Scharakteryzuj przemiany jakie dokonały się w społeczeństwie polskim od początku XIII do końca XV wieku.

Wiek XIII, XIV i XV jest to szczególny okres dla Polski. W tym czasie dokonały się znaczące zmiany gospodarcze i polityczne, a co za tym idzie również zmiany społeczne. Duży wpływ miała tu lokacja wsi i miast na prawie niemieckim. Jednak największe zmiany jakie dokonały się w społeczeństwie polskim wiążą się z powstawaniem stanów. Chciałabym przedstawić te procesy i przybliżyć społeczeństwo polskie tamtego okresu.
W XIII wieku rozpoczęło się gwałtowne osadnictwo na prawie niemieckim. Prawo to bowiem dawało możliwość lepszej organizacji społeczności miejskiej i wiejskiej, niż obowiązujące dotąd i mocno zróżnicowane zasady rodzime. W początkowym okresie osadników sprowadzali przede wszystkim władcy (książęta dzielnicowi) oraz Kościół. Akcję kolonizacyjną zapoczątkował Henryk Brodaty na Śląsku, a w ciągu XIII i XIV wieku objęła ona wszystkie ziemie polskie. Na wykarczowanych bądź osuszonych terenach zakładano nowe osady, stare reorganizowano. Zaludnienie ziem polskich wzrosło i stało się bardziej równomierne. Wsie i miasta były lokowane na prawie niemieckim. Proces ten organizował zasadźca, który zawierał umowę zwaną aktem lokacyjnym. Zobowiązywał się w niej bądź do sprowadzenia kolonistów, bądź do zreorganizowania istniejącej już osady. Zasadźca mierzył powierzchnię gruntu, dzieląc go na równe części – łany (ok. 16 ha), z których po jednym przydzielał osadnikom. Sam otrzymywał kilka łanów oraz prawo do prowadzenia karczmy i młyna. W powstałej już wsi obejmował funkcję sołtysa, stał więc na czele ławy wiejskiej, czyli samorządu i zarazem sądu wiejskiego. Z tego tytułu odpowiadały mu kwoty odpowiadające 1/6 czynszów i 1/3 kar sądowych. Osadnicy pierwsze dwa lata byli zwolnieni z opłat i świadczeń należnych właścicielowi wsi. Następnie płacili czynsz pieniężny lub składali daniny w naturze, najczęściej – jaja, drób czy owies. Z biegiem czasu lokowano na prawie niemieckim nie tylko nowe wsie, lecz także zmieniano organizację w już istniejących. Podobnie przebiegały lokacje miast na prawie niemieckim. Wójt zarządzał miastem w imieniu właściciela. Posiadał wiele działek, jak również rzeźnie, jatki, młyny i pobliskie łąki. Pobierał 1/6 czynszów i 1/3 kar sądowych. Przewodniczył ławie miejskiej, która była jednocześnie organem samorządowym i sprawowała sądy według prawa magdeburskiego, w trudnych sprawach odwołując się do sądu w Magdeburgu. W okresie lokowania do Polski przybyło wielu cudzoziemców, głównie Niemców. Najwięcej z nich ok. 200 tys., osiedliło się na Śląsku. Wielu kolonistów niemieckich sprowadzili również Krzyżacy zagospodarowując swoje nowo utworzone państwo. Duży był też napływ ludności żydowskiej. W Europie dochodziło wtedy do pogromów, a w Polsce znajdowali oni bezpieczne schronienie. Migracja osób różnych narodowości zmieniła skład etniczny ludności ziem polskich. Obok rdzennych mieszkańców, mówiących po polsku, wielu było też Żydów i Niemców.
Okres XIV i XV wieku nazywany jest okresem monarchii stanowej. Państwo i społeczeństwo późnośredniowieczne różniły się bardzo od swoich poprzedników z epoki rozbicia dzielnicowego . Określenie monarchia stanowa oznacza, że w społeczeństwie wykształciły się stany i że niektóre z nich zdobyły udział we władzy. W późnośredniowiecznym społeczeństwie polskim wyróżnia się cztery stany: duchowieństwo, rycerstwo-szlachta, mieszczaństwo, chłopi. Najważniejszym impulsem do wykształcenia się stanów było przyznawanie przez władców określonych swobód całym grupom społecznym, a więc ludności wiejskiej i miejskiej w aktach lokacyjnych, a duchowieństwu i szlachcie w nadawanych od XIII w. przywilejach. Określały one zakres świadczeń i praw, jakie przysługiwały poszczególnym grupom społecznym wobec władzy centralnej, ale także wobec innych grup. Najważniejsze z tych swobód obejmowały: zwolnienia lub ulgi podatkowe, odrębne dla każdego stanu sądownictwo, prawo do sprawowania władzy nad innymi grupami społecznymi oraz do udziału reprezentacji stanowej we władzy centralnej.
Duchowieństwo jako odrębny stan społeczny wykształciło się najwcześniej. Formował się on na innej zasadzie niż wszystkie pozostałe stany społeczeństwa feudalnego, a podstawą jego odrębności były pełnione funkcje religijne, do których potrzebne było odpowiednie przygotowanie uwieńczone święceniami kapłańskimi. W pierwszej połowie XIII w. duchowieństwo uzyskało prawo do własnego sądownictwa: wszyscy duchowni podlegali odtąd sądom kościelnym, w których obowiązywało prawo kanoniczne. Mimo prawnej jednolitości, duchowieństwo było stanem bardzo silnie zróżnicowanym społecznie i majątkowo. Do godności biskupów dochodzili synowie możnowładców i średniej szlachty, proboszczami wiejskiej parafii zostawali często krewni właściciela wsi, a kler miejski rekrutował się spośród synów mieszczan. W późnym średniowieczu wzrost pozycji szlachty w państwie znalazł swój silny wyraz w społecznym uwarstwieniu duchowieństwa. Od początku XV w. dostojnikami kościelnymi mogli zostać jedynie synowie szlacheccy lub ludzie obdarzeni tytułem uniwersyteckim.
Stan szlachecki uformował się z dwóch warstw społecznych, to jest możnowładztwa i rycerstwa. W XIV w. zaznaczała się jeszcze różnica prawna między obu grupami, wyrażająca się w tym, że za zabicie lub zranienie możnowładcy obowiązywało wyższe odszkodowanie niż za zwykłego rycerza. W Polsce nie doszło jednak do szerszego uzależnienia drobnego rycerstwa od możnowładców, jak to miało miejsce w Europie Zachodniej w ramach powszechnie tam panującego systemu lennego. Dla zatarcia różnic prawnych między możnowładztwem a rycerstwem i prawnego wyodrębnienia stanu szlacheckiego ogromne znaczenie miały przywileje generalne, nadawane dla całej szlachty. Ich serię rozpoczął przywilej koszycki Ludwika Węgierskiego z 1374 r,. za nim poszły następne: czerwiński z 1422 r. i jedleński z 1430 r., wydawane przez Władysława Jagiełłę oraz cerekwicko-nieszawski z 1454 r. Kazimierza Jagiellończyka. Zwalniały one całą szlachtę od większości podatków, gwarantowały nietykalność osobistą i majątkową, nadawały określone prawa sejmikom szlacheckim. Szlachcicem był ten kto urodził się w rodzinie szlacheckiej, posiadał pełne prawo własności ziemi, podlegał sądownictwu szlacheckiemu. Przywilejem jego było używanie herbu. W XIV i w początkach XV w. nie był to jeszcze stan zamknięty. Przedstawiciele mieszczaństwa, a nawet wzbogaceni chłopi, mogli wejść w posiadanie kawałka ziemi i legalnie lub nielegalnie uzyskać prawa szlacheckie. Stan szlachecki był w Polsce wyjątkowo liczny i u schyłku średniowiecza obejmował około 10% ludności. Dominującą pozycję zajmowali możnowładcy, którzy dysponowali w XV w. ogromnymi majątkami ziemskimi, na które składały się także zastawiane przez władców dobra królewskie. Nie był to jednak zamknięty krąg kilkudziesięciu rodów. Władcy późnego średniowiecza bardzo często urzędy centralne powierzali ludziom wywodzącym się ze średniowiecznego rycerstwa, którzy w ten sposób awansowali do szeregów możnowładztwa.
W XIII i XIV w. wytworzył się tez jednolity stan chłopski. Chłopi nie posiadali ziem na własność, użytkowali dziedzicznie gospodarstwa, których właścicielem był pan feudalny: monarcha, szlachcic lub instytucja kościelna. Przywileje lokacyjne doprowadziły do powstania gospodarstw chłopskich o jednolitej w obrębie wsi - a nawet regionu – wielkości i obciążonych takimi samymi świadczeniami na rzecz właściciela wsi i Kościoła. Obok kmieci, posiadających gospodarstwa, zaliczano do stanu kmiecego uboższe grupy ludności wiejskiej, to jest zagrodników, posiadających niewielkie działki i bezrolnych, pracujących jako najemnicy w majątku pana, bogatego kmiecia lub sołtysa. Chłopi posiadali wolność osobistą, prawo do dziedziczenia gospodarstw, a nawet ich sprzedaży pod określonymi warunkami.
U źródeł prawnego wyodrębnienia się ludności miejskiej leżały przywileje lokacyjne. Pełnię praw obywatelskich miasta, czyli dostęp do pełnienia urzędów miejskich i zasiadania we władzach miasta posiadała tylko nieznaczna cześć mieszczan (ok. 20%), którzy status obywatela odziedziczyli po ojcu lub nabyli wraz z zakupem nieruchomości. Wszyscy mieszkańcy miasta cieszyli się całkowitą wolnością. Społeczność miejska dzieliła się na trzy grupy. Patrycjat tworzyli najbogatsi mieszkańcy, trudniący się głównie kupiectwem i zajmujący najlepsze posesje położone przy rynku. Pospólstwo stanowili mniej majętni rzemieślnicy, którzy wedle specjalności osiedlali się przy bocznych uliczkach. Członkowie tych dwóch warstw jako właściciele nieruchomości, mieli obywatelstwo miejskie. Praw miejskich był natomiast pozbawiony nie posiadający majątku plebs. Podział społeczny mieszkańców miasta niejednokrotnie łączył się z podziałem narodowościowym. Patrycjat i cześć pospólstwa, szczególnie w dużych miastach śląskich, często składały się z ludności niemieckiej, podczas gdy plebs pozostawał polski. Stąd interesy mieszczaństwa nie zawsze pozostawały w zgodzie z interesami społeczeństwa polskiego.
Każdy stan miał własne sądownictwo. Tak więc szlachta podlegała sądom ziemskim, chłopi - ławie wiejskiej, mieszczanie – sądom miejskim. Początkowo w razie sporu między przedstawicielami różnych stanów właściwym do rozpatrywania sprawy był sąd stanowy oskarżonego. Zmieniło się to po roku 1454, kiedy szlachta uzyskała prawo niestawiania się przed sądem innego stanu. Nierówność stanów wyrażała się w niejednakowym traktowaniu winowajców, popełniających to samo przestępstwo.
Przedziały stanowe przez cały XIV i pierwszą połowę XV w. nie były jeszcze zbyt wyraźne. Dysponujący znaczną swobodą chłopi przenosili się do miast i kierowali swoich synów do stanu duchownego, uboższe rycerstwo żeniło się z mieszczankami i chłopkami, cześć szlachty osiadała także w miastach i zajmowała się handlem. W codziennym życiu społeczeństwa decydujące były różnice majątkowe, a rozwój gospodarczy oraz rozbudowa struktur administracji państwowej sprzyjały ruchliwości ludzi i ich awansowi. Stany duchowny i mieszczański musiały pozostać otwarte, a jedynie w interesie szlachty leżało ograniczenie dostępu do jej stanu, a w końcu jego zamknięcie przez wprowadzenie zasady dziedziczenia tytułu szlacheckiego.
Najważniejsze przemiany społeczne jakie zaszły między XIII a XV w. to utworzenie się stanów społecznych, czyli społeczeństwa stanowego w Polsce. Zasadniczy wpływ na to miało lokowanie na prawie niemieckim. Stany, które wytworzyły się w tym okresie, utrzymywały się również w przyszłości, mając olbrzymi wpływ na dzieje historii Polski.