Powstanie Chmielnickiego
Powstanie Chmielnickiego
Kozackie powstania to zbrojne wystąpienia Kozaków będące wynikiem dążenia Rzeczpospolitej do ograniczenia ich samodzielności. Próby kontroli poczynań Kozaków wiązały się z organizowanymi przez nich wyprawami łupieskimi na tereny tureckie, co zaogniało stosunki polsko-tureckie. Kolejną sprawą wywołującą konflikty w stosunkach polsko-kozackich stały się rejestry Kozaków pozostających na żołdzie Rzeczpospolitej, często zmieniane przez stronę polską.
Największe powstanie Kozaków, pod wodzą hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego trwało w latach 1648-1654. Uczestniczyło w nim kozactwo i chłopstwo ukraińskie. W bitwach nad Żółtymi Wodami (16 V 1648) i pod Korsuniem (26 V 1648) wojska B. Chmielnickiego zniszczyły całkowicie armię koronną. Po nieudanych rokowaniach z nowo wybranym królem (Janem Kazimierzem) B. Chmielnicki oblegał Zbaraż. Po bitwie pod Zborowem (15-16 VIII 1649) podpisano tzw. umową zborowską, w której uczyniono szereg ustępstw na rzecz Kozaków. W 1651 powstanie wybuchło ponownie. Krwawe walki toczyli Kozacy z wycofującymi się z Zadnieprza wojskami J. Wiśniowieckiego.
W dniach 28-30 VI 1652 B. Chmielnicki poniósł klęskę pod Beresteczkiem, po której zaczął szukać pomocy w Rosji. 18 I 1654 zerwał z Rzeczpospolitą i w Perejasławiu przyjął zwierzchnictwo Rosji. Car przyznał Kozakom prawo wyboru hetmana, zaakceptował 60-tysięczny rejestr, gwarantował własność majątków ziemskich. Dotychczasowy konflikt kozacko-polski przerodził się w wojnę między Rzeczpospolitą a Rosją (1654-1657) zakończoną rozejmem w Andruszowie i podziałem Ukrainy między Polskę i Rosję.
Ostatnie wielkie powstanie kozackie pod wodzą S. Paleja, wybuchłe w 1702, trwające do 1704, objęło część województw kijowskiego, bracławskiego, Wołyń i Podole. Przyczyną jego wybuchu stała się likwidacja wojska kozackiego przez Sejm w 1699. Powstania kozackie w dużym stopniu przyczyniły się do osłabienia ówczesnego państwa polskiego.