Wielki kryzys gospodarczy w Stanach Zjednoczonych

Wszystkie państwa uczestniczące w I wojnie światowej zdołały ustabilizować swoją gospodarkę do 1924 r. Druga połowa lat dwudziestych była okresem światowej koniunktury gospodarczej, wskaźniki ekonomiczne znacznie przekroczyły poziom z 1913 r. W atmosferze narastającego napięcia, jesienią 1928 r wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych wgrał dotychczasowy sekretarz stanu do spraw handlu Henryk Hoover. Przekonany, że gospodarka amerykańska sama, bez ingerencji państwa, zdoła pokonać narastający kryzys. Amerykańskie banki zaczęły jednak domagać się zwrotu pożyczek( udzielonym np. Niemcom i innym krają na odbudowę zniszczonej Europy) zaniepokojone zwiększoną emisją akcji, co zmusiło wielu inwestorów do ich wyprzedaży. Pierwsze symptomy kryzysu pojawiły się już latem 1929 r. w postaci malejącej produkcji i spadku cen. Dotyczyło to przede wszystkim rolnictwa, które na skutek nadprodukcji artykułów rolnych zostało zmuszone do znacznego obniżenia cen. Zmniejszyło to możliwości nabywcze farmerów wpłynęło na zmniejszenie wielkości produkcji przemysłowej –przewaga podaży nad popytem. Efektem było zwolnienia z pracy i bezrobocie. Wielki kryzys gospodarczy, największe załamanie gospodarcze świata w XX w. Objęło wszystkie kraje i dziedziny ich gospodarki. Przejawiało się długotrwałym i głębokim spadkiem produkcji przemysłowej, masowym bezrobociem, spowodowało poważne zmiany polityczne. Doprowadziło do ogromnej spekulacji akcjami, których wartość nominalna przekroczyła wielokrotnie ich wartość rynkową.

Załamanie nastąpiło 24 października 1929 r. w „czarny czwartek” lub „czarny październik”, kiedy na giełdzie nowojorskiej nastąpił krach. Kiedy w sprzedaży znalazło się 13 mln akcji (ich wartość spadła wówczas o połowę). Przyniósł on spadek wartości akcji większości przedsiębiorstw i zapoczątkował niespotykaną dotąd w historii falę bankructw. Krach na Wall Street był wynikiem spekulacji giełdowych, które sztucznie doprowadziły do wysokiego wzrostu wartości akcji, zupełnie niezwiązanego z wynikami ekonomicznymi przedsiębiorstw. Zadziałał tu mechanizm samonapędzający – spadek wartości akcji, chęć ich pozbycia się, co z kolei obniżało ich cenę, to z kolei powodowało panikę na giełdzie dalszą wyprzedaż akcji itd. Było to wynikiem błędnej polityki finansowej banków centralnych amerykańskich i angielskich, które oparły swoją działalność na obrocie papierami wartościowymi, inwestycjach działalności kredytowej. Gospodarka amerykańska znalazła się w błędnym kole recesji gospodarczej, która objawiała się gwałtownym spadkiem produkcji artykułów przemysłowych cen oraz wzrastającym bezrobociem (14 mln osób w 1932 r.) Nastąpiło obniżenie produkcji i masowe bezrobocie w USA (20%). Produkcja w 1932 stanowiła jedynie 46% produkcji z 1929. Rozpoczął się gwałtowny spadek produkcji i wzrost bezrobocia: zjawiskiem powszechnym stała się nędza i zorganizowana przestępczość. Sytuację komplikowała prohibicja, obowiązująca w Stanach Zjednoczonych od roku 1919, która w latach dwudziestych przyczyniła się do powstania prawdziwego gangsterskiego imperium. Ludzie pokroju Ala Capone czy też szefowie sycylijskich rodzin mafijskich w okresie kryzysu oprócz tradycyjnego przemytu alkoholu podporządkowali sobie znaczny obszar amerykańskiego życia gospodarczego oraz nielegalnej rozrywki, jak hazard czy prostytucja. Ich działalność była o tyle łatwa, że amerykańskie związki zawodowe były kontrolowane przez mafię, policja i wymiar sprawiedliwości skorumpowana.

Powstały tzw. „nożyce cen”, uderzające przede wszystkim w ludność wiejską, ceny artykułów rolniczych spadały szybciej niż produktów przemysłowych(np. w 1930 r. ceny artykułów rolnych spadły o 61% przy 45% spadku cen artykułów przemysłowych). Drobni i średni rolnicy albo uciekali do miasta, albo wegetowali w swoich gospodarstwach w skrajnym ubóstwie.

Silnie powiązanie gospodarki amerykańskiej z europejską spowodowało szybkie rozszerzenie się kryzysu na „stary kontynent”. Jego objawy były wszędzie takie same: gwałtowny spadek cen, najpierw rolnictwie, później w przemyśle, zwolnienia z pracy i bankructwa. Nieuchronnym skutkiem było katastrofalne bezrobocie, które osiągnęło w 1932 r., np.: w Niemczech liczbę 6 mln. A w Wielkiej Brytanii – 3 mln. Nastąpił spadek obrotów w handlu międzynarodowym o 1/3. Sytuację pogorszyły amerykańskie żądania zwrotu wcześniej zaciągniętych przez kraje europejskie pożyczki. Europę dotknął kryzys finansowy, który szczególnie boleśnie odczuły Niemcy i Austria. Nastąpiło zachwianie systemów walutowych i odejście od pieniądza mającego pokrycie w złocie. Banki zaczęły skrzętnie skrywać rezerwy złotych sztab i monet, w czym przodował słynny Amerykański Bank Rezerw. W zaistniałej sytuacji każde państwo dążyło do zwiększenia eksportu, przy jednoczesnym wprowadzeniu ceł protekcyjnych chroniących własny rynek przed niepożądanym importem. Próbowano nawet sprzedawać swoje towary po cenach dumpingowych, tj. poniżej kosztów własnych. Zjawisko „nożyc cen” powodowało, że w krajach o przewadze rolnictwa w gospodarce, kryzys miał przebieg ostrzejszy i trwał dłużej, nawet do 1935r.

Przezwyciężenie kryzysu i jego skutki. Wielkość i czas trwania kryzysu zmusiły rządy do poszczególnych państw do aktywności i podjęcia działań antykryzysowych. Wzorcem postępowania stała się polityka interwencjonizmu państwowego zaproponowana przez Hojna Keynesa lub etatyzm, czyli podejmowanie bezpośrednich działań gospodarczych między innymi przez tworzenie przedsiębiorstw państwowych. Stany Zjednoczone zapoczątkowały stałą, planową walkę z kryzysem. Państwo, które dotąd odgrywało niewielką rolę w kształtowaniu życia gospodarczego, stało się podstawową siłą w walce z recesją.

W Stanach Zjednoczonych prezydent Franklin Delano Roosevelt ogłosił w 1933 r. program tzw. Nowego ładu gospodarczego (New Deal), polegającego na organizowaniu na szeroką skalę robót publicznych W wyniku robót organizowanych przez państwo wybudowano 100 tys. budynków użyteczności publicznej, 75 tys. mostów, 295 lotnisk i stworzenie świadczeń socjalnych dla bezrobotnych. W całym kraju powstała sieć agencji mających wspomagać bezrobotnych, emerytów oraz różne kategorie zawodowe. W celu uzdrowienia systemu bankowego obniżono wartość dolara i zniesiono parytet złota. Kontrolowana, łagodna inflacja pobudzała rozwój gospodarki. Zamówienia rządowe, tanie kredyty i ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw umożliwiły przemysłowi amerykańskiemu wyjście z kryzysu. Umorzono też długi farmerów rozpoczęto subsydiowanie produkcji rolnej, ale jednocześnie nakazano zmniejszyć areał uprawianej ziemi w celu obniżenia produkcji żywności i zaczęto wypłacać rekompensatę z tytułu strat poniesionych w wyniku zaprzestania produkcji rolnej. W najbiedniejszych stanach podjęto kompleksowe działania gospodarcze, jak choćby budowa ogromnej elektrownii na rzece Tennessee i uregulowania jej dorzecza poprzez system zapór. Uchwalone od 1933-1935 akty prawne, jak Nadzwyczajna Ustawa o Bankach, Narodowa Ustawa o Stosunkach Pracy czy Ustawa o Papierach Wartościowych i Giełdzie, umożliwiły rozciągnięcie kontroli państwa na cały amerykański system finansowy oraz ograniczyły samowolę pracodawców w postępowaniu z pracownikami. W znacznej mierze ułatwiły związką zawodowym, które bardziej niż kiedykolwiek miały wpływ na decyzje dotyczące płac i polityki personalnej firm.

Śladami Stanów Zjednoczonych poszły niektóre kraje europejskie, np.: Niemcy, gdzie w ramach robót publicznych również przystąpiono do budowy autostrad. Zresztą Niemcy przywiązywały dużą wagę do takich działań, których siłą napędową gospodarki była rozbudowa przemysłu zbrojeniowego. Podobnie było we Włoszech, Japonii i wielu innych krajach świata. Działania te pozwoliły większości państw świata wyjść z kryzysy w latach 1933-1935, a gospodarce światowej w ciągu dwóch lat osiągnąć poziom produkcji sprzed kryzysu.
Trwałym smutkiem wielkiego kryzysu. Światowego był koniec liberalizmu jako konsekwentnego kierunku gospodarczego. Wprowadzono zasady uczciwej konkurencji (amerykański National Industrial Act.). Pracownicy mogli zawierać umowy zbiorowe za pośrednictwem związków zawodowych. Określono płace minimalne przy jednoczesnym wyznaczeniu maksymalnego czasu pracy. Ustawodawstwo socjalne, zasiłki zdrowotne i ubezpieczenia emerytalne i zasiłki zdrowotne zabezpieczały pracowników przed skutkami kryzysu. Zaczęto wykorzystywać elementy planowania gospodarczego. Generalnie wzrosło znaczenie kapitału państwowego wpływu rządu na gospodarkę w większości państw świata.