły łąkowe z dużym udziałem traw i małych krzewinek. Na grzbietowych skałkach rozwijają się cenne przyrodniczo murawy naskalne z licznymi gatunkami alpejskimi, np. kostrzewą niską i turzycą skalną. Specyficznym gatunkiem jest szczaw alpejski, który rośnie na sztucznie użyźnionych miejscach dawnych bacówek.
Osobliwą cechą Bieszczadów jest utworzenie górnej granicy lasu przez regiel dolny, czyli karłowate, płożące się buki o poskręcanych koronach.
Bieszczadzką osobliwością są również torfowiska wysokie, z pośród których większość jest objęta ochroną w postaci rezerwatów.

4. Klimat

Klimat Bieszczadów ma charakter górski, o stosunkowo silnych cechach kontynentalnych i jest ściśle związany z rzeźbą terenu i wysokością n.p.m. Kształtują go przede wszystkim masy powietrza polarno-morskiego (ok. 60%), polarno-kontynentalnego (ok. 28%) i arktycznego (ok. 7%). Południowo-wschodnie, wyższe partie gór są chłodniejsze od pozostałych partii Bieszczadów. Średnia temperatura roczna oscyluje w przedziale 4-5oC, w lecie osiąga ona przedział między 14-15 oC, a w zimie spada do -3 oC , a nawet do -7 oC w najwyższych partiach gór. Miesiącem najzimniejszym jest luty, a najcieplejszym lipiec. W Bieszczadach zachodzi zjawisko inwersji temperaturowej.
Opady w Bieszczadach należą do najobfitszych w Polsce, przy czym najmniejsze występują w styczniu a najobfitsze w lipcu. Pokrywa śnieżna zalega w Bieszczadach przez 90-140 dni, a dla partii szczytowych jest to liczba 140-150 dni. Średnia jej grubość w grudniu to 10 cm, a w lutym, marcu 40 cm.
W Bieszczadach najczęściej notuje się wiatry o kierunku południkowym, zwłaszcza południowe. Największe prędkości osiągają one w miesiącach zimowych o wartości 4,5 m/s, jeszcze większe wartości mogą osiągać w partiach szczytowych. Wiatry halne wieją średnio ok. 4 dni w okolicy Komańczy, do ok. 14 dni w Ustrzykach Górnych. Towarzyszy im gwałtowny wzrost temperatury przy jednoczesnym zmniejszeniu wilgotności powietrza, co powoduje gwałtowne odwilże.

5. Formy ochrony przyrody

Na obszarze Bieszczad znajduje się jeden z największych w Polsce parków narodowych ? Bieszczadzki Park Narodowy (BdPN). Jego otulinę stanowią: Cieśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy o powierzchni 46 000 ha i Park Krajobrazowy Doliny Sanu o powierzchni 36 000 ha. Od 1993 r. BdPN i jego otulina wchodzi w skład trójstronnego Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery "Karpaty Wschodnie". Ponadto w Bieszczadach znajdują się liczne rezerwaty przyrody i pomniki przyrody.

Bieszczadzki Park Narodowy

Zgodnie z polskim ustawodawstwem, najwyższą formą ochrony jest park narodowy. Chroni on zasoby i procesy przyrodnicze dużych obszarów o wysokich walorach, gdzie przyroda jest stosunkowo najlepiej zachowana. BdPN jest jednym z 23 parków narodowych, które zajmują w sumie ok. 1% powierzchni Polski. Jest trzecim co do wielkości parkiem narodowym w Polsce. Wśród parków górskich BdPN jest jedynym obszarem chroniącym w naszym kraju przyrodę Karpat wschodnich. BdPN powstał 4 sierpnia 1973 roku i obejmował 5582,02 ha. Chronił wtedy jedynie niewielką część cennych przyrodniczo obszarów. W następnych latach Park powiększano czterokrotnie. Były to lata: 1989, 1991, 1996 i 1999. Obecnie Bieszczadzki Park Narodowy zajmuje powierzchnię 29 202 ha w najwyżej położonej części Bieszczadów.
Na terenie Bieszczadów występuje naturalny ekosystem karpackiej puszczy, z licznymi populacjami dużych ssaków roślinożernych i drapieżnych, oraz ptaków drapieżnych. Ponadto osobliwością jest piętro połonin z oryginalną wschodniokarpacką roślinnością oraz z centrami występowania rzadkich wysokogórskich gatunków zwierząt bezkręgowych.


Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy

Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy chroni walory przyrodnicze i krajobrazowe Bieszczadów Zachodnich. Stanowi otulinę Bieszczadzkiego Parku Narodowego od strony zachodniej i jest częścią Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery ?Karpaty Wschodnie?. Krajobraz parku tworzą malownicze grzbiety górskie, z których 9 przekracza 1000 m. n.p.m. Osobliwością parku są progi skalne i przełomy a także ostańcowe skałki. Najbardziej cenne przyrodniczo miejsca objęto ochroną rezerwatową. Rezerwat ścisły ?Zwiezło? i rezerwaty: ?Cisy na Górze Jawor?, ?Woronikówka?, ?Gołoborze?, ?Sine Wiry?, ?Olszyna łęgowa w Kalnicy? ?Przełom Osławy pod Duszatynem?.

Park Krajobrazowy Doliny Sanu

Park Krajobrazowy Doliny Sanu chroni dolinę Sanu od źródeł po Jezioro Solińskie. Stanowi od północnego-wschodu naturalną otulinę dla Bieszczadzkiego Parku Narodowego i współtworzy Międzynarodowy Rezerwat Biosfery ?Karpaty Wschodnie?.
W parku dominuje piętro regla dolnego z uwagi na to, iż większość terenu leży powyżej 500 m. n.p.m. Dolina górnego Sanu obfituje w torfowiska wysokie ulokowane na ponadzalewowych terasach tej rzeki. Najciekawsze torfowiska chronione są w postaci rezerwatów przyrody: ?Zakole?, ?Tarnawa?, ?Litmirz?, ?Łokieć? i ?Dźwiniacz?

Park Krajobrazowy Gór Słonnych

Znajdujący się na terenie gminy Ustrzyki Dolne Park Krajobrazowy Gór Słonnych został utworzony w 1992 r. Zajmuje on obszar 11 446 ha. Park został utworzony w celu ochrony wysokich walorów historycznych i kulturowych środowiska i krajobrazu pasm Gór Słonnych i Chwaniowa.

Park Krajobrazowy Podgórza Przemyskiego

Park ten obejmuje 10 700 ha w północnej części gminy Ustrzyki Dolne. Celem jego utworzenia jest ochrona cennych, wartościowych i unikatowych oraz charakterystycznych w skali regionu i kraju walorów przyrodniczych, krajobrazowych oraz kulturowych przed antropopresją.

Międzynarodowy Rezerwat Biosfery "Karpaty Wschodnie"

W listopadzie 1992 r. BdPN został włączony do Światowej Sieci Rezerwatów Biosfery UNESCO-MAB, jako cześć Międzynarodowego (trójstronnego) Rezerwatu Biosfery pod nazwa "Karpaty Wschodnie". Polską cześć Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery stanowią: Bieszczadzki Park Narodowy oraz przylegające do niego dwa Parki Krajobrazowe: Doliny Sanu i Cieśniansko-Wetlinski posiadające specjalny status ochronny ? "Wschodnio- Beskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu". Strona Słowacka obejmuje cześć Parku Krajobrazowego Wschodne Karpaty. Ukraińska cześć zawiera Rezerwat Stuzica otaczający Regionalny Park Krajobrazowy.

6. Historia Bieszczad

Prawdopodobnie pojawienie się człowieka w Bieszczadach sięga czwartego tysiąclecia przed Chrystusem. Byli to rolnicy uprawiający głównie ekstensywne rolnictwo wypaleniskowe. W połowie trzeciego tysiąclecia p.n.e. pojawili się koczowniczy pasterze, przybywający z dorzecza Dniestru. Dopiero około 1000 lat p.n.e. pojawiła się w tych stronach kultura łużycka, dawniej uważana za prasłowiańską. Około 200 lat p.n.e. zawędrowali w Bieszczady Celtowie, przynosząc ze sobą sztukę wytapiania żelaza. Na początku naszej ery powstał jeden z pierwszych szlaków handlowych w Bieszczadach wiodący przez Przełęcz Radoszycką. Pierwsi słowianie pojawili się na tym obszarze ok. VI w.n.e. Przynależność Bieszczadów w wieku IX i X n.e. nie jest całkiem jasna. Mówiło się o jej przynależności do Rusi Kijowskiej, czy Polski ale najprawdopodobniej były to ziemie należące do Rusi Halickiej. Tamten okres cechował się ciągłymi zmianami politycznymi, w ramach których dochodziło do ciągłych zmian granic.
Do Polski obszar Bieszczadów został włączony dopiero przez Kazimierza Wielkiego w latach 1340-1349, lecz zaraz potem oddany królowi Węgier, Ludwikowi Węgierskiemu. Dopiero królowa Jadwiga w 1387 r. przyłączyła formalnie Bieszczady do Polski. Zapoczątkowało to intensywne osadnictwo, głównie Rusinów i Polaków. Dało to również początek nowym szlakom handlowym przekraczającym Karpaty.
Następnym znaczącym dla Bieszczadów okresem był XIX wiek. W czasie rozbiorów obszar Bieszczadów znalazł się pod panowaniem Austrii. W roku 1848 zniesiono na tym obszarze pańszczyznę.
Najkrwawszym epizodem w historii Bieszczadów była I wojna światowa. W tamtych czasach na tych terenach dochodziło do wielu potyczek zbrojnych, niosących za sobą tysiące ofiar. W latach 1918-1919 doszło do następnej wojny Polski z Zachodnio-Ukraińską Republiką Ludową. W okresie międzywojennym Bieszczady stały się terenem wielonarodowościowym (wielokulturowym). Obok Łemków i Bojków zamieszkiwali je również Polacy, głównie w okolicach Sanoka i Leska. Byli to najczęściej pasterze i rolnicy. Gospodarka zdominowana była przez Żydów. Kontrolowali oni gospodarkę leśną i większość kopalni ropy.
Druga wojna światowa oszczędziła Bieszczady. Większe walki toczyły się jedynie w okolicach Sanoka, który obok Leska był jedynym ośrodkiem polskiego podziemia.
W 1942 r. Niemcy dokonali eksterminacji Żydów z terenów Bieszczadów, mordując ich masowo pod Zasławiem, a także w innych miejscowościach.
Po wojnie na terenie Bieszczadów sformowała się Ukraińska Armia Powstańcza UPA. Był to najgorszy okres wojny, szczególnie dla pogranicza polsko-ukraińskiego, gdzie dochodziło do szeregu potyczek i mordów na ludności cywilnej. Największa masakra w Baligrodzie pochłonęła ok. 40 Polaków.
Od roku 1948 r. zaczęło się ponowne zasiedlanie Bieszczadów. W co bardziej dostępnych, a nie spalonych miejscowościach zaczęli się osiedlać chłopi, głównie z przeludnionych wsi Rzeszowszczyzny. W 1951 r. powróciły do Polski należące poprzednio do ZSRR obszary od Ustrzyk Dolnych po Otryt. Po 1956 r. w Bieszczady zaczęli powracać Ukraińcy. Bieszczady powoli się odradzały. Rosła liczba mieszkańców, powstawały nowe osiedla. Rosła sieć bitych dróg i została przeprowadzona elektryfikacja. Nowym zjawiskiem stał się masowy ruch turystyczny.