Opis budowli barokowej
Na początku powiem trochę o samym stylu barokowym - powstał w Rzymie w końcu XVI wieku, skąd rozpowszechnił się na całą Europę – a później nawet przekroczył granice kontynentu – i trwał do połowy XVII wieku. Do najbardziej typowych jego cech należą: monumentalizm, dynamizm, malowniczość, płynność linii, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych. Efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów, wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami.
Charakterystyczne dla epoki było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykany typ przestrzenny wywodzący się z rzymskiego kościoła Il.Gesu. Różnorodne rozwiązania elewacji i rzutów kościołów (fasady parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu naw, plany podłużne, podłużno - centralne, eliptyczne).
Kościół jest jedną z najpiękniejszych budowli barokowych na Mazurach i Warmii. Bogato rozczłonkowana fasada stanowi bardzo interesujący szczegół architektoniczny kościoła. Zdobią ją po bokach dwie czworoboczne wieże zakończone galeriami, powyżej których wieńczą je ładne hełmy barokowe.
W niszy nad portalem głównym znajduje się kamienna lipa z figurą Matki Boskiej z 1728 roku, a w niszach wież - rokokowe figury z piaskowca świętych: Alojzego, Stanisława Kostki, Franciszka Ksawerego, Ignacego, Piotra i Pawła.
z lat 1694-1708, ozdobiony 44 barokowymi rzeźbami. Wejście doń zamyka wspaniała kuta krata barokowa (zdjęcie poniżej), dzieło Karola Schwartza z Reszla. Cztery narożniki krużganków zajmują kaplice z kopułami. Z powstaniem tu miejsca kultu maryjnego wiąże się wiele legend. Według jednego podania cudowną figurę Matki Boskiej umieszczono w kaplicy na pamiątkę szczęśliwego odparcia najazdu litewskiego w 1311 roku. Według innej, bardziej rozpowszechnionej legendy,
Matka Boska objawiła się w noc przed egzekucja złoczyńcy osadzonemu w lochach kętrzyńskiego zamku. Dała mu nóż i klocek drewna z poleceniem wykonania jej wizerunku. Kiedy o świcie rzeźba była gotowa, wtedy sędziowie - zachwyceni jej pięknością - uwolnili skazańca od kary, a ten idąc do Reszla, zawiesił wykonaną przez siebie figurę na pierwszej okazałej lipie, jaką spotkał po drodze. Zaczęły się tu działać cuda, a figura, przeniesiona do kościoła w Kętrzynie, sama powróciła na lipę. Cudowność tego zjawiska spowodowała, że zbudowano w tym miejscu kaplicę.
Po sekularyzacji Prus Książęcych protestanci z Kętrzyna zburzyli kaplicę. Władze nie pozwoliły na jej odbudowę oraz wprowadziły zakaz gromadzenia się w tym miejscu. Zakaz poparto realną groźbą, stawiając na gruzach kaplicy szubienicę. Mimo to katolicy potajemnie spotykali się tam.
Przyznanie katolikom w 1605 roku swobody wyznaniowej w Prusach spowodowało, że w 1619 roku sekretarz króla Zygmunta III Wazy, Stefan Sadorski, erygował
w tym miejscu nową kaplicę.
Na fasadzie kaplicy umieszczono herby: Zygmunta III Wazy, biskupa Szymona Rudnickiego i księcia pruskiego Jana Zygmunta. Patronat nad świątynią objął król Zygmunt III Waza, a opiekę duszpasterską sprawowali jezuici z Reszla, którzy w 1631 roku przejęli świątynię na własność.
W latach 1640-1680 Świętą Lipkę odwiedzali coraz liczniejsi pielgrzymi. Sława tutejszej Matki Boskiej stała się tak wielka, Ze pielgrzymem był również królewicz Jan Kazimierz. Istniejąca kaplica nie była w stanie pomieścić przybywających pielgrzymów.
Powstała więc koncepcja budowy dużego kościoła odpustowego. Prace rozpoczęto wiosną 1688 roku, powierzając kierownictwo Jerzemu Ertliemu.
Prace postępowały szybko i 15 sierpnia 1693 roku biskup warmiński Jan Stanisław Zbąski dokonał poświęcenia kościoła. Przystąpiono do wyposażania i zdobienia wnętrza. Przy pracach tych zatrudniono znakomitych artystów i rzemieślników. Ołtarz główny (na zdjęciu obok), ołtarze boczne i ambona są dziełem mistrza Peuckera, rzeźbiarza z Królewca. Niektóre przedmioty ze srebra i złota wykonał Samuel Grewe z Królewca: srebrną monstrację w formie lipy i złoty kielich. Przy filarach na lewo w ołtarzu Matki Boskiej Bolesnej wisi obraz pędzla Marcina Altomonte , nadwornego malarza Jana III Sobieskiego, a ładnie barokowe konfesjonały z dębowego drewna są dziełem mistrza Jana Dobla.
Organy w Świętej Lipce zbudowane zostały w latach 1719-1721 przez Jana Jozue Mosengella -organmistrza z Królewca. Prospekt organowy ma bogato zdobioną oprawę z ruchomymi figurkami: Archanioł Gabriel kłania się nisko. Maryja na lewej wieży lekko skłania głowę, anioł na środkowej wieży gra na mandolinie i obraca głowę, cztery inne aniołki poruszają dzwonkami, a dwa grające na trąbach poruszają się wokół osi. Nadto poruszają się gwiazdy na wieżach bocznych i dzwonki na środkowej.
Instrument ma 40 głosów i 4965 piszczałek. Dla turystów organizowane są koncerty, na których prezentuje się możliwości organów. Zaraz po zbudowaniu organów utworzono szkołę muzyczną, która kształciła organistów. W szkole tej uczył się Feliks Nowowiejski, później sławny kompozytor, m.in. twórca melodii do "Roty" M. Konopnickiej.
Po drugiej wojnie światowej, która oszczędziła kościół świętolipski, ponownie objęli go w posiadanie jezuici. Przeprowadzono prace konserwatorskie, dzięki którym Święta Lipka pozostała nadal jednym z najpiękniejszych miejsc w regionie.