Przemiany jakie dokonały się w społeczeństwie polskim od początku XIII do końca XV wieku
Polska za panowania ostatnich Piastów i pierwszych Jagiellonów była krajem, na terenie którego miały miejsce liczne przemiany społeczne, wywołane zarówno czynnikami wewnętrznymi jak i zewnętrznymi. Znaczna ingerencja w porządek w państwie-wpierw ze strony Tatarów ( 1241,1259r), później zaś wojny z Krzyżakami (1308-1521) wpłynęły na osłabienie państwa polskiego, które i tak potrzebowało wówczas szybkich reform wewnętrznych. Liczne grabieże mongolskie pod wodzą Batu Chana osłabiły polską gospodarkę, ale miały duży wpływ na zjednoczenie i połączenie sił krajów europejskich (Węgry, Ruś) przeciwko Tatarom.
Załagodzenie konfliktów z Luksemburgami i Zakonem (pokój wieczysty w Kaliszu 1343) miało decydujący wpływ na nasilenie się ruchu kolonizacyjnego za panowania Kazimierza Wielkiego(1333-1370). Wzrost zamożności mieszkańców pociągał za sobą powstawanie w kraju nowych budowli, miast, wsi itd. Ulepszono również systemy obrony granic kraju. Rządy Kazimierza Wielkiego charakteryzowały także dążenia do scentralizowania Polski i ugruntowania silnej władzy królewskiej. Równocześnie jednak rozwijał się coraz bardziej elitarny stan szlachecki, co w późniejszym okresie doprowadziło do odejścia od idei scentralizowanego państwa. Wykształciły się także urzędy centralne jak marszałek, podskarbi i kanclerz.
Wiek XIII-XIV był okresem tworzenia się społeczeństwa feudalnego. Wraz ze wzrostem zaludnienia, zapotrzebowania na żywność, rozwojem miast i handlu (Polska na głównym szlaku handlowym)nastąpiła wielka reforma gospodarcza na wsi.
W XIII i XIV w. spośród warstwy „wojów” uformowała się jako „stan rycerski” szlachta , stopniowo zbliżając się do możnowładztwa i z czasem tworząc z nim wspólny stan, do którego należało się przez urodzenie, później także w wyniku nobilitacji bądź, gdy chodziło o cudzoziemców, przez indygenat. Podstawą prawnego wyodrębnienia się szlachty był immunitet, zwalniający jej majątki od ciężarów wobec państwa (z wyjątkiem służby wojsk.) oraz oddający jej władzę nad poddanymi, a później (od 1374) przywileje szlacheckie uzyskiwane od panujących. Formalnie pierwszym stanem było duchowieństwo, które już w 1 poł. XIII w. wyjęto spod sądownictwa książęcego; dostęp do niego był w zasadzie otwarty i w średniowieczu wyższe godności kościelne były dość często obsadzane przez „nieszlachtę”.
Znaczny napływ obcej ludności w XIII w. oraz przesunięcie granic w XIV w. na wschód doprowadziły do przekształcenia Polski w państwo niejednolite językowo i wyznaniowo. Wśród przybyszów główna rolę odgrywali Niemcy — chłopi osadzani przede wszystkim na Śląsku, Pomorzu, Podkarpaciu, mniej licznie w Wielkopolsce, mieszczanie w dużych miastach, a w mniejszych— część duchowieństwa. ulegali oni polonizacji, jednak ich zwarte grupy na Śląsku i Pomorzu Zach. stały się zaczątkiem germanizacji tych ziem. W miastach patrycjat był z reguły niemiecki i polonizował się dopiero od XV w. Na Podkarpacie przybywali Wołosi, do miast na Rusi- Ormianie. Szczególne znaczenie mieli coraz liczniejsi od XIV w. Żydzi, uchodzący przed prześladowaniami religijnymi z zach. Europy, korzystający z opieki władców i możnych panów, ale budzący — z powodu swej przedsiębiorczości i wszechstronnej działalności gosp. — rosnącą niechęć konkurującego z nimi mieszczaństwa. Na przyłączonych ziemiach na wschodzie przeważała prawosławna ludność ruska.
Proces tworzenia się wielkiej własności ziemskiej oraz intensyfikacja produkcji rolnej nie mogły się obejść bez wewnętrznej przebudowy tej własności oraz bez nowocześniejszej formy osadnictwa.
Przy powszechnym zapotrzebowaniu ze strony właścicieli ziemskich na siłę roboczą, pojawiać się zaczęli osadnicy niemieccy, których ucisk feudalny i względne przeludnienie wsi zachodnioeuropejskiej skłaniały do poszukiwania nowych terenów osadniczych. Nieśli oni ze sobą nową postać prawa czynszowego, które przyjęło się na ziemiach polskich pod nazwą prawa niemieckiego- magdeburskiego. Osadnictwo czynszowe na prawie niemieckim przyniosło dość daleko idące przeobrażenia życia wiejskiego. W nowo powstałych osadach przeprowadzano reformę gruntów, wydzielano nowe łany oraz wprowadzono wolniznę
( lata wolne od świadczeń i płacenia czynszu). Poprawiło to sytuację chłopów, przyniosło im wolność, prawo do dziedziczenia posiadanej ziemi, umowę o czynsz pieniężny, zryczałtowaną dziesięcinę zbożową i samorząd (składający się z sołtysa i ławy sądowej).
Rozwój stosunków własnościowych, a w szczególności kolonizacja na prawie niemieckim, doprowadziły do wytworzenia się feudalnych stosunków społeczno- gospodarczych.
W efekcie, w związku z rozwojem stosunków rynkowych oraz wielkiej własności dawny model gospodarki o silnym sektorze państwowym uległ przekształceniu. Podstawą nowego systemu była renta feudalna, jaką w postaci danin, czynszów, bądź też robocizny, otrzymywał właściciel ziemski od ludności włościańskiej. Chłopi jednak mieli także możliwość sprzedaży własnych wyrobów oraz zakupu wytworów rzemiosła.
Sprzyjały temu nowe osiągnięcia techniczne w rolnictwie, upowszechnienie trójpolówki(zastąpienie dotychczasowej dwupolówki), wynalezienie pługa itd.
Okres intensywnego rozwoju w osadnictwie wiejskim miał znaczący wpływ na społeczny podziału pracy. Upowszechnienie się czynszów podniosło znaczenie pieniądza, a zatem produkcji rzemieślniczej i wymiany towarowej. Mieszkańcy podgrodzi w coraz większym stopniu stawali się zawodowymi rzemieślnikami, osady targowe, które tylko sporadycznie, w okresach targów, przyciągały pierwotnie większą liczbę ludności, stawały się coraz bardziej liczne na co dzień. Tak zwane lokalizacje miast polskich na prawie niemieckim przebiegały etapami, a przywilej prawa miejskiego często zamykał dłuższy proces osadniczy.
Znaczny wpływ na regulację spraw wewnętrznych miały prace ustawodawcze, podejmowane przez królów na terenie Polski. Jedną z ustaw mających ogromne znaczenie dla kształtowania się stosunków społecznych XIIIw. były statuty wiślicko-piotrkowskie z 1347r., w których sformułowano wiele istotnych przepisów dotyczących życia społecznego. Określono, kto może być uważany za szlachcica, a także ustalono, iż chłop ma prawo jedynie raz do roku opuszczać ziemię swego pana. Ustawy ograniczały swobodę ruchu włościan i były bardzo istotne w momencie wytwarzania się poddaństwa włościańskiego.
Nowy system gospodarczy wpłynął na rozwój zarówno rzemiosła, handlu i zwiększenie produkcji, zaś osady miejskie stały się centrum życia handlowego i przemysłowego.
W ciągu XIIIw. wytworzyły się na ziemiach polskich wyraźne feudalne stosunki produkcyjne. Rozwój przywilejów i uprawnień, przysługujących właścicielom ziemskim i pogłębiających się w formach zależności poddańczej chłopa.
Za panowania Kazimierza Wielkiego, dzięki bardzo tolerancyjnej polityce i korzystnych prawach, do Polski napływała ludność żydowska. Liczne migracje sprzyjały rozwojowi nowej warstwy społecznej mającej jedynie nieznacznie mniejsze prawa niż ludność polska. Prawo zabraniało Żydom posiadania ziemi, więc osiedlali się w miastach, mając ogromny wpływ na rozwój handlu, rzemiosła, bankowości.
Wiek XIII/XIV to czas powstawania miast i krystalizowania się nowej warstwy społecznej- mieszczaństwa. Akcja lokacyjna nasilała się, nastąpił rozwój dużych miast takich jak: Wrocław czy Kraków. Wzrastała produkcja zarówno rolna jak i ziemieślnicza, nastąpił rozwój gospodarki pieniężnej i wymiany krajowej i zagranicznej. Liczba i zaludnienie miast rosły, wykształcił się samorząd mieszczański, co miało wpływ na rozwój stanu mieszczańskiego. W rzemiośle wzrastała liczba cechów, tworzyły się pierwsze regiony przemysłowe. Następował rozwój rzemiosła metalowego-rosło zapotrzebowanie na wyroby złotników, które chętnie kupowało bogacące się mieszczaństwo i szlachta oraz zapotrzebowanie na broń ( wojny z sąsiadami- z Zakonem Krzyżackim), co przyspieszyło rozwój przemysłu zbrojeniowego.
Głównymi skutkami rozwoju osadnictwa były:
-ukształtowanie się stanu chłopskiego
-powstanie stanu mieszczańskiego
-upowszechnienie pieniądza, rozwój gospodarki cechowej
-wzrost wymiany towarowej
-kształtowanie się społeczeństwa stanowego
Od momentu, gdy w 1226r. Konrad Mazowiecki sprowadził do Polski Krzyżaków- tereny nad Niemnem i Wisłą stopniowo ulegały germanizacji ,zaś gdy w 1306 roku siedzibą Zakonu stał się Malbork –rosła akcja osadnicza na terenach Polski.
Rozwojowi stanów towarzyszył rozwój rzemiosła, handlu, cech i gildii, ale także rozkwit nauki, kultury
i oświaty.
W rozwoju kultury i oświaty największą rolę odegrało możnowładztwo- pełniące rolę mecenatu. Z inspiracji dworu królewskiego, Kościoła i możnowładców powstawały uniwersytety, a także liczne prace i dzieła naukowe.
Wiek XIV to okres rozwijania się nowego stanu społecznego, jakim była szlachta. Stan szlachecki był stanem zamkniętym tzn. stanowiły go rody uznawane za szlacheckie, ze względu na przysługujące członkom rodu prawa rycerskie i symbole zewnętrzne, jak herby i zawołania.
Szlachta jako uprzywilejowany stan społeczny, w pełni ukształtował się w XIV–XV w. Podstawą jej dominującej pozycji w społeczeństwie były: dziedziczne posiadanie ziemi, stopniowo rozszerzane prawa i przywileje stanowe wydawane przez królów. Były to m.in. przywileje:
• koszycki 1374 wydany przez króla Ludwika Andegaweńskiego (Węgierskiego), w którym poprzez zniesienie podatków, potwierdzenie wcześniejszych przywilejów, obniżenie poradlnego itd., pragnie uzyskać zgodę szlachty na sukcesję tronu przez jedną z jego córek (Jadwigę)
• piotrkowski 1388-Władysław Jagiełło
• czerwiński 1422,
• warecki 1423,
• jedlnieński 1430,
• cerekwicko- nieszawskie 1454- Kazimierz Jagiellończyk
• piotrkowski 1496 – Jan Olbracht
Prawa szlachty to między innymi: jurysdykcja nad poddanymi, nietykalność osobista, prawo sprawowania urzędów, swobody podatkowe i celne. Głównym obowiązkiem szlachty była służba wojskowa w pospolitym ruszeniu, zaś daniny i czynsze pieniężne stanowiły główne źródło dochodów. Szlachtę tworzyli posiadacze ziemi na prawie rycerskim: magnaci, jako nieformalna górna warstwa stanu szlacheckiego, szlachta bogata, średnia i drobna (cząstkowa, zagrodowa, okoliczna) oraz nieposiadająca ziemi- gołota szlachecka. Do szlachty należeli ci, którzy urodzili się w rodzinie szlacheckiej; szlachectwo można było uzyskać przez nobilitację lub adopcję.
Wraz z rozszerzaniem się praw szlachty- słabła władza królewska i już po śmierci Kazimierza Wielkiego-ostatniego władcy z dynastii Piastów tron polski przestał być dziedziczny, a o wyborze władcy decydowała elekcja dokonywana przez przedstawicieli rycerstwa i możnowładców. Wraz ze wzrostem zamożności wysokich urzędników i możnowładców rósł ich wpływ na politykę państwa. Najwięcej do powiedzenia mieli przedstawiciele rodów możnowładczych, wchodzący w skład rady królewskiej(pod koniec XV w.- senat).
Pogorszyło się także położenie chłopów, którym stopniowo zabraniano opuszczania wsi (statut warcki 1423 i piotrkowskie konstytucje 1496), zwiększono wymiar pańszczyzny. Nastąpił rozwój rynku wewnętrznego (targi, jarmarki); rozwinął się eksport na zachód drogą morską. W dużych miastach ugruntował dominującą pozycję kupiecki patrycjat, rozwijały się rzemiosła, powszechnie od XIV w. zorganizowane w cechy . Szczególną pozycję zajmował Gdańsk, największe i najbogatsze miasto w Rzeczypospolitej, cieszący się dużą niezależnością i koncentrujący znaczną większość obrotów handlowych drogą morską z zach. Europy. Coraz większą rolę w gospodarce (głównie w rzemiośle) odgrywali Żydzi, licznie napływający do Polski w XVI w.
(gł. z Niemiec), których kilkutysięczne skupiska powstały w Krakowie, Poznaniu, Lwowie, Lublinie, Przemyślu i Jarosławiu. W dziedzinie stosunków społ., mimo pogarszania się położenia chłopów, umacniała się pozycja szlachty, która przez sejmiki i izbę poselską w coraz większej mierze uczestniczyła we władzy politycznej.
Należy zaznaczyć, iż wielkie epidemie dżumy- „czarna śmierć”, które dotknęły Europę w połowie XIVw., w Polsce nie spowodowały żadnych zaburzeń demograficznych. Wówczas to właśnie po latach bezkrólewia (po śmierci Ludwika Węgierskiego) na terenie Polski szybko podjęto akcję kolonizacyjną. Nieciekawa sytuacja chłopów znacznie się poprawiła, tak jak i warunki bytu na wsi. Aczkolwiek wraz z niepokojami w Europie ceny zbóż spadały, co miało miejsce również w Polsce i wpłynęło na spadek dochodów pieniężnych własności feudalnej.
W XVw. Miało miejsce ostateczne ukształtowanie się społeczeństwa stanowego.
Wyróżniły się wówczas w społeczeństwie następujące stany:
-duchowieństwo
-szlachta
-mieszczanie
-chłopi
Był to jednak przede wszystkim okres emancypacji szlachty, która w obliczu trudnej sytuacji politycznej w państwie- wojny z Krzyżakami zakończonej pokojem toruńskim w 1466r. zainteresowana była jedynie swymi sprawami. Licznie podpisane przez władców polskich przywileje szlacheckie umożliwiły szlachcie ogromną kontrolę nad państwem. Sejmiki ziemskie jako organ samorządu szlacheckiego uchwalały korzystne dla owej warstwy uchwały, zaś i na zwoływanym przez króla sejmie walnym, w którym brała udział rada, niżsi dygnitarze ziemscy oraz przedstawiciele miast – również szlachta miała najwięcej do powiedzenia. W wyniku ustępstwa nieszawskiego (przywileje cerekwicko-nieszawskie 1454 Kazimierz Jagiellończyk), król nie miał już prawa-bez zgody szlachty wydawać ustaw ani rozstrzygać głównych problemów polityki państwowej.
Rosnące wpływy szlachty miały ogromne znaczenie dla zmiany rozkładu sił politycznych na terenie Polski, w której magnateria stanowiła już jeden z głównych organów prawo i ustawodawczych.
W roku zaś 1505 został przesądzony ostateczny szlachecki kształt Rzeczypospolitej. W uchwalonej na sejmie konstytucji Nihil Novi przywrócono, co prawda odebrane mieszczanom prawo do posiadania ziemi na własność, lecz pod warunkiem spełnienia obowiązku wojennego, zaś szlachtę i dygnitarzy uznano z jedynych reprezentantów narodu.
Zmiany , które zaszły w społeczeństwie polskim od XIII do XVw. miały ogromne znaczenie w kształtowaniu losów, historii kraju i były ściśle powiązane z wydarzeniami mającymi miejsce na ziemiach polskich tamtego okresu.