Sahara

Pustynie, takie jak afrykańska Sahara czy południowoamerykańska Atamana, to obszary bardzo rzadko nawiedzane przez deszcze. Są to regiony skrajnie suche i jałowe. Pustynie oddają na drodze parowania i transpiracji (ewapotranspiracji) znacznie więcej wody, niż otrzymują w postaci opadów atmosferycznych. Bardzo skromna szata roślinna nie chroni gruntu przed niszczącą działalnością atmosfery. Na tych obszarach notujemy ekstremalne temperatury. Wiele pustyń należy do najgorętszych miejsc na Ziemi. Inne są niewyobrażalnie zimne, jak lodowe pustynie Antarktydy i Arktyki, gdzie opady są niewiele większe niż na Saharze.
Sahara, największa gorąca pustynia na Ziemi, rozciąga się w Północnej Afryce po obu stronach zwrotnika Raka. Teren Sahary jest w przeważającej mierze wyżyną o wysokościach Pd 200 do 600 m n.p.m., ale występują na niej także depresje i masywy górskie, sięgające 3000 m n.p.m. Powierzchnia Sahary wynosi około 9 mln km2 , tylko o 1 mln km2 mniej niż powierzchnia Europy.
Sahara rozciąga się 6000 km wzdłuż zwrotnika Raka (od Oceanu Atlantyckiego do Morza Czerwonego) i 1500 km z południa na północ. Na półkuli południowej pustynie zajmują niemal połowę kontynentu Australii. Wszystkie pustynie zwrotnikowe są gorące. Latem promienie słoneczne prażą tam niemiłosiernie. W ciągu dnia grunt nagrzewa się jak patelnia, a temperatura powietrza przekracza 40oC. Dodatkowo często wieje silny suchy wiatr niosący piasek lub pył. Dla organizmu ludzkiego są to warunki bardzo trudne do zniesienia. Zimą temperatura powietrza w dzień wynosi około 20oC, ale nocą może spaść poniżej 0oC.
Ciepło promieni słonecznych jest głównym czynnikiem powodującym kruszenie skał gorących i suchych obszarów pustynnych, przede wszystkim w wyniku insolacji, jednej z form wietrzenia. Ważna rolą w kształtowaniu krajobrazu pustyni odgrywa wietrzenie chemiczne. Dzięki niemu powstają m.in. niektóre grzyby skalne. Jednak wietrzenie na pustyniach rzadko dostarcza drobnookruchowego materiału w ilości wystarczającej do powstania warstwy gleby, a powierzchnie pustyń – za wyjątkiem pustyń piaszczystych – tworzą zwykle nagie skały.
Substancje mineralne, wytracające się z wody szybko parującej w warunkach pustynnych, tworzą twardą skorupę, okrywającą powierzchnie skały – polewę pustynną. Lakier pustynny to odporna emalia mineralna chroniąca powierzchnię obnażonych skał. Lakier pustynny, złożony głownie z tlenków żelaza i tlenków magnezu, ma barwę błękitnoczarną. Cieńsza patyna utworzona z węglanu wapnia, nazywana jest kalkretami, z gipsu – gipskretami, a z krzemionki – silkretami.
Krajobraz pustynny to nie tylko piasek. Piaski zajmują zaledwie 1/5 obszaru Sahary. Rozróżniamy rodzaje pustyń:
-kamienistą,
-piaszczystą,
-żwirową.
Saharę pokrywają rozległe, płaskie obszary, pokryte otoczkami i kamieniami. Hamadą nazywamy pustynię, usianą głazami i większymi fragmentami skalnego gruzu; erg to pustynia żwirowa. Hamada i erg powstają na skutek wywiania przez wiatr drobniejszego materiału spomiędzy większych kamieni. Ulegające cementacji kamienie mogą utworzyć twardą pokrywę, zwaną brukiem pustynnym. Podobne powierzchnie, tzw. bruk kamienisty, spotykamy na obszarach rzeźby peryglacyjnej. Zdarza się, że wydmy wędrują i zasypują drogi lub gaje palmowe rosnące w oazach. Wydmy mogą tworzyć rozległe „morza piasku”, czyli pustynie piaszczyste. Największą z nich jest pustynia Rub al – Chali, położona na Półwyspie Arabskim w Azji południowo – zachodniej. Zajmuje ona obszar dwa razy większy niż Polska.
Na pustyniach, gdzie deszcze należą do rzadkości, a ilość wód wsiąkających w grunt jest niewielka, rzadko spotykamy stale płynące strumienie. Większość to strumienie okresowe. Ich koryta określamy nazwą Arroyo. Na Saharze, wody rzadkich, ulewnych deszczy utworzyły wąskie wąwozy, zwane wadi. Dna wadi są zwykle suche, lecz po burzach wąwozy wypełnia woda, co nazywamy zalewem strumieniowym. Innym elementem krajobrazu pustynnego są wyschnięte koryta rzeczne – tak zwane uedy. Woda płynie nimi bardzo rzadko, tylko gdy spadnie ulewny deszcz. Na pustyniach można także spotkać także wyschnięte jeziora, na których dnie gromadzi się sól. Po deszczu, na pewien czas wypełniają się wodą.
Wody zalewów strumieniowych, wypływające z gór na równinę, tworzą wachlarzowate stożki napływowe. Szereg takich stożków może się połączyć w rozległą równinę, znaną bajadą.
Brak gleby i obecność twardej skorupy pustynnej utrudniają infiltrację wód opadowych w głąb gruntu. Po ulewnych deszczach woda pokrywa pustynny grunt cienką warstwą, nazywaną zmywem pustynnym lub zalewem warstwowym.
Do charakterystycznych form rzeźby obszarów pustynnych należą strome, nagie stoki i urwiste ściany skalne, z płaskimi powierzchniami – pedymentami – u podnóży gór stołowych (izolowana góra pustynna o płaskim szczycie i stromych zboczach) i wyspowych. Wyglądem przypominają bajady, lecz tworzy je lita skała, a nie osady rzeczne. Nie bardzo wiadomo, w jaki sposób powstają. Być może są pozostałością po cofających się nierównomiernie stokach górskich, a może kształtuje je zmyw pustynny.
Piaszczyste wzniesienia usypane przez wiatr nazywają się wydmami. Wyróżniamy wiele typów wydm. Zależą one od ilości piasku, stałości kierunku wiatrów i rozwoju roślinności na danym obszarze. Są to: wydmy gwiaździste, wydmy sierpowe, wydmy kopulaste, czy wydmy paraboliczne. Ich nazwy nawiązują bezpośrednio do kształtów. Do wydm sierpowych należą małe barchany. Powstają one na twardym podłożu i na skutek nieustannego przemieszczania piasku przez wiatr, przesuwają się o kilkanaście metrów rocznie. Nazwy wydm mogą też nawiązywać do ich położenia względem kierunku wiatrów. Sejfy albo wydmy podłużne biegną równolegle względem kierunku wiatru. Wydmy poprzeczne to grzbiety ustawione do niego prostopadle.
Gorące i porywiste wiatry pustynne, takie jak arabski samum, mogą porywać i unosić ogromne chmury pyłów, które ograniczają bardzo widoczność i przynoszą masy gorącego, naładowanego elektrycznością powietrza. Tysiące ton piasku i pyłu, unoszone podczas burzy pyłowej na wysokość do 3000 m., przemierzają pustynię w postaci cienkiej ściany lub silnego, spiralnego wiru, zwanego trąbą powietrzną. Słupy pyłowe, określane mianem „Pyłowych Diabłów” to niewielkie, krótkotrwałe wiry powietrzne wirujące z szybkością 30 km/h, o wysokości około 500 m. Powstają one na skutek lokalnego wzrostu temperatury gruntu. Pustynie są prawie całkowicie pozbawione roślinności. Obszary suche, na których rozwinęła się nieco obfitsza roślinność, pokrywająca jednak nie więcej niż połowę powierzchni terenu, nazywają się półpustyniami. Na pustyni można spotkać nieliczne rośliny, które przystosowały się do życia w niesprzyjających warunkach klimatycznych. Typowymi roślinami są suchorosty i słonorośla; rosną także pustynne trawy. Charakterystyczną rośliną jest róża jerychońska, której kuliste, zaschnięte pędy okrywające owocostan wiatr pędzi na wielkie odległości.
Wiele roślin pustynnych ma bardzo rozgałęzione systemy korzeniowe, rozprzestrzeniające się daleko i sięgające głęboko w ziemię. Często spotyka się krzewy rosnące w regularnych, kilkumetrowych odstępach.
Inne rośliny w okresie suszy nie przejawiają żadnych funkcji życiowych. Rozwijają się tylko w tych krótkich okresach, gdy na pustyni jest dostateczna ilość wody, szybko wydaja nasiona, wysychają i mogą przetrwać nawet kilka lat, aż do następnego deszczu.
Skaliste i piaszczyste półpustynne enklawy pokryte krzewami i kolczasta gęstwiną służą za schronienie dla ciekawych zwierząt. Tu żyje pustynny mały lis, ale za to z dużymi uszami. Także grzywiasty kozioł i mnóstwo gadów. Najciekawszymi spośród nich są Oryx szablorogi i Antylopa addax, którym grozi wymarcie.
Biczon egipski (Uromastyx acanthinurus). Jest to duża jaszczurka. Żyje w skalistej części Sahary, od Senegalu po Egipt. Dobrze przystosowana do gorącego klimatu pustynnego. Ulubiony przysmak koczowniczej ludności.
Waran pustynny (Yaranus griseus). Długość tego gada może dochodzić do 1,5 m. Żyje na Saharze i w jej okolicach. W północnej części Afryki jest przedmiotem handlu, ponieważ po zabalsamowaniu stanowi cenny upominek.
Antylopa addax (Addax nascomaculatus). Antylopa długości 1,7 – 1,8 m, wysoka na metr. Żyje na Saharze między Mauretanią i Sudanem. Jest zagrożonym gatunkiem. Pozostało około 4 tys. okazów.
Oryx szablorogi (Oryx dammah). Ta piękna antylopa żyje na Saharze środkowej od Maroka do Egiptu. Wysokość może dochodzić do 1,4 m, a waga do 200 kg. Zdziesiątkowały ją polowania. Żyje jeszcze 10 000 okazów, przeważnie w Czadzie i Nigerii, ale jest gatunkiem zagrożonym.
Owca aoudad (ammotragus lervia). Żyje w strefie pustynno – skalistej północnej Afryki. Może osiągać 1m wysokości, zaś długość 1,6 m. Gatunek nie tak rzadko spotykany, jednak kilka podgatunków jest na wymarciu.
Konik afrykański (Eguus africanus). Ten gatunek jest przodkiem domowego osła. Z powodu intensywnych polowań stał się jednym z rzadszych gatunków zwierząt. Pozostało z nich w Sudanie w sumie tysiąc, a w Somalii i Etiopii około 200 osobników.
Gazela dorkas (Gazela dorkas). W Afryce i Azji żyje 15 gatunków i mnóstwo podgatunków gazel. Parę z nich spotyka się rzadko. Gatunek Dorkas ma wysokość 70 cm. Żyje na obszarach rozciągających się od Maroka do Somalii. Dwa podgatunki są prawie na wymarciu.
Na Saharze występują również owady, pająki, skorpiony. Są zjadane przez nietoperze. Na małe gryzonie polują węże. Węże mają długie ciało bez kończyn. Język pełni funkcje narządu dotyku. Niektóre węże dusiciele odnajdują zwierzęta stałocieplne, w ciemności oplatają je swoim ciałem śmiertelnym uściskiem, a potem pożerają. Kości szczęki górnej i żuchwy mają połączone ruchomo, dlatego węże połykają swe ofiary w całości. Węże składają jaja. Mogą żyć w różnorodnych środowiskach, np. pod ziemią, na ziemi i na drzewach.
Typowe ssaki pustynne to małe gryzonie przypominające myszy, np. myszoskoczki. Pustynnymi drapieżnikami są np. pustynne lisy, zwane fenkami.
Najbardziej znanym i charakterystycznym dla krajobrazu pustyni zwierzęciem jest wielbłąd – jednogarbny, dromader i dwugarbnym baktrian. Należy do zwierząt udomowionych. Żyje w klimacie suchym, doskonale znosi długie okresy bez wody. Odżywiają się suchymi, ciernistymi roślinami pustynnymi. Ich garb magazynuje tłuszcz, z którego pozyskują wodę.
Mapa gęstości zaludnienia Afryki mówi, że na Saharze na 1 km2 przypada mniej niż jedna osoba, ale na mapie krajobrazowej Afryki można odnaleźć na tej pustyni punkty, oznaczające miejscowości z ludnością powyżej 25 000. Na dokładniejszej mapie Sahary można odnaleźć wiele miejsc wskazujących na to, że żyją tam ludzie. Te miejsca to oazy.
Ludność osiadła na Saharze w oazach, zajmuje się rolnictwem, handlem i rzemiosłem. Oazy istnieją na pustyni dzięki źródłom lub studniom, które dostarczają wody potrzebnej do picia, pojenia zwierząt i do nawadniania. Uprawa roli w oazach przypomina ogrodnictwo. Wodę rozprowadza się kanałami na wiele małych poletek, które są uprawiane przez cały rok. Uprawy w oazie dzielą się na trzy piętra. Nie można sobie wyobrazić oazy bez pięknych palm daktylowych. Ich smaczne i pożywne owoce- daktyle stanowią ważny artykuł żywnościowy w krajach arabskich, a drewno jest używane na opał i jako budulec. Palmy mają wysokość 10 – 20 m. Drugie piętro upraw stanowią drzewa owocowe: figowce, granaty, oliwki, brzoskwinie oraz cytryny. Najniższe piętro stanowią warzywa: pomidory, cebula, fasola oraz zboża: pszenica i jęczmień. Obszar pól chroni się przed zasypaniem piaskiem lub żwirem, ustawiając płoty z liści palmy daktylowej. Kanały rozprowadzają wodę przeważnie w promieniu kilku kilometrów. Zieleń oazy kończy się i nagle zaczyna się otwarta pustynia.
Głównymi mieszkańcami oaz są Arabowie. Jest to naród pochodzenia semickiego zamieszkujący od czasów starożytnych Półwysep Arabski. Dawni Arabowi zmieszali się, po VIII wieku z ludnością mieszkającą na zajętych przez nich terenach, która uległa w znacznej części arabizacji. Najczęstszym wyznaniem wśród Arabów jest islam sunnici, ale jest również wielu szyitów oraz chrześcijan. Często uznaje się Arabów, nie za jeden naród, ale za wspólnotę kulturową. Pogląd ten jest spowodowany tym, że większość Arabów jest potomkami ludów podbitych w trakcie arabskich podbojów. Zanikającym sposobem życia jest pasterstwo koczownicze. Tak żyją Tuaregowie i Berberowie. Berberowie to ludność zamieszkująca rozległą część północnej Afryki i obszaru Sahary, dzieląca się na 30 podgrup. Berberowie mówią językami berberyjskimi, należącymi do rodziny języków semito – chamickich. Liczba Berberów przekracza 14 mln. Ich religią jest islam chardżycki.
Tuaregowie to koczowniczy lud w Mali, Nigerii i na Saharze – Algieria, Maroko. Mówią językiem berberskim, który sami nazywają tamaszek i który ma stworzony przez nic alfabet. Są muzułmanami.
W drugiej połowie XX wieku życie ludzi w wielu krajach położonych w strefie pustyń odmieniła ropa naftowa. W Arabii Saudyjskiej, Zjednoczonych Emiratach Arabskich, Kuwejcie, Libii i innych krajach arabskich wyrosły szyby naftowe. Dla tych państw ropa stała się źródłem bardzo wysokich dochodów.
Przedstawienie niektórych państw Sahary:

Algieria
Algieria, aby wyżywić stale rosnącą liczbę mieszkańców, zmuszona jest importować ok. ¾ żywności. Jest to niezwykłe, ponieważ w przybliżeniu połowa Algierczyków utrzymuje się z rolnictwa. Do najważniejszych roślin uprawnych należą zboża, owoce cytrusowe, winogrona, oliwki i tytoń. Uprawa fig i daktyli ma także pierwszorzędne znaczenie. Kraj należy do największych na świecie producentów daktyli i korka.

Tunezja
2/3 gruntu w Tunezji można wykorzystać pod uprawy. W niektórych częściach kraju nawadnia się pola za pomocą systemów irygacyjnych. Do podstawowych roślin uprawnych należą zboża, takie jak pszenica i jęczmień, owoce cytrusowe, winogrona, figi, daktyle i oliwki. Tunezja zajmuje czwarte miejsce na światowej liście producentów oleju z oliwek. Pomimo zwiększania plonów, kraj musi importować spore ilości żywności.
Jednym z najbardziej ożywionych miejsc w tunezyjskich miastach jest suk, czyli targ. Turysta może kupić wiele przedmiotów tradycyjnej sztuki i rzemiosła artystycznego, m. in. rondle, patelnie, dywany, wyroby ze skóry, biżuterię i haftowane stroje, ryby, mięso, owoce i warzywa.

Libia
Na obrzeżach oraz na ogromnych, jałowych obszarach pustyni powstały niewielkie miasta i wioski. Woda sprzyja utworzeniu niewielkich skrawków uprawnej ziemi. Ludność zamieszkująca oazy zajmuje się rolnictwem i obsługuje podróżujących handlarzy.
Gospodarka kraju jest uzależniona od wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego. Największa ilość ropy pochodzi z zachodniej części kraju, niektóre złoża ropy znajdują się w strefie przybrzeżnej. W chwili obecnej 84% obywateli mieszka w miastach. Dawniej większość ludności żyła w wioskach lub prowadziła koczowniczy tryb życia.

Sudan
Ludność Sudanu składa się z ponad 500 różnych szczepów i grup, którego członkowie mówią ponad 100 różnymi językami i dialektami. Wiele plemion, takich jak Dinka i Dżuhajna, prowadzi koczowniczy tryb życia. Inne szczepy, np. Szylluk, zajmują się uprawą roli.
Życie arabskiej ludności na północy różni się od życia afrykańskich ludów z południa. Różnice dotyczą zarówno używanego języka, jak i religii, zwyczajów i stylu budowlanego domów. Żyjący na północy stawiają domy w kształcie prostopadłościanów, zbudowane z wypalonych cegieł i pokryte płaskim dachem. Nuba, plemię rolników w centralnej części kraju, buduje okrągłe chaty, że stożkowymi dachami z trawy, belek drewnianych i słomy – prosa.

Egipt
Kanał Sueski łączy Morze Czerwone z Morzem Śródziemnym i jest jednym z najdłuższych i najważniejszych sztucznych szlaków żeglugowych na świecie. Budowa kanału miała na celu skrócenie drogi morskiej z Europy do Indii i Azji Wschodniej. Opłaty za korzystanie ze szlaku stanowią znaczną cześć dochodu narodowego.
Wielu egipskich rolników, zwanych fellachami, wykorzystuje tradycyjne metody uprawy bawełny, pszenicy, ryżu, trzciny cukrowej, owoców i warzyw. Egipt jest największym na świecie producentem daktyli. Inną rośliną uprawną jest baseem, odmiana koniczyny, która stanowi paszę dla zwierząt. Wielu mieszkańców pracuje w przemyśle włókienniczym, przy pędzeniu, tkaniu i farbowaniu wysokiej jakości bawełny, z której szyje się ubrania i inne tekstylia.
W Egipcie zachowało się mnóstwo monumentalnych budowli starożytnych. Co roku piramidy i inne zabytki odwiedzają tłumnie miliony turystów. Zbudowane ponad 4000 lat temu jako groby faraonów, piramidy egipskie zostały zaliczone do siedmiu cudów architektonicznych cudów świata.
Największe skupisko ludności w strefie pustyń znajduje się w dolinie Nilu. Nil jest najdłuższą rzeką świata, która rozpoczyna bieg w wilgotnej strefie równikowej i płynie 6670 km na północ przez sawanny, a potem przez pustynie.
Od pięciu tysiącleci w dolinie Nilu rozwija się rolnictwo. Co rok, późnym latem następował wylew rzeki. Jego przyczyną były obfite deszcze, które padały daleko na południe. Nil nawadniał pola i osadzał muł, z którego tworzyła się żyzna gleba. Jesienią, gdy wody opadały, egipscy chłopi (fellachowie) obsiewali pola.
Egipcjanie od wieków uprawiali pszenicę i bób, który do dziś jest ulubionym składnikiem ich pożywienia. W wielkiej nadrzecznej oazie Nilu uprawia się bawełnę, ryż, pszenicę i kukurydzę; w delcie Nilu trzcinę cukrową, sorgo oraz warzywa. Tu leżą dwa ważne miasta Afryki: Kair (7 mln mieszkańców), a na wybrzeżu słynna już w starożytności Aleksandria. Dla zwierząt gospodarskich uprawiano koniczynę, ponieważ na pustyni nie można było znaleźć pastwiska.