Pojęcie i typ monarchii stanowej w Europie. Ustrój i struktura stanowa na przykładzie wybranego państwa - Francja
Ustrój społeczno-polityczny, występujący w klasycznej postaci w X-XIII wieku w Europie Zachodniej, nazwano feudalizmem (z łac. feudum – prawo do rzeczy cudzej). Wykształcił się on jako system hierarchicznej zależności jednostek od siebie. Nie osiągnął on rygorów niewolnictwa ale też nie był zależnością wyłącznie ekonomiczną – obejmował również podległość osobistą, znajdującą wyraz w formach prawnych.
Podstawę feudalizmu stanowi fakt nieposiadania przez chłopa na własność użytkowanej ziemi. Należała ona do pana, któremu chłop zobowiązany był płacić świadczenie, zwane rentą feudalną, w formie robocizny na ziemiach pańskich, naturze (oddaniu części wyprodukowanych plonów) lub czynszu pieniężnego. W ślad za uzależnieniem ekonomicznym nastąpiło przejęcie władzy sądowniczej panów nad chłopami (sądownictwo patrymonialne lub dominialne) a w konsekwencji uzależnienie osobiste chłopa.
Panowie feudalni również występowali we wzajemnej zależności wyrażającej się w stosunku lennym, zwanym wasalstwem i senioratem. Za przyrzeczenie wierności seniorowi wasal otrzymywał lenno. Lennem były najczęściej dobra ziemskie, a w późniejszych wiekach feudalizmu również urzędy lub renta pieniężna. Lenno stanowiło dla wasala podstawę materialną, która pozwalała mu pokryć koszty służby wojskowej, gdy do niej był przez seniora wezwany. Był to podstawowy obowiązek wasala wobec seniora.
Do obowiązków seniora wobec wasala należało zapewnienie mu opieki, szczególnie nienaruszalności posiadanego lenna oraz tak zwanego sądu równych. Oznaczało to, że sędziami musieli być ludzie równi w stopniu hierarchii ważności wasalowi a kolegium przewodniczył senior.
Hierarchia feudalna stworzyła strukturę piramidy, na czele której stał król, a jej podstawę stanowili drobni feudałowie nie posiadających własnych wasali.
Pierwszym wyłomem w jednolitej strukturze społeczeństwa i ustroju feudalnego miały stać się miasta – większe skupiska ludności utrzymujące się z handlu i wytwórczości przemysłowej. Ludność tych skupisk poddana początkowo władzy panów feudalnych w sposób identyczny z chłopami, w wyniku ruchów wyzwoleńczych z czasem uzyskała większy lub mniejszy zakres niezależności określany jako swobody miejskie.
Powstanie miast zapoczątkowało proces ograniczania znaczenia panów feudalnych i wzmacniania władzy monarszej.
Monarchia – forma rządów z dożywotnim monarchą jako reprezentantem władzy suwerennej to typowa forma rządów w okresie feudalizmu. We wczesnym okresie feudalnym klasa uprzywilejowana (właściciele gruntów) i pozbawiona praw (ludność poddańcza) nie stanowiły zamkniętych stanów. Przynależność do klasy uprzywilejowanej warunkowało nie pochodzenie ale posiadanie ziemi. Jej utrata równała się często z degradacją do klasy pozbawionej praw. Najwcześniejsze monarchie feudalne cechowała silna władza monarsza. Z upływem czasu klasy panów feudalnych i chłopów nabrały charakteru stanów. Dodatkowo stan uprzywilejowany stanowiło duchowieństwo. Ukształtowała się wówczas monarchia stanowa z ograniczeniami władzy monarszej na rzecz szlachty, duchowieństwa i mieszczan.
Charakterystyczną cechą monarchii stanowej jest dominacja partykularnego, stanowego prawa zwyczajowego. Monarchowie próbowali ograniczać partykularyzmy poprzez własne ustawodawstwo oraz oficjalną kodyfikację prawa zwyczajowego. Tutaj rola kodyfikatorów ograniczała się do porządkowania i nieznacznego uzupełniania istniejącego prawa zwyczajowego. Integrującą rolę spełniało prawo rzymskie bo wykształceni na nim legiści upowszechniali instytucje romanistyczne w swoich krajach.
W okresie feudalizmu społeczeństwo francuskie uległo podziałowi na stany, z których każdy znajdował się w innej sytuacji prawnej.
Duchowieństwo - z racji posiadanych dóbr (szczególnie wyższe) wchodziło w skład hierarchii feudalnej i w jej ramach miało stanowisko niemal identyczne ze świeckimi panami feudalnymi. Jednak fakt posiadania przez Kościół własnej organizacji i prawa wpłynął na wyodrębnienie się kleru od pozostałej ludności. Wyrażało się to przede wszystkim w istnieniu odrębnego sądownictwa kościelnego, początkowo znacznie wyżej stojącego od sądów świeckich.
Charakter duchownego nadawała już pierwsza tonsura po której następowały niższe i wyższe święcenia. Dostęp do świeceń był w zasadzie dostępny dla wszystkich. Odrębna była sytuacja duchowieństwa zakonnego. Klasztor stanowił osobę prawną, którą kierował i reprezentował opat lub przeor. Domy zakonne rozporządzały całkiem pokaźnymi majątkami ale pojedynczy zakonnicy najczęściej nie posiadali osobistego mienia.
Poza wydzielonym sądownictwem zasadniczym przywilejem duchowieństwa było zwolnienie od podatków na rzecz państwa (tzw. priwilegium immunitatis). W miarę wzmacniania swego stanowiska królowie Francji uzyskali duży wpływ na stosunki kościelne w państwie. Przywileje duchowieństwa były konsekwentnie ograniczane a królowie uzyskiwali wpływ na obsadzanie stanowisk kościelnych.
Szlachta jako stan powstała z dawnej hierarchii lennej. Kto posiadał lenno podlegał sądowi równych i nie był zobowiązany do innych niż lenne powinności. Uważany był i sam się uważał za członka odrębnej grupy społecznej. W obrębie stanu szlacheckiego zachowało się zróżnicowanie, u którego podstaw leży dawna hierarchia lenna. Jednak wszyscy członkowie tego stanu korzystali ze wspólnych, rosnących z upływem czasu przywilejów. Od XIII wieku możliwości dostania się w obręb szlachty zaczęły się zacieśniać. Lenno można było kupić ale uzyskanie go tą drogą zamiast dziedziczenia przestało pociągać za sobą uzyskanie szlachectwa. Prawo pasowania na rycerza zostało zastrzeżone królowi i wielkim wasalom korony a wobec stopniowego zaniku tych ostatnich ostatecznie król stał się jedynym źródłem nadawania szlachectwa we Francji.
Początkowo szlachta francuska stanowiła w zasadzie jednolitą grupę pokrywającą się z warstwą panów feudalnych chociaż w ramach stanu istniało duże zróżnicowanie majątkowe. Różnica między baronami rozporządzającymi wielkimi latyfundiami a skromnymi rycerzami z trudem utrzymującymi się z jednego folwarku była ogromna ale obaj byli feudałami sprawującymi władzę nad chłopami poddanymi i utrzymującymi się z renty feudalnej. Ze względu na tradycje rycerskie głównym obszarem realizacji celów życiowych szlachty była wojna. Do wyjątku należeli tacy, którzy zdradzali inne zainteresowania.
Mieszczaństwo nigdy nie było stanem jednolitym pod względem społecznym. Najbogatsi kupcy stanowili patrycjat miejski. Mistrzów cechowych można na ogół określić jako średnią warstwę mieszczaństwa. Resztę ludności miasta obejmuje się nazwą pospólstwa miejskiego – czeladników cechowych ale także biedotę o nieokreślonych źródłach utrzymania. Taki układ społeczny powodował liczne konflikty.
Organizacja miast wyraźnie wyodrębniała ich mieszkańców od reszty ludności. Mieszczanie nie wchodzili w skład hierarchii lennej a przywilejami nie dorównywali duchowieństwu czy szlachcie. Z drugiej strony sytuacja mieszczan była nieporównywalnie lepsza niż chłopów poddanych. Przynależność do stanu mieszczańskiego uzyskiwało się głównie przez urodzenie ale również pobyt w mieście w ciągu określonego czasu, nadanie obywatelstwa miasta przez jego władze a nawet zawarcie małżeństwa powodowało uzyskanie przynależności do stanu mieszczańskiego. Mimo zróżnicowania wszystkie miasta wykazywały cechy wspólne. Opasywały je mury obronne zapewniające bezpieczeństwo i wytyczające jego granice chociaż niekiedy władze miejskie zawiadywały przedmieściami poza murami. Każde miasto dążyło do zbudowania możliwie okazałego ratusza – siedziby władz. Organy miejskie z dużo większą niż panowie feudalni dbałością traktowały sprawy kultury i opiekę społeczną.
Organizacjami producentów były cechy. Każde ważniejsze rzemiosło w mieście miało własną organizację cechową, a uprawianie rzemiosła poza cechem było zabronione. Cech ustalał sposoby produkcji i cechy produktów, karał nieposłusznych członków, przyznawał uprawnienia mistrza. Tylko mistrzowie byli pełnoprawnymi członkami cechu. Cech był również jednostką wojskową (dbał o stan wyznaczonego odcinka murów miejskich i w razie potrzeby bronił go), bractwem religijnym, wspierał zubożałych rzemieślników, wdowy i sieroty.
Podobnie przedstawiała się działalność gildii – organizacji kupieckiej. Tak więc działalność gospodarcza w miastach ujęta była w sztywne ramy organizacyjne i ściśle reglamentowana. Każde miasto organizowało swoje cechy i gildie samodzielnie.
Chłopi – ogół ludności wiejskiej poddani panów feudalnych dzielili się na tak zwanych serfs i „chłopów wolnych” . Zasadnicza różnica między serfs a tak zwanymi chłopami wolnymi polegała na tym, że pierwsi byli przywiązani do ziemi a drugich przywiązanie do ziemi nie dotyczyło. Wśród serfs zachodziły różnice w zakresie przywiązania do ziemi jednak wszystkich chłopów obejmowało sądownictwo patrymonialne panów, właścicielami prawie wszystkich gruntów chłopskich byli panowie a chłopi byli zobowiązani wszędzie do specjalnych świadczeń na ich rzecz. Na ogół też wszystkich chłopów mógł pan opodatkować, eksploatować ich poprzez monopol na młyny, karczmy i tym podobne oraz korzystanie z prawa wyłączności na np. polowania.
Ewolucja stosunków chłopskich zmierzała w kierunku zwiększania się liczby chłopów wolnych poprzez wykupywanie się z „niewolnictwa”. Ponadto z powodu sąsiedztwa miast panowie zmuszeni byli zapewnić chłopom lepsze warunki bytowania zapobiegając zbiegostwu chłopów.
Chłopi poddani nieraz zrywali się do otwartych buntów przeciw panom feudalnym (największy z nich to tak zwany Żakieria w połowie XIV wieku) ale zawsze były one bezwzględnie tłumione.
Potrzeby finansowe władców były głównym powodem powołania do życia reprezentacji stanowych. Zwołane w 1302 roku przez Filipa IV Pięknego zgromadzenie stało się momentem narodzin stale funkcjonującej instytucji o charakterze sejmu stanowego nazywanej Stanami Generalnymi. Początkowo stan duchowny reprezentowali powoływani przez króla dostojnicy duchowni, szlachtę - powoływani przez króla bezpośredni wasale a reprezentantów miast wybierali ich mieszkańcy lub mianowali urzędnicy królewscy (w miastach perwotalnych). Z czasem wszystkich posłów wybierali członkowie poszczególnych stanów średnich; duchowieństwo i szlachtę w wyborach bezpośrednich a w tak zwanym stanie trzecim, w miastach i gminach wiejskich, wybory były pośrednie, czasem nawet trójstopniowe. Skutkiem tego była względna demokratyzacja stanów uprzywilejowanych (leżąca w interesie króla), natomiast reprezentantami stanu trzeciego byli wyłącznie zamożni mieszczanie.
Charakter stanowy Stanów Generalnych przejawiał się w następujący sposób:
- każdy poseł był reprezentantem tylko swojego stanu i okręgu
- reprezentacja każdego stanu tworzyła w Stanach Generalnych oddzielne kolegium, dyskutującym i głosującym oddzielnie.
Dla uprawomocnienia uchwały potrzebna była zgoda każdego stanu.
Stanom Generalnym we Francji nie udało się uzyskać tak znacznych uprawnień jak sejmom stanowym w większości krajów europejskich. Ich kompetencje były wyraźnie mniejsze niż np. parlamentu Anglii czy krajowych sejmików niemieckich. W zasadzie były uprawnione do rozstrzygania najważniejszych spraw (tak zwane prawa zasadnicze monarchii francuskiej) jednak w zakresie ogólnego ustawodawstwa ich kompetencje nie były dokładnie wyjaśnione. Występowały one nieraz wobec króla z petycjami ale król nie był nimi związany. Wprawdzie pewna liczba ustaw dochodziła do skutku w czasie sesji Stanów Generalnych ale król mógł też ogłaszać je bez zgody Stanów. Nie były więc one „normalnym” organem ustawodawczym. Krytyczna sytuacja monarchii francuskiej - wojna stuletnia – powodowała, że wszelkie dążenie Stanów Generalnych do umocnienia i rozszerzenia swoich kompetencji były traktowane przez króla jako bunt.
Stanowy ustrój społeczny znalazł swe odbicie w sądownictwie. Członkowie hierarchii feudalnej podlegali wspomnianym sądom równych (iudicia pwrium), chłopi i nie objęci przywilejami mieszkańcy miast – sądom panów feudalnych. Mieszkańców miast objętych przywilejami sądziły sądy miejskie a duchownych – kościelne. W takiej strukturze sądownictwa mało było miejsca dla sądów królewskich. Król występował jako sędzia albo w ramach sądów równych wobec swych bezpośrednich wasali albo jako sądowe zwierzchnictwo w stosunku do mieszczan i chłopów z dóbr królewskich. Dopiero ogromne powiększenie własnego terytorium króla w XIII wieku spowodowało, że liczba osób podlegająca jego bezpośrednim sądom znacząco wzrosła. Jednocześnie w XIII wieku wykształca się zwyczaj odwoływania się od orzeczeń sądów niższej instancji celem uzyskania nowego wyroku a także wprowadzania w życie maksym prawniczych autorstwa legistów zwiększających zakres działania i autorytet sądownictwa królewskiego. Przed upływem XIII wieku powstał stały sąd najwyższy dla terytorium własnego króla noszący nazwę parlamentu działający w dawnej rezydencji króla na wyspie Cite.
Przyczyniło się to do uniezależnienia parlamentu od osoby króla, chociaż wydawał on wyroki w jego imieniu. Na sędziów powoływani byli wykształceni prawnicy. Jednak już od XIV wieku wśród sędziów parlamentu pojawia się tendencja do utrzymywania stanowiska w kręgu rodziny. Pojawia się praktyka sprzedawania stanowisk sędziego. Stopniowo wobec sędziów parlamentu zaprzestano używania określenia legista – zastąpiono je radcą. Parlament podzielił się na cztery izby ale tylko Izba Wielka orzekała w sprawach dużej wagi.
W XIV wieku we Francji w obrębie prowincji czyli we wszystkich dawnych lennach korony objętych działaniami wojennymi wojny stuletniej pojawiły się regionalne odpowiedniki Stanów Generalnych. Król pozyskując takie lenno utrzymywał działającą już tam reprezentację stanową jako Stany Prowincjonalne, niezależnie od powoływania z niej posłów do Stanów Generalnych. W niektórych prowincjach królowie sami inicjowali powstanie Stanów Prowincjonalnych. Ich skład był analogiczny do Stanów Generalnych, ale utrzymała się tu wcześniejsza forma mianowania ich członków przez króla lub jego urzędników. W praktyce najczęściej w Stanach Prowincjonalnych zasiadali wszyscy duchowni prowincji mający beneficjum i szlachcice posiadający dobra lenne. Miasta reprezentowali zazwyczaj urzędnicy. Kompetencje Stanów Prowincjonalnych obejmowały w zasadzie wyłącznie sprawy podatkowe. Stany wyrażały zgodę na wysokość obciążeń swojej prowincji i współdziałały w ściąganiu świadczeń. Mogły też składać petycje.
W XIV wieku w oparciu o Stany Generalne udało się królom francuskim opodatkować mieszczaństwo pomimo posiadanych przez miasta przywilejów oraz podległych władzy panów feudalnych chłopów. Próby opodatkowania duchowieństwa i szlachty przyniosły niewielkie rezultaty. Podatkowe uprawnienia króla wobec wsi francuskiej systematycznie rosły a z czasem panowie utracili możność nakładania bezpośrednich podatków na swych poddanych.
Monarchia stanowa trwała we Francji od XIV do XV wieku. W tym okresie trwał proces jednoczenia terytorialnego monarchii francuskiej. W połowie XV wieku zasadniczy zrąb ziem francuskich był już skupiony w ręku króla. Wojna stuletnia obudziła we Francji poczucie wspólnoty narodowej i przywiązanie do dynastii królewskiej. ( W XV wieku Francja stała się terenem intensywnych studiów prawa rzymskiego, przewyższając w tym okresie Włochy).
Literatura:
1. Iwo Jaworski, Zarys powszechnej historii państwa i prawa, PWN , Warszawa 1996
2. Tadeusz Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 1995