Pojęcie i typ monarchii stanowej w Europie i struktura stanowa na przykładzie wybranego państwa

Wstęp

Zanim rozpocznę swoje rozważania na temat monarchii stanowej, wyjaśnię znaczenie słowa ?monarchia?. Podam definicje z Encyklopedii Wiedzy Powszechnej. MONARCHIA [gr.], forma rządów, w której reprezentantem władzy suwerennej jest monarcha (król, cesarz, sułtan), sprawujący tę władzę w zasadzie dożywotnio, samodzielnie lub wraz z innymi organami państwa; wyróżnia się: m. absolutną, formę rządów, w której cała, nie kontrolowana władza jest skupiona w rękach monarchy; m. konstytucyjną, formę rządów, w której pozycję i uprawnienia monarchy określa konstytucja, rozdzielając kompetencje władcze między monarchę a organ przedstawicielski (parlament); m. parlamentarną, formę rządów, w której właściwy proces sprawowania władzy realizuje się między parlamentem a rządem; rola monarchy sprowadza się do funkcji reprezentacyjnej.

Na przestrzeni wieków monarchia przybierała różne formy różniące się między sobą metodami sprawowania władzy przez monarchę. Najwcześniej istniejącą formą była niewolnicza monarchia despotyczna, następnie powstały i rozwinęły się: monarchia wczesnofeudalna, monarchia stanowa, monarchia absolutna, monarchia konstytucyjna. Występującą we wczesnym średniowieczu monarchię wczesnofeudalną cechowała silna władza monarsza. W Polsce ten sposób sprawowania władzy rozwijał się od poł. X w. do 1138. Monarchia stanowa charakteryzowała się ograniczeniami władzy monarszej na rzecz szlachty, duchowieństwa i mieszczan. Monarchia stanowa rozwijała się w Polsce w XIV i XV w., ewoluując w kierunku przejęcia większości uprawnień przez szlachtę.

Monarchia absolutna to forma rządów, w której monarcha skupia całą władzę, jest źródłem władzy ustawodawczej i wykonawczej. Monarchia absolutna rozwijała się np. w Rosji, od końca XVII w. do 1906, obecnie w Arabii Saudyjskiej. W monarchiach konstytucyjnych król dzielił się władzą z przedstawicielskim organem ustawodawczym. Monarcha miał prawo veta wobec ustaw parlamentu. Ten typ sprawowania władzy rozwinął się w Anglii i Francji po rewolucjach burżuazyjnych.



Monarchia stanowa w Anglii
jako przykład rozwoju parlamentaryzmu

Tożsamość współczesnej Europy kształtuje się w oparciu o nurty : angielską wolność, francuskie pojęcie demokracji i niemiecką społeczną gospodarkę rynkowa. Po podbiciu Anglii przez Normanów w 1066 roku cała ziemia uprawna została podzielona i oddana we władanie normandzkim zdobywcom. Bardzo szybko jednak ziemia stała się przedmiotem nowego obrotu towarowego. Anglia posiadała odmienny typ feudalizmu niż na kontynencie. Tam obowiązywała zasada - WASAL MOJEGO WASALA JEST MOIM WASALEM, ale obowiązywała również zasada stanów. Każdy stan ma swoje uprawnienia i swoje powinności, monarcha stoi na straży całości .
Jednocześnie sytuacja królów angielskich była o tyle skomplikowana, że monarchowie ci byli z racji swoich posiadłości na kontynencie wasalami królów Francji. Po wygaśnięciu dynastii, z której wywodził się Wilhelm Zdobywca. W połowie XII wieku władza przeszła w ręce dynastii Plantagenetów (1154). Pierwszy z Plantagenetów -Henryk II wszedł w ostry konflikt ze stanami społeczeństwa angielskiego. Przedmiotem konfliktów było naruszanie przez monarchę uprawnień stanowych - zarówno w dziedzinie podatkowej, jak i w dziedzinie nominacji.W 1164 rwydaje on tzw. "konstytucje klarendońskie", w których poddaje duchowieństwo pod jurysdykcję królewską.Duchowieństwo jako odrębny stan podlegało prawu kanonicznemu. Monarcha chciał ograniczyć uprawnienia tego stanu zarówno w zakresie sądownictwa, jak i obsady stanowisk. Wywołało to opozycję, na czele której stanął arcybiskup Canterbury - Tomasz Becket. Arcybiskup został zamordowany, co przyniosło mu sławę męczennika.

Pod wpływem oburzenia społeczeństwa monarcha musiał cofnąć swoje decyzje. Celem polityki Henryka II było wmocnienie władzy królewskiej. Zburzył szereg zamków feudalnych, na rycerstwo nałożył podatek od tarczy, a za zorganizowane pieniądze zorganizował armię zaciężną, przeprowadził reformę sądownictwa. Polegała ona na tym, że w wypadku wniesienia sprawy przed sąd królewski powoływano pośród miejscowej ludności - 12 osób tzw: przysięgłych, którzy przeprowadzali badanie sprawy. Dotyczy to spraw majątkowych i karnych, składali zeznania wobec sędziego królewskiego, który wydawał wyrok. Każdy wolny miał prawo do takiego sądu, ale polityka Henryka II nie podobała się angielskim baronom. Szukali oni poparcia u królów francuskich.

Po śmierci Henryka władzę w Anglii objął król Ryszard Lwie Serce, (1189 - 1199)ale monarcha ten nie interesował się sprawami Anglii, brał aktywny udział w wyprawach krzyżowych. Anglię traktował jako źródło dochodów. Przez jakiś czas przebywał nawet w niewoli, z której Anglia musiała go wykupić. Wszystko to kosztowało i budziło powszechne niezadowolenie. W imieniu brata władzę w Anglii sprawował Jan bez Ziemi (1199 - 1216). W czasie jego panowania Anglia utraciła szereg ziem we Francji, co więcej, Jan ściągnął na siebie klątwę papieską. Jan musiał się ukorzyć, uznać się lennikiem papieża i z tego tytułu Anglia musiała płacić papieżowi znaczne sumy pieniędzy (1000 funtów rocznie).
Ogólną nienawiść budziły w Anglii zdzierstwa i gwałty królewskie. Skonsolidowało to przeciw Janowi baronów, duchowieństwo i miasta. W 1215 roku powstańcy zajęli Londyn i zmusili króla do podpisania przywileju pod nazwą WIELKA KARTA WOLNOŚCI. Na mocy tego przywileju król nie miał prawa nakładać nowych podatków bez zgody rady królewskiej złożonej z prałatów i baronów. Monarsze nie wolno było nikogo więzić i karać bez wyroku sądowego, miasta miały zapewnioną wolność handlu, duchowieństwo zaś swobodę kanonicznych wyborów. Król zobowiązywał się nadto nie zaciągać obcych żołnierzy do armii. Na straży tej karty miała stać rada królewska złożona z 25 baronów. W razie złamania, któregokolwiek z przepisów karty, mogli baronowie wypowiedzieć królowi posłuszeństwo i wezwać kraj do zbrojnego oporu.
Następca Jana bez Ziemi - Henryk III(1216 - 1272) prowadził politykę faworyzowania obcych (Włochów, Francuzów), oraz uciążliwą politykę podatkową. Wywołało to niezadowolenie górnych warstw społeczeństwa angielskiego, które zmusiło Henryka III do przekazania faktycznej władzy w ręce Rady złożonej z 15 baronów. Tego typu oligarchia jednak wzbudzała sprzeciw wśród innych baronów, szeregowego rycerstwa i innych miast. Na czele opozycji stanął członek opozycji Rady Szymon de Montfort. Powstańcy zajęli Londyn gdzie zwołano radę królewską (1265 rok), w której oprócz baronów i prałatów zasiedli przedstawiciele niższego rycerstwa, po dwóch z każdego hrabstwa, i po dwóch delegatów większych miast. Początkowo przedstawiciele każdego stanu obradowali oddzielnie, później wyodrębniły się w parlamencie dwie izby: IZBA LORDÓW, w której zasiadali prałaci i baronowie i IZBA GMIN, reprezentująca drobne rycerstwo i miasta. Za panowania Edwarda I(1272 - 1307) w 1295r. parlament angielski uzyskał swoje zasadnicze uprawnienie, zobowiązanie króla, że bez zgody parlamentu nie będzie nakładał i ściągał nowych podatków.

W latach 1327-1377 w Anglii panuje Edward III. W celu zdobycia środków na wojnę z Francją zwraca się często do parlamentu z żądaniem subsydiów, rozszerzających jednocześnie jego prawa. Parlament nabywa uprawnienia do wydawania ustaw, staje się nadto najwyższym sądem, w szczególności dla przestępstw dokonywanych przez urzędników królewskich. W ten sposób wytworzył się w Anglii system współrządów króla i reprezentacji stanów, charakterystyczny dla formy państwa, którą nazywamy monarchią stanową.
Monarchia, jak już wspomniałam, to forma rządów z monarchą (królem, cesarzem, sułtanem) jako reprezentantem władzy suwerennej. Monarcha pełnił władzę dożywotnio, samodzielnie lub wspólnie z organami typu doradczego lub ustawodawczego. Władza monarchy była dziedziczna lub wybieralna (elekcyjna). Ukształtowana już w XX w. monarchia parlamentarna sprowadza funkcje monarchy do zadań reprezentacyjnych. Pełnia władzy należy do parlamentu, który wydaje ustawy, określa skład rządu i zasady polityki. Ten typ sprawowania władzy występuje obecnie m.in. w Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii.


Bibliografia
1. P. Fontaine, Dziesięć lekcji o Europie, Gliwice 1999