Opis i ocena Polski w latach 1944-1956

W sytuacji międzynarodowej, która ukształtowała się pod koniec drugiej wojny światowej, rząd emigracyjny i związane z nim podziemie skazane było na przegraną. W ramach akcji "Burza" reprezentanci Delegatury Rządu na Kraj próbowali występować jako gospodarze wobec wkraczających na ziemie polskie wojsk radzieckich. Szybko jednak zostali aresztowani. Stalin uznawał jedynie powołany przez komunistów Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, mający stanowić organ wykonawczy KRN. Odpowiednio sformułowane dekrety pozwalały komunistom "legalnie" rozprawiać się z opozycją, zarówno zbrojną jak i polityczną. Przywódcy polskiego państwa podziemnego, na czele z delegatem rządu Janem Stanisławem Jankowskim, zostali aresztowani przez NKWD a następnie wywiezieni do Moskwy, gdzie wytyczono im pokazowy proces tzw. proces szesnastu .Podczas konferencji jałtańskiej Wielka Trójka zapowiedział przeprowadzenie w Polsce wolnych wyborów, potwierdziła nowe granice państwa oraz uzgodniła, że zostanie powołany Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. W sierpniu działające wcześniej w podziemiu i na emigracji Stronnictwo Ludowe przekształciło się w Polskie Stronnictwo Ludowe i wkrótce stało się partią o olbrzymim znaczeniu, zdecydowanie opozycyjna wobec PPR. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej był oficjalnie gabinetem koalicyjnym( były w nim reprezentowane PPR, PPS, PSL, SL, Stronnictwo demokratyczne). Na zorganizowanym w dniach 15-21 grudnia 1948r. w gmachu politechniki warszawskiej Kongresie Zjednoczeniowym w Warszawie ogłoszono utworzenie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Przewodniczącym komitetu Centralnego PZPR został Bolesław Bierut. W tym samym roku na mocy odgórnej decyzji władz zjednoczono ruch młodzieżowy ( powstała jednolita organizacja pod nazwą Związek Młodzieży Polskiej). Najsilniejsze po PZPR ugrupowanie , Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, powstało na Kongresie Jedności Ruchu Ludowego w 1949r. z połączenia SL i PSL. ZSL uznało za fundamentalną zasadę swego działania sojusz robotniczo-chłopski oraz kierowniczą rolę PZPR. W 1950r. Stronnictwo Pracy zostało wchłonięte przez Stronnictwo Demokratyczne. Partie miały przydzielone „tereny działania”: ZSL- wieś, SD- środowisko inteligencji i rzemieślników. W Polsce ukształtował się system partyjny, w którym partią hegemonistyczną była marksistowsko-leninowska PZPR, a niemarksistowskie stronnictwa uznawały jej kierowniczą ( nadrzędną ) rolę.
Gra polityczna, jaką zainicjował Stalin, a jej reguły przejęli alianci dotyczyła sposobu sformowania przyszłego rządu polskiego. Rosjanie przeforsowali formułę dopuszczającą jedynie rozszerzenie składu istniejącego w kraju Rządu Tymczasowego RP. W dniach 17-21 czerwca 1945 odbyły się konsultacje moskiewskie. Stronę Rządu Tymczasowego reprezentowali: Bolesław Bierut, Władysław Gomułka, Edward Osóbka- Morawski, Władysław Kowalski, Wincenty Rzymowski. Emigrację: Stanisław Mikołajczyk, Jan Stańczyk, Antoni Kołodziej. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej został powołany 28 czerwca 1945r. Jego struktura świadczyła o przewadze w nim komunistów i partii sojuszniczych. Premierem został socjalista Edward Osóbka-Morawski, wicepremierami- ludowiec Stanisław Mikołajczyk i Władysław Gomułka (PPR). Strategiczne ministerstwa ( bezpieczeństwo publiczne, przemysł, handel i aprowizacja, obrona narodowa) objęli komuniści. W skład rządu weszło czterech polityków związanych z rządem w Londynie. Oprócz Mikołajczyka byli to : Władysław Kiernik- administracja publiczna, Czesław Wycech- edukacja, Jan Stańczyk- resort pracy i opieki społecznej. Koalicja rządząca miała uzasadnione obawy, iż w razie rozpisania wyborów na wiosnę 1946r. może utracić władzę. Rosła natomiast popularność PSL i SP, a pozycja nowej władzy wyraźnie słabła. Ostateczna rozprawa PPR z opozycją wymagała jednak pokazania, że społeczeństwo popiera komunistyczne władze. PPR, PPS, SL i SD wystąpiły z propozycją przeprowadzenia w kraju referendum ( 3x TAK: tak- dla zniesienia senatu, tak- dla utrwalenia granic Polski postanowionych na konferencji w Poczdamie oraz tak- dla przeprowadzenia reformy rolnej i nacjonalizacji). Odbyło się ono 30 czerwca 1946r. Sfałszowanie wyników głosowania oznaczało, że PPR władzy nie odda i będzie forsować koncepcję państwa na wzór "radziecki". Nie było nadziei, że zapowiadane wybory odbędą się w uczciwy sposób. Termin wyborów ustaliła Krajowa Rada Narodowa na dzień 19 stycznia 1947r. Do wyborów startował Blok Stronnictw Demokratycznych , PSL, PSL- "Wyzwolenie", oraz Stronnictwo Pracy. W dniu głosowania 19 stycznia 1947r. lokale wyborcze obstawiło wojsko i milicja. Niestety do dziś nie udało się odnaleźć prawdziwych wyników głosowania. 4 lutego Sejm Ustawodawczy zebrał się na pierwszym posiedzeniu. Jedynym ugrupowaniem opozycyjnym było PSL. Następnego dnia posłowie wybrali na prezydenta jedynego zgłoszonego kandydata, którym był Bolesław Bierut. Nowy organ władzy stanowiła Rada Narodowa. Premierem rządu został socjalista Józef Cyrankiewicz, a wicepremierami Władysław Gomułka i Antoni Korzecki. W trudnej sytuacji po wyborach znalazł się Stanisław Mikołajczyk. Skorzystał On z pomocy ambasady brytyjskiej i opuścił kraj. Po uchwaleniu przez Sejm Ustawodawczy tzw. Małej konstytucji w lutym 1947r. Bierut został prezydentem Rzeczpospolitej Polskiej, w lecie 1948r. objął przywództwo w PPR po odsunięciu Gomułki (oskarżonego o „odchylenia prawicowo- nacjonalistyczne”). W grudniu 1948r. powstała Polska Zjednoczona Patria Robotnicza z połączenia PPR i PPS. Jej utworzenie było tylko pierwszym krokiem w kierunku przebudowy Polski według radzieckiego, stalinowskiego wzorca. W 1950r. wprowadzono- podobnie jak w całym bloku wschodnim- zasadę nomenklatury przy obsadzie rozmaitych stanowisk. W lipcu 1952r. uchwalona została konstytucja wzorowana na radzieckiej ustawie zasadniczej z 1936r. Najwyższym organem władzy stał się jednoizbowy Sejm, zniesiono urząd prezydenta, którego miejsce zajął przewodniczący Rady Państwa. Utrzymano pozory systemu wielopartyjnego: oprócz PZPR działały także ZSL i SD, które w rzeczywistości nie odgrywały żadnej realnej roli w sprawowania władzy. Całość władzy należała faktycznie do partii komunistycznej. Na mocy nowej konstytucji państwo nosiło oficjalnie nazwę Polska Rzeczpospolita Ludowa. Bezpośrednio po wojnie nic nie zapowiadało przyszłego kataklizmu gospodarczego. Manifest PKWN nie wspominał o powszechnej nacjonalizacji , odwrotnie- głosił popieranie gospodarki prywatnej i spółdzielczej. Przejmowanie gospodarki przez komunistów trwało dłużej niż przejmowanie władzy i praktycznie nigdy nie zakończyło się pełnym sukcesem. Na przełomie lat 1945-1956 gospodarka kraju stała się płaszczyzną walki politycznej. Ludowcy Stanisława Mikołajczyka i reaktywowanego Stronnictwa Pracy Karola Popiela widzieli inne perspektywy życia gospodarczego, zwłaszcza rozwoju średniego przemysłu. Natomiast PPR PPS już obierały kurs na przyjęcie radzieckiego wzoru gospodarki. 3 stycznia 1946r. KRN uchwaliła ustawę o nacjonalizacji podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. Pod państwowy zarząd przechodziły przedsiębiorstwa przemysłowe, banki, kopalnie należące do III Rzeszy i obywateli niemieckich. Druga grupa znacjonalizowanych przedsiębiorstw należała do obywateli polskich. Przedsiębiorstwa te zatrudniały na zmianę więcej niż 50 pracowników. Tu przejęcie miało następować za odszkodowaniem. Nacjonalizacja objęła przedsiębiorstwa górnicze, hutnicze, rolno- spożywcze i włókiennicze. Przejęcie przez władzę przemysłu kluczowego oraz banków stworzyło sprzyjające warunki do wprowadzenia planowania. Powołany został Centralny Urząd Planowania, którym kierował Czesław Bobrowski. CUP otrzymał znaczne uprawnienia w dziedzinie planowania społeczno- gospodarczego i kontroli ekonomicznej ministerstw. Przygotował Plan Odbudowy Gospodarczej zwany planem trzyletnim (1947-1949) oraz plan sześcioletni (1949-1955), które coraz bardziej wiązały polską ekonomię z imperialną polityką ZSRR. We wrześniu 1944r. został ogłoszony dekret o reformie rolnej, przewidujący parcelację majątków o powierzchni powyżej 50 ha bez odszkodowań dla właścicieli. Doprowadziło to do jeszcze większego rozdrobnienia polskiego rolnictwa. Bodźcem do zmiany polityki wobec wsi stało się w 1948r. zalecenie z Moskwy o przyśpieszeniu kolektywizacji w krajach „demokracji ludowej”. W 1949r. władze zaczęły naciskać na tworzenie spółek rolniczych. Tworzono także państwowe gospodarstwa rolne (PGR-y) o bardzo niskiej efektywności. W połowie 1947r. kolejnym krokiem władz po dekrecie o nacjonalizacji była tzw. Bitwa o handel. Pod tym hasłem walczono nie tylko z prywatnym handlem ale także z drobną wytwórczością i z prywatnymi usługami. W Polsce podobnie jak w innych krajach socjalistycznych, próbowano po śmierci Stalina przestawić część produkcji przemysłowej na cywilne tory, dokonać reformy zarządzania, zwiększyć samodzielność przedsiębiorstw. W 1956r. zezwolono na prywatny handel, rzemiosło, drobną wytwórczość.
W okresie stalinowskim zaczął się kształtować dwubiegowy podział polskiego społeczeństwa. Podobnie jak w innych krajach „demokracji ludowej” podzieliło się ono na elitę władzy oraz kontrolowaną przez nią resztę społeczeństwa. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych rozpoczął się proces tworzenia tzw. socjalistycznej klasy średniej, w dużej mierze o wiejskim rodowodzie, pochodzącej z tzw. awansu społecznego. Można do tej grupy zaliczyć zarówno inteligencję , wysoko wykwalifikowanych robotników, część zamożnych chłopów. Ta właśnie grupa- wykształcona, o dużych aspiracjach zawodowych, politycznych i konsumpcyjnych- najszybciej popadała w konflikt z władzą. Nie powiodła się podjęta przez komunistów próba stworzenia „nowej inteligencji”, wywodzącej się z niższych klas społecznych. Od połowy lat pięćdziesiątych rósł tzw. sektor prywatny, który tworzyli właściciele sklepów, warsztatów i innych niedużych zakładów produkcyjnych. Inteligencja miała funkcję przewodniczki narodu, znajdując wspólny język z robotnikami. Na ziemiach polskich skutki II wojny światowej odniosło społeczeństwo miejskie. Na skutek Holocaustu znikło drobnomieszczaństwo żydowskie, burżuazja i inteligencja. Głównym celem okupantów było wyniszczenie inteligencji polskiej. Część elit politycznych i gospodarczych wyjechało z kraju. W skutek reformy rolnej i nacjonalizacji materialne podstawy bytu straciły burżuazja i ziemiaństwo. Drobnomieszczaństwo zostało wyeliminowane także na skutek nacjonalizacji i „bitwy o handel”.
W państwach bloku wschodniego tzn. w ZSRR i krajach od niego uzależnionych (satelickich), po stłumieniu oporu następowało ujednolicenie życia społecznego, politycznego i gospodarczego według radzieckiego, stalinowskiego wzoru tzw. stalinizacja. Formą kontroli ZSRR nad państwami satelickimi były powołane przez Moskwę instytucje, odpowiadające zachodnim organizacjom gospodarczym i obronnym: Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej z 1949r. i Układ Warszawski z 1955r. RWPG utrwalała i pogłębiała negatywne konsekwencje centralnie sterowanej gospodarki komunistycznej. Układ Warszawski- Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej, podpisany 13 maja 1955r. w Warszawie, do którego przystąpiły Bułgaria, Czechosłowacja, polska, NRD, Rumunia, Węgry, ZSRR oraz Albania, stał się przeciwwagą dla NATO. Regulował on zasady stacjonowania armii radzieckiej poza granicami ZSRR. Dowództwo układu znajdowało się w Moskwie, a na jego czele stał zawsze Rosjanin.
Po wygranej frakcji stalinistów w PPR latem 1948r. spowodowało najpierw odsunięcie Gomułki od sprawowania funkcji partyjnych i państwowych (wicepremiera i ministra Ziem Odzyskanych), a następnie jego aresztowanie w 1951r. 5 marca 1953r. zmarł Józef Stalin. Po jego śmierci stopniowo następowała „odwilż”. Głębokie przeobrażenia zaszły jednak dopiero w 1956r. Bolesław Bierut, główny budowniczy stalinizmu w Polsce, sprawował najwyższą władzę do marca 1956r., kiedy to zmarł w wyniku powikłań po przebytej grypie w Moskwie. Rozwój wydarzeń politycznych w Polsce w tym czasie, kształtował się pod wpływem toczonej w ZSRR walki o schedę polityczną po Stalinie. W czasie XX zjazdu KPZR Nikita Chruszczow wygłosił referat sprawozdawczy, w którym poddał krytyce stalinowskie dogmaty. Ostatniego dnia zjazdu 25 lutego 1956r. na zamkniętym posiedzeniu (bez uczestnictwa innych partii) Chruszczow wygłosił kilkugodzinny referat ‘’ O kulcie jednostki i jego następstwach ‘’. Referat był początkowo tajny, później upowszechniony w kręgach partyjnych. Referat Chruszczowa był czytany i komentowany również w Polsce. W środowiskach partyjnych wywołał przygnębiające wrażenie. Po śmierci Bieruta dokonano niewielkich przetasowań w Biurze politycznym i I sekretarzem KC PZPR został Edward Ochab. Na sekretarzy KC powołano Edwarda Gierka i Jerzego Albrechta. Wewnętrznie rozbity Komitet Centralny PZPR nie potrafił skutecznie przeciwdziałać pogłębiającemu się kryzysowi. Od marca do czerwca 1956r. rozpoczęły się w Polsce burzliwe dyskusje polityczne i polemiki prasowe. Pojawiły się liczne głosy domagające się naprawienia krzywd Armii Krajowej i moralnego zadośćuczynienia jej członkom. W kwietniu 1956r. Sejm uchwalił amnestię. Objęła ona 36 tys. osób z czego 28 tys. opuściło więzienia, w tym 4,5 tys. więźniów politycznych. Ustawa amnestyjna zmieniła kary dożywocia na 12 lat, a kary śmierci na 15lat. Rozwój sytuacji w Polsce przyśpieszyły wydarzenia „czarnego czwartku” w Poznaniu 28 czerwca 1956r. Narastające niezadowolenie spowodowało wystąpienia robotników. 28 czerwca w godzinach rannych syrena fabryczna Zakładów Przemysłowych im. Cegielskiego, dała znak do strajku. Pochód skierował się na Plac Stalina, pod siedzibę władz miejskich. Do pochodu dołączyły załogi innych zakładów. Demonstranci wyrywali kamienie z bruku, używali butelek z benzyną chcąc podpalić budynek. Poznań został odizolowany od reszty kraju. Do akcji wkroczyło wojsko. Wiarygodna lista ofiar została opublikowana dopiero w 1981r. W zajściach zginęły 74 osoby, 575 zostało rannych. Wśród ofiar był trzynastoletni chłopak Romek Strzałkowski. Powstańcy zniszczyli 31 czołgów. W kierownictwie PZPR uzewnętrzniły swe istnienie dwie orientacje: „natolińska”- cieszyli się zaufaniem radzieckiego kierownictwa i „puławska”- pragnąca demokratyzacji kraju. W sierpniu 1956r. przywrócono legitymację partyjną towarzyszowi Władysławowi Gomułce. Obydwie frakcje chciały pozyskać Gomułkę i nawiązać z nim kontakt. Za cenę miejsca w Biurze Politycznym dla swoich ludzi i usunięcia ze składu KC Hilarego Minca oraz funkcji I sekretarza partii, Gomułka stanął po stronie „puławian”. W dniach 19-21 października 1956r. trwały obrady VIII Plenum KC PZPR. Edward Ochab na stanowisko I sekretarza KC wysunął kandydaturę Władysława Gomułki. W trakcie obrad do Warszawy przybyła delegacja radziecka z Nikitą Chruszczowem, który rozważał interwencję zbrojną w Polsce wojsk Układu Warszawskiego. Rozmowy Gomułki z delegacją radziecką kończyło wycofanie się Chruszczowa z planów interwencji zbrojnej i powrót delegacji do ZSRR. Na VIII Plenum Gomułka wygłosił swoje słynne przemówienie, w którym krytykował rezultaty planu sześcioletniego i forsowaną kolektywizację rolnictwa. 24 października 1956r. na Placu Defilad zgromadziły się ogromne tłumy ludzi, którzy tym samym dali wyraz wielkiego poparcia dla Gomułki. Wybrano nowe Biuro Polityczne i siedmioosobowy sekretariat. Pierwszym sekretarzem KC został wybrany jednomyślnie Władysław Gomułka. Po tej wygranej społeczeństwo oczekiwało zmian w życiu politycznym, gospodarczym i społecznym. Gomułka jako I sekretarz KC PZPR podkreślał znaczenie dobrych stosunków z ZSRR. Uważał, że powinny one być oparte na równoprawności i suwerenności narodowej. Powrót Gomułki do władzy oznaczał w polityce wewnętrznej odrzucenie stalinowskiego modelu państwa i liberalizację życia politycznego, wkrótce okazało się jednak, że mocno ograniczoną. W stosunku do państwa radzieckiego Polska z państwa ekonomicznie i politycznie wasalnego stała się krajem o ograniczonej suwerenności. Totalitarny sposób rządzenia państwem odszedł w przeszłość. W spadku po nim pozostała Konstytucja, wielokrotnie w latach następnych zmieniana.