Blaski i cienie czasów Stanisławowskich.
I POLITYKA
W Polsce, jeszcze w okresie panowania królów saskich, zaczęto odczuwać potrzebę reform, mających na celu wzmocnienie państwa. Doprowadziło to do dwóch wrogich sobie obozów, z których jeden dążył do zachowania „złotej wolności”, natomiast drugi, bardziej światły, chciał uporządkować sprawy państwa poprzez zniesienie liberum veto, zwiększenie liczby wojska i dochodów państwowych. Na czele stronnictwa reformatorskiego stanęła rodzina Czartoryskich. Po śmierci Augusta III Sasa poparła ona- wysuniętego przez carycę Katarzynę II na króla Polski- Stanisława Poniatowskiego. Wybrany w 1764r., rozpoczął panowanie w Rzeczypospolitej nie przepuszczając, że będzie jej ostatnim monarchą.
Rozpoczęte przez króla próby zreformowania Polski nie spodobały się jednak państwom sąsiednim oraz znacznej części szlachty. Chcąc zapewnić sobie możliwość interwencji w naszym kraju, Prusy i Rosja zażądały równouprawnienia do różnowierców. Wywołało to sprzeciw nietolerancyjnej szlachty katolickiej, którego wynikiem było związanie w 1768r. w miasteczku Bar na Podolu konfederacji w obronie wiary i przywilejów szlacheckich. Bunt skierowany był przeciw Rosji i królowi, który poparł możliwość równouprawnienia różnowierców. Walka konfederatów trwała cztery lata i, oprócz sytuacji międzynarodowej, przyczyniła się do pierwszego rozbiory Polski. konwencję między Prusami, Austrią i Rosją podpisano w 1772r., a rok później rozbiorcy wymusili na sejmie zawarcie z każdym z nich odrębnego traktatu o ustąpienie ziem. Dążąc do utrzymania Polski w słabości, powołano z inicjatywy Rosji Radę Nieustającą, która miała hamować reformatorskie zapędy króla, tymczasem dzięki niemu przekształciła się w pierwszy sprawny rząd w XVIII- wiecznej Polsce. Polacy dążący do przeprowadzenia reform w Rzeczypospolitej, zdawali sobie sprawę, że będzie to możliwe tylko w korzystnej sytuacji międzynarodowej. Nastąpiła ona w 1787r., gdy Rosja i Austria zaangażowane były w wojnę z Turcją, w której obronie (na drodze dyplomatycznej) wystąpiły Prusy i Anglia. Sejm zwołany jesienią w 1788r. zdecydować miał o niewielkich reformach skarbowo- wojskowych oraz stanowisku Polski w tym konflikcie. Nazwany został Czteroletnim ze względu na czas trwania obrad (1788- 1792) oraz Wielkim z uwagi na doniosłość podjętych na nim uchwał. Od początku uformowały się dwa stronnictwa: postępowe, patriotyczne (dążące do przebudowy kraju) oraz konserwatywne (przeciwne wszelkim zmianom). Ostateczne w trakcie obrad zwyciężyło stronnictwo postępowe, na którego wniosek uchwalono powiększenie liczby wojska oraz przeprowadzono reformę skarbowości. Ponadto zniesiono Radę Nieustającą, występując tym samym przeciw Rosji, i związano się sojuszem z Prusami, które w dramatycznej sytuacji w 1792r. zawiodły. Ustanowiono także prawo o miastach. Jednak szczytowym osiągnięciem Sejmu Wielkiego było ogłoszenie Konstytucji 3 maja. Rosja, chcąc interweniować w Rzeczypospolitej, utworzyła marionetkową konfederację targowicką. Jej proklamacja posłużyła wojskom rosyjskim za pretekst do wkroczenia na nasze tereny. W 1792r. rozpoczęła się wojna polsko- rosyjska (w bitwie pod Zieleńcami wyróżnił się J. Poniatowski, pod Dubienką T. Kościuszko). Wkrótce doszło do drugiego rozbioru Polski, dokonanego przez Rosję i Prusy w 1793r.
Drugi rozbiór i rządy targowiczan wywołały oburzenie społeczeństwa polskiego. Patrioci rozpoczęli przygotowania do powstania, które wybuchło w 1794r. pod wodzą Tadeusza Kościuszki. Jednak nic już nie mogło uratować Polski przed obcą przemocą. Pojmanie Naczelnika, Tadeusza Kościuszki, w bitwie pod Maciejowicami i załamanie się obrony Warszawy (listopad 1794), prowadzonej przez generała Józefa Zajączka spowodowały ostateczny upadek powstania.
W 1795r. Austria, Rosja i Prusy podpisały traktat, mówiący o trzecim rozbiorze. Państwo polskie przestało istnieć na mapie Europy, rozgrabiono dorobek kulturalny narodu, a wszystko nastąpiło w chwili, gdy nasz kraj zaczął się odradzać.
Niekorzystny układ polityczny, a także błędy minionych wieków, zaprzepaszczenie szans rozwoju, głupota i pycha osób decydujących o losach państwa doprowadziły do utraty niepodległości.
KONFEDERACJA BARSKIA
Konfederacji barscy, broniąc przeżytego ustroju, wskazali jednak społeczeństwu na konieczność sprzeciwu wobec ingerencji obcych państw w sprawy kraju. Jednym z najwybitniejszych partyzantów tej konfederacji był Kazimierz Pułaski (reprodukcja przedstawia obraz Józefa Chełońskiego „Kazimierz Pułaski pod Częstochową”), który opanowawszy w 1770r. klasztor na Jasnej Górze, dzielnie odpierał ataki Rosjan. Po upadku konfederacji w 1772r .wyemigrował do Ameryki.
KONSTYTUCJA 3 MAJA
Doniosłym osiągnięciem Sejmu Wielkiego było ogłoszenie Konstytucji 3 maja 1791r., która znosiła liberum veto i wolną elekcję, ustanawiając tron dziedziczny w Polsce. Utworzono nowy rząd o szerokich uprawnieniach, zwany Strażą Praw. Górne warstwy mieszczaństwa zostały zbliżone prawnie do szlachty poprzez możliwość nabywania dóbr ziemskich. Państwo ogłosiło wzięcie chłopów pod swoją opiekę. Ustawa była dowodem wejścia Polski na drogę postępu i reform.
PRZYSIĘGA KOŚCIUSZKI
Obalenie Konstytucji 3 maja i II rozbiór Polski doprowadziły do wybuchu powstania narodowego przeciw zaborcom. Na jego czele stanął Tadeusz Kościuszko, zasłużony i doświadczony żołnierz z czasów wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych (1775-1783). W dniu 24 marca 1794r. na Rynku w Krakowie, jako Najwyższy Naczelnik Sił Zbrojnych Narodowych, przysięgał wypędzić z Polski wojska zaborców.
PIERWSZA BITWA POWSTANIA KOŚCIUSZKOWSKIEGO
4 kwietnia 1794r. pod Racławicami miała miejsce pierwsza bitwa powstańcza. Znamienne jest, że o zwycięstwie polskim w tej walce zadecydował atak oddziału złożonego z 320 chłopów uzbrojonych w kosy (kosynierzy), którymi osobiście dowodził Kościuszko. Szczególnie zasłużył się w boju chłop Wojciech Bartos, który pierwszy rzucił się na armaty, nie dopuszczając do oddania strzału. Za czyn ten został mianowany oficerem i otrzymał nazwisko Głowacki.
RZEŹ PRAGI
Ani bitwy stoczone przez wojska Kościuszki pod Szczekocinami i Maciejowicami (gdzie Naczelnik dostał się do niewoli), ani też zryw Wielkopolski czy obrona Warszawy i Wilna nie mogły zmienić sytuacji, która przy wielkiej przewadze sił zaborców z dnia na dzień się pogarszała. Ostatnim bohaterskim aktem upadającego powstania była zacięta obrona warszawskiej Pragi, przeprowadzona przez siły generała Józefa Zajączka 4 listopada 1794r. Po przegranej przez Polaków.
II GOSPODARKA
Już podczas rządów Augusta III stały się widoczne pierwsze przejawy wychodzenia z kryzysu gospodarczego. Ten pomyślny okres trwał nadal po wstąpieniu na tron Stanisława Augusta.
Powstały nowe manufaktury, produkujące głównie towary luksusowe- porcelanę, karty do gry, karety, szkło, ale również armaty dla wojska oraz wyroby tekstylne (odzież). Największym zwolennikiem tego rodzaju produkcji był podskarbi litewski, przyjaciel króla, Antoni Tyzenhauz (utworzył ponad 20 zakładów w dobrach królewskich na Litwie). Na wsi chłopi nadal odrabiali pańszczyznę, choć najbardziej świtali właściciele ziemscy zastępowali ją czynszem (np. Andrzej Zamoyski).
Dla usprawnienia komunikacji rozpoczęto budowę nowych dróg oraz specjalnych kanałów, łączących Niemen z Dnieprem i Bug z Prypecią. W większych miastach powstały domy handlowe i banki, obsługujące bogatych kupców. Rozpoczęto też brukowanie ulic, tonących wcześniej w błocie w okresie wiosennych roztopów
III SZKOLNICTWO
Monarcha, nie mogąc zrealizować swych planów reform politycznych, najwięcej czasu poświęcał sprawom oświaty i kultury. Już w roku 1765 powołał do życia Szkołę Rycerską, przeznaczoną dla młodzieży szlacheckiej. Jej wychowankiem był m. in. Tadeusz Kościuszko. Poeta Ignacy Krasicki ułożył hymn Szkoły. W jego słowach zawarł cele i ideały poświęcające jej absolwentom:
Święta miłość kochanej ojczyzny,
Czują cię tylko umysły poczciwe! […]
Byle cię można wspomóc, byle wspierać,
Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać.
W dwa lata po ustanowieniu w 1773r. Komisji Edukacji Narodowej powołano jej ważny organ- Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Jego zadaniem było stworzenie programów szkolnych, opracowanie podręczników oraz unowocześnianie metod nauczania. Sekretarzem towarzystwa został były jezuita Grzegorz Piramowicz, pedagog głoszący potrzebę wychowania w duchu obywatelskim i patriotycznym.
IV LITERATURA I TEATR
Czasy stanisławowskie przyniosły rozkwit polskiego piśmiennictwa. Drukowano poezję, publicystykę, czasopisma i dzieła naukowe (np. Historia narodu polskiego Adama Naruszewicza). Autorzy chcieli czytelników swych dzieł nie tylko bawić, lecz i uczyć. Oba te zdania łączył po mistrzowsku biskup warmiński, poeta Ignacy Krasicki. Publicyści, tacy jak Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj, piętnowali pychę i egoizm szlachecki. Staszic, mieszczanin z pochodzenia, w swych dziełach Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787r.) i Przestrogi dla Polski (1790r.) był rzecznikiem interesów mieszczaństwa i chłopstwa. Występował przeciw przywilejom: „Nikt nie rodzi się ani przywilejem nieoddzielnym próżnowania i bogactw, ani z przeznaczeniem nieodmiennym pracy i ubóstwa. Oszustami politycznymi są te wszystkie familie, albo ta jedna familia, która by wmawiała, że Bóg nadał jej jednej najwyższą moc i rozum nad milionami ludzi”. Wołanie o naprawę obyczajów rozbrzmiewało też ze sceny teatralnej. Wojciech Bogusławski, nazywany ojcem teatru polskiego, założył w Warszawie z pomocą króla stały zespół teatralny. W czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego wielką wagę przykładano do spraw literatury, nauki, szkolnictwa, dlatego ten okras nazywamy niekiedy oświeceniem stanisławskim.
V SZTUKA
Stanisław August chętnie otaczał się artystami. Ogromne sumy wydawał na zakup obrazów i rzeźb zdobiących potem sale w zamku w Warszawie. Na dworze przebywali znakomici, znani w Europie malarze włoscy- Bernardo Bellotto zwany również Canaletto oraz Marcello Bacciarelli. Ulubionym miejscem władcy stał się przebudowany letni pałacyk w Łazienkach, otoczony parkiem w stylu angielskim. Wkrótce upodobania artystyczne króla i jego postawę mecenasa sztuki zaczęli naśladować magnaci. Zmieniły się gusty ówczesnych ludzi. W architekturze- w przeciwieństwie do barokowego przepychu- zaczął panować umiar i prostota. Ten styl architektoniczny nawiązał do klasycznych wzorów budowli starożytnych, dlatego otrzymał nazwę klasycyzmu.
BIBLIOGRAFIA
* D. Banaszak, T. Biber, M. Leszczyński, Dzieje Polski, Poznań.
* K. Polacka, M. przybyliński, S. Roszak, J. Wendt, Historia, Gdańsk 2000.
* M. Borecki, Historia powszechna, Warszawa 1995.
* J. Topolski, Historia Polski, Warszawa 1994.