Proces integracyjny w Europie po II wojnie światowej.

Idea zjednoczonej Europy pojawiała się od wieków w koncepcjach filozofów i programach polityków. I choć w epoce nowożytnej zwyciężyła koncepcja rozwoju państw narodowych to politycy wysuwali co jakiś czas propozycje zjednoczeniowe.

Wyniki II wojny światowej - ogromne zniszczenie kontynentu i utrata hegemonii politycznej i ekonomicznej na rzecz dwóch nowo powstałych supermocarstw: USA i ZSRS - spowodowały, iż idee integracji europejskiej znów zyskały na aktualności. Motywy integracji po zakończeniu działań wojennych można sprowadzić do pięciu głównych punktów:
1) Dążenie do ukształtowania nowej europejskiej tożsamości; po błędach nacjonalizmów Europa wymagała zbudowania wspólnoty nowego rodzaju. Zjednoczona, demokratyczna Europa jako alternatywa podzielonego nacjonalizmami kontynentu.
2) Pragnienie bezpieczeństwa i pokoju; podzielona Europa nie była w stanie zapobiec dwóm wojnom światowym, miano nadzieję, że integracja doprowadzi do ukształtowania kontynentu jako wspólnoty pokojowej.
3) Pragnienie wolności i swobody poruszania; po latach wojny, okupacji i ludobójstwa oczekiwano swobodnego przepływu ludzi, idei, informacji, towarów i usług.
4) Pragnienie szybkiej odbudowy ekonomicznej i dobrobytu; wspólna Europa miała doprowadzić do szybkiej odbudowy zniszczeń wojennych, a wspólny rynek do intensyfikacji wymiany handlowej i wzrostu gospodarczego.
5) Nadzieja na odzyskanie poprzez integrację znaczącej pozycji politycznej, militarnej i ekonomicznej; dotychczasowe mocarstwa europejskie (Francja, Wielka Brytania, Niemcy) utraciły w wyniku wojny swoja pozycję na rzecz USA i ZSRS. Politycy europejscy oczekiwali, iż w wyniku zjednoczenia politycznego wspólna Europa odzyska choć trochę utraconych pozycji.
Pierwszy impuls do wznowienia dyskusji o integracji Europy dał wybitny brytyjski polityk, Winston Churchill, który jesienią 1946 roku na inauguracji roku akademickiego Politechniki w Zurychu wezwał do utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy opartych na ścisłej współpracy francusko-niemieckiej. Z góry jednak wykluczył udział Wielkiej Brytanii w tym projekcie.
Rok później (1947) nastąpił pierwszy krok na drodze integracji ekonomicznej kontynentu - Holandia, Belgia i Luksemburg utworzyły Unię Celną. W kwietniu 1948 roku, 16 demokratycznych państw europejskich, oraz trzy strefy okupacyjne Niemiec (Trizonia), powołały Europejską Organizację Wspólnoty Gospodarczej (OEEC) w celu koordynacji pomocy amerykańskiej w ramach Planu Marshalla (około 13,5 miliarda dolarów), jednak państwa Europy Środkowo-Wschodniej (w tym Polska) w wyniku nacisków ZSRS, zrezygnowały z udziału w Planie Marshalla.
Nadal aktywnie działał Coudenhove-Calergi - pionier jedności europejskiej. W wyniku jego działań zwołano w maju 1948 roku II Kongres Europejski w Hadze. Efektem jego obrad było podpisanie 5 maja 1949 roku traktatu londyńskiego, powołującego do życia Radę Europy.

W późnych latach czterdziestych nasiliły się dążenia do podjęcia działań zmierzających do integracji ekonomicznej. Wzrosły obawy przed ekspansją komunizmu (podsycane rozpoczęciem "zimnej wojny"), spowodowane partiami komunistycznymi w rządach Francji i Włoch i przejęciem przez nich władzy w Czechosłowacji. Aby jednak w pełni zrealizować te zamierzenia konieczne było włączenie do procesu integracji europejskiej zachodnich stref okupacyjnych Niemiec z ich silnym zapleczem surowcowym i potencjalnie dużym rynkiem zbytu. Kluczowym pytaniem, szczególnie dla Francji, było jak włączyć Niemcy do powojennej odbudowy, jednocześnie uniemożliwiając im rozpętanie kolejnego konfliktu zbrojnego. Odpowiedzią na te pytanie stał się tzw. Plan Schumana ogłoszony 9 maja 1950 roku (data ta stała się później datą święta Wspólnot Europejskich - Dniem Europy).

Właściwym twórcą idei, która legła u podstaw Planu Schumana, a następnie pierwszej Wspólnoty Europejskiej - Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali był wybitny francuski polityk Jean Monnet (1888-1979). Zaproponował on tzw. metodę sektorową integracji, czyli stopniowe łączenie wybranych dziedzin gospodarki wsparte utworzeniem instytucji wspólnotowych wyposażonych w rzeczywistą władzę. Tak zapoczątkowana integracja (w razie sukcesu) miała być rozszerzona na inne dziedziny życia ekonomicznego i stać się początkiem pełnego zjednoczenia gospodarczego, politycznego i społecznego. Koncepcję wypracowaną przez Monneta przedstawił publicznie minister spraw zagranicznych Francji Robert Schuman (1886-1963). Uważał on, że w wyniku II wojny światowej znaczenie poszczególnych państw znacznie się zmniejszyło, a podstawowe problemy krajów europejskich są wspólne. Bazą dla jedności europejskiej miało być pojednanie francusko-niemieckie poprzez takie włączenie Niemiec do współpracy ekonomicznej, aby "jakakolwiek wojna stała się niemożliwa...". Plan Schumana zakładał poddanie całej francusko-niemieckiej produkcji węgla i stali nadzorowi Wysokiej Władzy, w ramach organizacji otwartej dla innych państw europejskich.

Plan Schumana został z entuzjazmem przyjęty przez niemieckiego kanclerza Konrada Adenauera, który widział w jego realizacji możliwość włączenia Niemiec do stosunków międzynarodowych na pełnoprawnych warunkach - Niemcy nie posiadały wówczas pełnej suwerenności i były poddane kontroli mocarstw sojuszniczych.
Zaproszenie do współpracy przyjęły też Włochy i państwa Beneluxu (Holandia, Belgia i Luksemburg). Przedstawiciele tych sześciu krajów (założycieli Wspólnot Europejskich) spotkali się w kwietniu 1951 roku w Paryżu, gdzie 18 kwietnia 1951 r. podpisano Traktat Paryski o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. (Traktat wszedł w życie 23 lipca 1952 roku). Według Traktatu głównym celem EWWiS była racjonalizacja i koordynacja produkcji i dystrybucji w ramach wspólnego rynku węgla i stali. Określono podstawowe zasady współpracy pomiędzy państwami członkowskimi, które oparte były na czterech zakazach:
1) Zakaz nakładania ceł eksportowych i importowych, oraz opłat o podobnym charakterze lub ograniczeń ilościowych w handlu węglem i stalą;
2) Zakaz stosowania środków lub praktyk dyskryminujących niektórych producentów, nabywców lub konsumentów;
3) Zakaz przyznawania subwencji lub innych form pomocy państwowej;
4) Zakaz stosowania praktyk restrykcyjnych dotyczących podziału lub eksploatacji rynków.

Traktat Paryski ustanowił ponadpaństwową strukturę organizacyjną Wspólnoty. Jej organami były:
1) Wysoka Władza - organ wykonawczy, prekursor dzisiejszej Komisji Europejskiej, pierwszym przewodniczącym został Jean Monnet;
2) Specjalna Rada Ministrów - organ odpowiedzialny za harmonizację działań Wysokiej Władzy i rządów państw członkowskich;
3) Wspólne Zgromadzenie - prekursor Parlamentu Europejskiego, 78 członków desygnowanych przez parlamenty państw członkowskich, funkcje głównie kontrolne;
4) Trybunał Sprawiedliwości - miał zapewniać właściwe stosowanie przepisów Traktatu i aktów wykonawczych.

Zachęcone sukcesem państwa członkowskie EWWiS postanowiły rozszerzyć współpracę o sferę obronności i wspólnej polityki zagranicznej. W maju 1952 roku, w oparciu o plan francuskiego premiera Rene Plevena, podpisano układ o Europejskiej Wspólnocie Obronnej. Zakładał on stworzenie wspólnej armii europejskiej pod jednolitym dowództwem europejskiego ministra obrony. Organizacyjnie Wspólnota miała przypominać EWWiS. We wrześniu 1952 roku powierzono Wspólnemu Zgromadzeniu EWWiS opracowanie projektu konstytucji Europejskiej Wspólnoty Politycznej. Ta nowa wspólnota miała koordynować wspólną politykę w zakresie górnictwa węglowego, przemysłu stalowego, obronności i spraw zagranicznych. Ponadto miała zająć się rozwojem rynku w państwach członkowskich, podniesieniem standardu życia obywateli i zwiększeniem zatrudnienia. Projekt konstytucji przewidywał powołanie pochodzącej z powszechnych, europejskich wyborów izby ludowej jako organu ustawodawczego i rady narodowych ministrów jako władzy wykonawczej.
Tak kompletny projekt integracyjny, zakładający daleko idące ograniczenie suwerenności państw członkowskich, wyprzedził swoja epokę. W sierpniu 1954 roku francuskie Zgromadzenie Narodowe odrzuciło układ o Europejskiej Wspólnocie Obronnej, kładąc tym samym kres dalszym pracom nad powołaniem Wspólnoty Politycznej. Na długie lata Europa skoncentrowała się na integracji gospodarczej stopniowo rozszerzając sektory objęte wspólną polityką. Do wielu pomysłów z lat pięćdziesiątych, takich jak europejska konstytucja czy wspólne siły zbrojne powrócono dopiero współcześnie.
Na konferencji w Messynie w czerwcu 1955 roku ministrowie spraw zagranicznych EWWiS postanowili podjąć negocjacje na temat rozszerzenia integracji o dwa dalsze sektory gospodarki. Powołano komitet międzyrządowy po kierownictwem szefa MSZ Belgii Paula-Henriego Spaaka, który miał przygotować koncepcję integracji sektorowej w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii atomowej, oraz wzmocnienia dotychczasowej współpracy gospodarczej poprzez doprowadzenie do utworzenia wspólnego rynku. Opracowany rok później raport Spaaka stał się podstawą do przygotowania i podpisania tzw. traktatów rzymskich.
25 marca 1957 roku sześć państw członkowskich EWWiS (Francja, Niemcy, Włochy, Belgia, Holandia i Luksemburg) podpisało Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) oraz Traktat o Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej (EURATOM) - weszły one w życie 1 stycznia 1958 roku.

Traktat o EWG zawarty został na czas nieokreślony, co powoduje, że utworzenie Wspólnoty i scedowanie na nią praw suwerennych państw członkowskich, ma charakter nieodwołalny i nieograniczony czasowo. Głównymi zadaniami postawionymi przez Traktat Wspólnocie są:
- popieranie harmonijnego rozwoju gospodarczego całej Wspólnoty;
- promowanie stałego rozwoju gospodarczego Wspólnoty i stabilizacji gospodarek państw członkowskich;
- dążenie do systematycznego i szybkiego zwiększania poziomu życia obywateli państw członkowskich;
- stopniowe zbliżanie polityk gospodarczych państw członkowskich w celu utworzenia wspólnego rynku.
Stworzenie wspólnego rynku dla wszystkich towarów i usług stało się teraz podstawowym zadaniem Wspólnot Europejskich. Miało to nastąpić poprzez stopniowe znoszenie wszelkich barier i ograniczeń dzielących dotąd rynki sześciu państw członkowskich i doprowadzenie w końcowym efekcie do wprowadzenia wspólnej taryfy celnej i ustanowienie Unii Celnej (nastąpiło to 1 lipca 1968 roku).
Traktat o EWG sformułował ponadto cztery podstawowe swobody będące do dnia dzisiejszego fundamentalnymi zasadami działania Unii Europejskiej:
- swoboda przepływu towarów;
- swoboda przepływu osób;
- swoboda przepływu usług;
- swoboda przepływu kapitału.
Traktat przewidywał realizacje celów Wspólnoty poprzez:
- ustanowienie wspólnej polityki handlowej, Wspólnej Polityki Rolnej oraz wspólnej polityki transportowej;
- wprowadzenie zasad wolnej, niczym niezakłóconej konkurencji;
- utworzenie Europejskiego Funduszu Społecznego;
- powołanie Europejskiego Banku Inwestycyjnego.
Traktat ustanawiał następującą strukturę instytucjonalną Wspólnoty:
- międzyrządową Radę Ministrów, jako organ ustawodawczy;
- ponadnarodową Komisję, jako organ wykonawczy,
- chodzące z desygnacji parlamentów państw członkowskich Europejskie gromadzenie Parlamentarne (od 1962 Parlament Europejski, od 1979 pochodzący z powszechnych, europejskich wyborów) o funkcjach głównie opiniotwórczych i kontrolnych;
- Trybunał Sprawiedliwości;
- oaz jako organy pomocnicze: Komitet Gospodarczy i Społeczny i Trybunał Obrachunkowy.

Dugi z Traktatów Rzymskich regulował wyłącznie współpracę w zakresie jednego, specyficznego sektora gospodarki, a mianowicie produkcji i eksploatacji energii atomowej. Była to próba przeciwstawienia się przez Europę hegemonii wielkich mocarstw (USA, ZSRS, Chiny) w tej dziedzinie. Przed EUROATOMEM postawiono zadanie zapewnienia szybkiego wzrostu przemysłu nuklearnego i ukształtowanie wspólnego, europejskiego rynku energii atomowej. Miało to nastąpić poprzez rozwój badań naukowych, ujednolicenie norm bezpieczeństwa oraz wspieranie inwestycji służących rozwojowi energetyki jądrowej. Traktat ten ustanawiał również strukturę organizacyjną Wspólnoty będącą odzwierciedleniem struktury przewidzianej przez Traktat o Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej.
Od momentu podpisania Traktatów Rzymskich można mówić o równoległym funkcjonowaniu trzech Wspólnot Europejskich posiadających własne odrębne struktury organizacyjne i rozbudowany aparat biurokratyczny. Aby zapobiec niekontrolowanemu wzrostowi tzw. eurobiurokracji wraz z podpisaniem Traktatów Rzymskich połączono Zgromadzenia Parlamentarne i Trybunały Sprawiedliwości wszystkich trzech Wspólnot, a pozostałe instytucje wspólnotowe zostały połączone na mocy Traktatu o Fuzji z kwietnia 1965 roku; od tej chwili mamy do czynienia z jednolitą dla Wspólnot Radą Ministrów i Komisją Europejską.

Zgodnie z postanowieniami Traktatu o EWG rozpoczął się żmudny i wieloletni proces budowy wspólnego rynku. Do lipca 1968 roku udało się powołać Unię Celną i wprowadzić wspólną, jednolitą, zewnętrzna taryfę celną. Jednak budowa wspólnego rynku, która zgodnie z traktatem miała zakończyć się w roku 1969 niepokojąco przeciągała się. W 1985 roku Komisja Europejska przedstawiła tzw. Biała Księgę zawierającą listę niewykonanych dotąd postanowień traktatowych w tej dziedzinie i postulującą zakończenie procesu budowy wspólnego rynku do końca roku 1992. Ten termin został dotrzymany i 31 stycznia 1992 zakończono ostatecznie kształtowanie Wspólnego Rynku.
Również integracja w zakresie instytucjonalnym napotykała na duże trudności. Próba wprowadzenia w 1966 roku zasady głosowania kwalifikowana większością głosów spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem Francji. Rząd francuski poprzez bojkotowanie prac gremiów wspólnotowych (tzw. polityka pustego krzesła) doprowadził praktycznie do ich paraliżu. Ten kryzys instytucjonalny został rozwiązany poprzez kompromis luksemburski. Wprowadzono wówczas zasadę, iż Rada Ministrów może podejmować decyzje według zasady większościowej tylko wówczas, gdy wszystkie państwa członkowskie wyrażą na to zgodę. Doprowadziło to do faktycznego zastąpienia zasady większościowej zasadą jednomyślności (consensusu) i de facto ograniczyło zakres władzy organów Wspólnot.
Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte (nazywane czasem okresem eurosklerozy) przyniosły znaczne zahamowanie procesów integracyjnych. Wspólnoty skoncentrowane na budowie wspólnego rynku zapomniały o konieczności reform instytucjonalnych, rozszerzeniu integracji na kolejne dziedziny życia (np. wspólna polityka obronna czy zagraniczna). Aby pobudzić Wspólnoty do działania, od połowy lat siedemdziesiątych powstawały różnorakie komisje mające za zadanie przygotować koncepcje reform. Należy tu wspomnieć o trzech najważniejszych inicjatywach:
1) Raport Komisji Tindemansa z grudnia 1975 roku - postulował on przekształcenie Wspólnot Europejskich w Unię Europejską poprzez powołanie jednego ośrodka decyzyjnego o wystarczającym autorytecie,
wzmocnienie wspólnej polityki zagranicznej i kontynuacji integracji.
2) Inicjatywa Parlamentu Europejskiego - projekt "Układu o Ustanowieniu Unii Europejskiej" z lutego 1984 roku. Projekt zakładał:
- powołanie Unii Europejskiej jako "dachu" dla Wspólnot Europejskich i Europejskiego Systemu Walutowego (postulat zrealizowany Traktatem z Maastricht),
- nadanie Parlamentowi Europejskiemu równych z Radą Ministrów praw w procesie legislacyjnym.
3) Raport Komisji ds. Instytucjonalnych Rady Europejskiej z 1984 roku (tzw. Raport z Fontainbleau), który postulował nadanie Parlamentowi Europejskiemu większej roli w procesie decyzyjnym,
przywrócenie zasady głosowania większością kwalifikowaną na forum Rady Unii Europejskiej,
ścisłe powiązanie Wspólnot Europejskich z Europejską Współpracą Polityczną i zamknięcie procesu budowy wspólnego rynku i rozbudowę Europejskiego Systemu Walutowego.
Jak wyraźnie widać wszystkie te propozycje zmierzały do intensyfikacji współpracy, a w końcowym efekcie do powołania Unii Europejskiej. Istotnym krokiem na tej drodze było podpisanie w lutym 1986 roku Jednolitego Aktu Europejskiego (wszedł w życie 1 lipca 1987). Pierwszy artykuł Aktu mówił: "Wspólnoty Europejskie i Europejska Współpraca Polityczna za swój cel stawiają wspólne przyczynienie się do konkretnych postępów na drodze do Unii Europejskiej". Akt wprowadzał wiele ważnych zmian instytucjonalnych:
- zmieniał traktaty założycielskie Wspólnot wprowadzając procedurę podejmowania decyzji przez Radę Ministrów większością kwalifikowaną (w miejsce zasady consensusu),
- poprzez Deklarację o Europejskiej Współpracy Politycznej sformalizował ten obszar współpracy europejskiej,
- ustanawiał Radę Europejską (gremium złożone z szefów państw lub rządów krajów członkowskich oraz przewodniczącego Komisji Europejskiej) jako forum do podejmowania najważniejszych decyzji politycznych,
- poszerzał zakres kompetencji Parlamentu Europejskiego poprzez wprowadzenie tzw. procedury współpracy (pełne prawo współdecydowania przyznano Parlamentowi w kwestii przyjmowania do Wspólnoty nowych członków),
- usprawniał aparat sądowniczy Wspólnot poprzez wprowadzenie Sądu Pierwszej Instancji właściwego do rozpatrywania spraw wynikających z prawa pracy i wnoszonych przez osoby prawne lub fizyczne,
- wprowadzał zasadę subsydiarności (pomocniczości), wynikającą ze społecznej nauki Kościoła, jako jedną z fundamentalnych zasad Wspólnot. Zasada ta sprzyja decentralizacji władzy i wzmocnieniu pozycji regionów,
- określał ostateczny termin (31 grudnia 1992) stworzenia wspólnego rynku wewnętrznego.
Akt określił też kompetencje Wspólnot w dziedzinach, o których nie wspominały Traktaty Rzymskie, takich jak: polityka społeczna i zatrudnienia, ochrona środowiska, badania naukowe i wprowadzanie nowoczesnych technologii.
W rok po podpisaniu Jednolitego Aktu Europejskiego, Rada Europejska na szczycie w Hanowerze podjęła decyzję o wzbogaceniu Wspólnego Rynku Wewnętrznego poprzez Unię Walutową i Monetarną, a w wyniku konfliktu zbrojnego w byłej Jugosławii postanowiono wzmocnić również wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa.
Wszystkie te działania i procesy doprowadziły do podpisania 7 lutego 1992 roku w holenderskim Maastricht Traktatu o Unii Europejskiej. Artykuł pierwszy Traktatu stwierdzał: "...traktat wyznacza nowy etap w procesie tworzenia coraz ściślejszego związku między narodami Europy". Od tego tez momentu możemy mówić o Unii Europejskiej w jej obecnym kształcie.