Przyczyny upośledzenia umyslowego

PRZYCZYNY UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO

Pojęcie upośledzenia umysłowego jest szerokie, wiele jest przyczyn, które je spowodowały. Do najbardziej oczywistych należą te, które związane są z warunkami wewnętrznymi dziecka, tj. :
• nieprawidłowe geny,
• anatomiczne wady rozwojowe,
• zaburzenia endokrynologiczne,
• choroby zakaźne i układu nerwowego,
• urazy w życiu płodowym i poza nim i inne oraz te przyczyny, które nie tyle powodują upośledzenie umysłowe w ścisłym tego słowa znaczeniu ile, wywołują objawy obniżenia sprawności intelektualnych i dają ( mylny ) obraz upośledzenia.
Wymienić tu trzeba czynniki takie jak :
a. szkodliwy wpływ środowiska społeczno – kulturowego niedowartościowanego fizycznie lub psychicznie ( np. sytuacje stresowe, zaniedbanie środowiskowe, wyizolowanie itp.),
b. obniżenie sprawności intelektualnych z powodu występujących zaburzeń w analizatorze słuchu czy wzroku oraz narządach ruchu.
Upośledzenie umysłowe spowodowane jest pewnymi organicznymi i funkcjonalnymi zmianami w mózgu, zwłaszcza w korze mózgowej :
1. Pierwotne przyczyny upośledzenia umysłowego wywołane są przez czynniki genetyczne.
Rodzice przekazują nieprawidłowe lub uszkodzone geny i chromosomy, powodujące, że embrion i płód nie rozwijają się normalnie – w konsekwencji dziecko rodzi się upośledzone umysłowo. Jest to najczęstsza przyczyna upośledzenia.
a. postacie upośledzenia umysłowego, które są związane z nieprawidłościami genów to różne tzw. tryby dziedziczenia :
 dominujący, gdy jednostka otrzymuje gen chorobowy tylko od jednego z rodziców,
 recesywny, gdy oboje z rodziców są nosicielami chorobowego genu.
b. do grupy powodującej uszkodzenie komórek rozrodczych ( plemników i komórek jajowych ) należą różne rodzaje aberracji chromosomów ( nie sprzężonych z płcią, tzw. autosomalnych oraz sprzężonych z płcią chromosomów X i Y ). Normalny człowiek ma 46 chromosomów autosomalnych ( 22 takie same u kobiet i mężczyzn ) plus 1 parę chromosomów płciowych : kobieta XX, mężczyzna XY. Aberracje mogą polegać na zwiększonej liczbie w poszczególnych parach chromosomów, albo na nietypowym ich kształcie. Do aberracji zwiększonej liczby chromosomów należy np. : znany syndrom Downa tzw. trisomia chromosomu 21 ( w którym zamiast 2 występują 3 chromosomy ).
c. trzecim rodzajem przyczyn upośledzenia umysłowego są defekty metaboliczne. W anomaliach tego typu zachodzi brak takiego czy innego enzymu, który jest niezbędny do pewnego typu reakcji chemicznej. Są one najczęściej uwarunkowane genetycznie.
Wyróżniamy tu trzy anomalie :
 w zakresie przemiany białkowej ( np. fenyloketonuria ),
 tłuszczowej ( np. choroba gargolizm, mikrocefalia, hydrocefalia ),
 cukru i inne wciąż jeszcze wykrywane.
Innymi czynnikami zmian w organizmie , które mogą wpływać na wytworzenie się upośledzenia umysłowego, są anatomiczne zmiany mózgu ( zaniki płatowe, dziurawość mózgu, porowatość mózgu itd. ) i inne zaburzenia rozwojowe ( np. brak jąder komórkowych lub części mózgu ).
Wady rozwojowe są wynikiem zatrzymania lub nieprawidłowego kształtowania się struktur mózgu. Jeśli wystąpią wtedy, gdy jest on już uformowany, zmiany te noszą nazwę mózgowego porażenia dziecięcego.
2. Wtórne przyczyny upośledzenia to te, które mają wpływ na korę mózgową :
a. Przed urodzeniem dziecka :
 leki przyjmowane przez matkę w czasie ciąży ( środki nasenne, podniecające, odurzające ),
 przebyte przez nią choroby wirusowe ( w I kwartale ciąży – różyczka, odra, ospa wietrzna, półpasiec, świnka, a w późniejszym zaś okresie kiła wrodzona i inne ),
 warunki fizyczne matki ( niedożywienie, brak witamin ),
 warunki psychoafektywne matki ( przeżycia ciężarnej, niechętny stosunek do dziecka w tym okresie, cięższe konflikty małżeńskie – separacje, rozwody ),
 alkoholizm i narkomania matki,
 konflikty serologiczne,
 uszkodzenia chemiczne, mechaniczne i radiacyjne,
 niedostateczne działalność biologiczna bardzo młodych matek lub wyczerpanie sił matek starszych.
b. W czasie porodu dziecka :
 urazy związane z porodem ( np. zgniecenie kleszczami czaszki noworodka ),
 niedotlenienie – przy zbyt długo trwającym porodzie,
 zbyt szybka zmiana ciśnienia – przy zbyt szybkim porodzie.
c. Po urodzeniu dziecka :
 do uszkodzeń infekcyjnych układu nerwowego po urodzeniu należy nagminne zapalenie opon mózgowych lub mózgu, których konsekwencją może być uszkodzenie kory mózgowej powodujące zahamowanie dalszego rozwoju umysłowego dziecka. Kora mózgowa może także ulec uszkodzeniu na wskutek urazów fizycznych.
Do przyczyn upośledzenia, występujących po urodzeniu dziecka należą także ciężkie zaburzenia metabolizmu i niekorzystne warunki psychospołecznego rozwoju dziecka.


CHARAKTERYSTYKA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO (FUNKCJONOWANIE SPOŁECZNE, INTELEKTUALNE, PSYCHICZNE, SOMATYCZNE).

Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim ( I.I. 52 – 67 ).
Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim charakteryzują się najłagodniejszą formą niedorozwoju umysłowego. Niedorozwojowi ulegają u nich przede wszystkim czynności poznawcze, takie jak : spostrzeganie, uwaga,wyobraźnia, pamięć, myślenie i orientacja społeczna. Osoby te spostrzegają wolniej, mniej dokładnie i w węższym zakresie. Posiadają słabszą pamięć, ich wyobrażenia są mniej dokładne. Nie rozumieją wielu słów, zwłaszcza określających przedmioty oraz bardzo złożonych i skomplikowanych zjawisk. Mają trudności w wyrażaniu swoich myśli i rozumieniu wypowiedzi innych osób. Często nie potrafią wykrywać istotnych różnic i podobieństw między przedmiotami. Powoduje to u nich trudności w wydawaniu sądów i wyciąganiu wniosków.
Według Suchariewej u osób upośledzonych w stopniu lekkim spostrzegawczość jest zasadniczo w normie. Jednostka z tego rodzaju defektem posiada wolny tok spostrzegania, spostrzeżenia są niesprecyzowane; posiada trudności z wyróżnianiem istotnych szczegółów. Zachowuje zdolność do do percepcji muzyki.
Uwaga dowolna jest dobrze skoncentrowana na materiale konkretnym. Jednostka krótko i słabo koncentruje się na treściach abstrakcyjnych, trudnych do zrozumienia, ma ograniczony czas uwagi.
Posiada dobrą pamięć mechaniczną ( zdarzają się czasami przypadki wybitnej "pamięci fotograficznej"). Osoba z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim posiada natomiast słabą pamięć logiczna i dowolną. Uczy się bez zrozumienia, posiada wolne tempo uczenia się. Zapamiętuje piosenki i wiersze.
Mowa rozwija się późno, występują u jednostki częste wady wymowy. Mały zasób słownictwa przyczynia się do trudności z wypowiadaniem myśli, formułowaniem wypowiedzi. Pojedyncze wyrazy wypowiada do 3 roku życia, zdania natomiast miedzy 5 – 6 rokiem życia. Pojawiają się częste agramatyzmy.
Jednostka z tego rodzaju upośledzeniem ma małą samodzielność myślenia.
Dominuje myślenie konkretno – obrazowe nad pojęciowo – słownym. Upośledzone jest abstrahowanie, uogólnianie, porównywanie oraz rozumienie przyczynowo – skutkowe, jak również wnioskowanie i tworzenie pojęć. Dominuje słaby krytycyzm, ograniczona zdolność do samokontroli.
Maksymalny poziom jest następujący : w wieku od 15 do 21 lat osiąga wiek inteligencji równy 8 do 12 lat.
Człowiek z upośledzeniem w stopniu lekkim posiada opóźniony rozwój ruchowy ( motoryka ) : siada pod koniec 1 roku życia, chodzi pod koniec 2 roku życia. Wykazuje brak percepcji ruchów oraz ruchy mało skoordynowane. Jest zdolny opanować w pełni czynności samoobsługowe oraz czynności zawodowe i dobrze je wykonywać.
Biorąc pod uwagę procesy emocjonalno – motywacyjne i dojrzałość społeczną, jednostka wykazuje osłabioną kontrolę emocji, popędów, dążeń. Jest zdolna do okazywania uczyć wyższych, wykazuje utrudnione przystosowanie społeczne.
Dziecko z upośledzeniem w stopniu lekkim może uczęszczać do przedszkola masowego lub przedszkola z oddziałami integracyjnymi. Natomiast najkorzystniejszą formą nauczania jest szkoła podstawowa specjalna lub szkoła podstawowa z oddziałami integracyjnymi oraz szkoła zawodowa specjalna. Dorosły może pracować w wyuczonym zawodzie w zwykłych zakładach lub zakładach pracy chronionej.
Według J. Sowy osoby upośledzone w stopniu lekkim nie rozumieją bardziej skomplikowanych zjawisk i sytuacji trudnych, których nie potrafią rozwiązać. Z reguły nie podejmują działań z własnej inicjatywy, lecz starają się naśladować innych. W rozwiązywaniu swoich problemów nie potrafią wykorzystać własnego doświadczenia, lecz stosują metodę prób i błędów. W ich działaniu brak jest planowości, inwencji i samodzielności. Często podejmują działania pod wpływem aktualnego nastroju, emocji, nie przewidując dokładnie skutków swoich decyzji, charakteryzują się niezrównoważeniem emocjonalnym.

Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym ( I.I. 36 – 51 )
Jednostka upośledzona w stopniu umiarkowanym wykazuje obniżoną sprawność spostrzegania, spostrzega tylko cechy konkretne, nie odróżnia cech ważnych. Wykazuje również trudności w skupieniu uwagi dowolnej, natomiast dobrze koncentruje uwagę przy wykonywaniu prostych czynności mechanicznych i na interesujących przedmiotach. Dominuje uwaga mimowolna. Jednostka wykazuje ograniczony zakres pamięci. Zdarzają się przypadki posiadające dobrą pamięć "fotograficzną". Zachowana jest dobra pamięć mechaniczna. Ogólnie osoba upośledzona w stopniu umiarkowanym wykazuje bardzo wolne tempo uczenia się. Potrafi zapamiętać proste piosenki i wiersze, osoby dorosłe potrafią powtórzyć zdanie 15 – 18 sylabowe.
Znacznie opóźniony jest rozwój mowy, pojedyncze wyrazy występują około 5 roku życia, zdania około 7 roku życia. Jednostka posługuje się prostymi zdaniami i występują liczne agramatyzmy. Wymowa jest niewyraźna, wadliwa, wypowiedzi mają ograniczony zasób słownictwa, nie zawierają pojęć abstrakcyjnych.
Słabo rozwinięte jest myślenie pojęciowo – słowne, myślenie ma charakter konkretno – obrazowy. Upośledzone jest rozumowanie przyczynowo – skutkowe. Jednostka wykazuje bardzo wolne tempo i sztywność myślenia, brak samodzielności i zdolności do samokontroli. Pojęcia definiuje poprzez opis przedmiotu i materiału, z którego jest zrobiony i przez zastosowanie oraz wykorzystanie przedmiotu.
Maksymalny poziom rozwoju umysłowego : w wieku 15 lat życia osiąga wiek inteligencji 7 – 8 latka. Poważnie zaburzony i opóźniony jest rozwój ruchowy : siadanie w 2 roku życia, chodzenie w 3 roku życia. Dość dobrze jednostka radzi sobie z czynnościami samoobsługowymi. Może wyuczyć się prostych czynności zawodowych, pod kontrolą i nadzorem może obsługiwać proste urządzenia i maszyny. Wykonuje ruchy małoprecyzyjne i niezgrabne, ma wolne tempo czynności ruchowych.
Osoba z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym ujawnia wrażliwość emocjonalną oraz głębokie przywiązanie do wychowawców. Słabo kontroluje swoje emocje, popędy i dążenia. Maksymalny poziom dojrzałości społecznej to 10 – latek.
Jednostki upośledzone w stopniu umiarkowanym mogą opanować elementy nauki czytania, pisania i liczenia w szkołach życia oraz mogą być przyuczane do wykonywania prostych czynności zawodowych. Mogą pracować pod nadzorem w zakładach pracy chronionej.
Opisując osoby upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym J. Sowa stwierdza : "charakteryzują się one głębszym niedorozwojem umysłowym. Dotyczy to wszelkich procesów poznawczych : spostrzegania , wyobraźni, pamięci, uwagi i myślenia.To ostatnie ma charakter myślenia konkretnego opartego tylko na spostrzeżeniach. Upośledzeniu czynności poznawczych towarzyszą zwykle zaburzenia innych procesów psychicznych. Umiarkowanie upośledzone umysłowo osoby charakteryzują się niskim poziomem rozwoju motorycznego – obniżeniem sprawności manipulacyjnych manipulacyjnych lokomocyjnych. Również ich zachowanie odbiega od ogólnie przyjętych norm.
Wyróżnia się wśród nich dwa typy, a mianowicie typ apatyczny i typ pobudliwy. Ten pierwszy jest flegmatyczny, spokojny, obojętny, nieagresywny, nie sprawiający trudności, dość pracowity (w granicach swoich możliwości). Typ pobudliwy jest niespokojny, dużo mówiący i biegający, przeszkadzający, ze skłonnością do niszczenia wszystkiego co się wokół znajduje. W procesie nauki szkolnej osoby te mogą opanować program (nauka czytania i pisania) w zakresie dwóch klas szkoły specjalnej"

Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym ( I.I. 20 – 35 )
Osoba upośledzona w stopniu znacznym wykazuje poważnie obniżoną sprawność i szybkość spostrzegania. Spostrzeganie jest niedokładne. Ma trudności w rozpoznawaniu przedmiotów i wyodrębnianiu elementów.
Poważnie zaburzona jest koncentracja uwagi. Koncentruje się tylko na przedmiotach służących zaspokajaniu potrzeb lub wyróżniających się np. zdecydowaną barwą. Dominuje uwaga mimowolna, brak jest uwagi dowolnej.
Bardzo znacznie utrudnione jest również zapamiętywanie. Zakres pamięci jest znikomy i mała jest trwałość pamięci. Potrafi zapamiętać tylko najprostsze układy na rytmice. Osoby dorosłe potrafią powtórzyć zdanie 12 sylabowe; 4 cyfry; zapamiętać i wykonać 3 proste polecenia.
Głęboko opóźniony jest rozwój mowy : pojedyncze wyrazy pojawiają się w wieku szkolnym. Często nie buduje zdań, wypowiada się monosylabami lub jednym wyrazem. Niekiedy używa prostych zdań, nie odmienia przez przypadki, mowa jest bełkotliwa i minimalny zasób słownictwa.
Myślenie jest tylko sensoryczno – motoryczne, bardzo słabo rozwinięte w działaniu. Głęboko upośledzone jest myślenie pojęciowo – słowne. Maksymalny poziom rozwoju umysłowego : w wieku 8 – 10 lat osiąga wiek inteligencji równy 3 lat. Osoby dorosłe nie przekraczają poziomu intelektualnego dziecka w wieku 5 – 6 lat.
Głęboko opóźniony jest rozwój ruchowy : siadanie i chodzenie opanowuje w wieku przedszkolnym. Może przyswoić sobie ruchy niezbędne do wykonywania prostych czynności związanych z samoobsługą – wymaga to jednak dłuższego ćwiczenia. Poważnie upośledzona jest motoryka rąk.
Ograniczone są procesy emocjonalne i dojrzałość społeczna. Osoby z upośledzeniem w stopniu znacznym są zdolne do okazywania uczuć, przywiązania, choć wyrażają je w sposób prymitywny. Nie kontrolują emocji i popędów, są mało samodzielne, realizują proste potrzeby oraz dbają o higienę osobistą. Maksymalny poziom dojrzałości społecznej to : 7 – 8 lat.
Osoby ze znacznym upośledzeniem umysłowym charakteryzują się tak niskim poziomem rozwoju umysłowego, że nauka czytania, pisania, czy liczenia jest całkowicie niemożliwa. Mogą funkcjonować w szkołach życia. Tam potrafią opanować wiele prostych czynności życia codziennego oraz proste prace wchodzące w skład nieskomplikowanych zawodów. Jednostki z takim upośledzeniem nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają opieki osoby drugiej.

Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim ( I.I. 0 – 19 )
Osoba upośledzona w stopniu głębokim ma bardzo zaburzone procesy orientacyjne. Głęboko zaburzona jest sprawność spostrzegania. W niektórych przypadkach nie udaje się wywołać koncentracji wzroku na przedmiocie. Reaguje głównie na bodźce sygnalizujące pokarm.
W niektórych przypadkach brak jest objawów koncentracji uwagi mimowolnej. Zapamiętywanie i uczenie się jest niemożliwe ( u niektórych jednostek widoczne jedynie w opanowaniu prostych reakcji ruchowych , np. odszukanie schowanego obok osoby przedmiotu ).
Mowa jest niewykształcona. Opanowuje 2 – 3 wyrazy i rozumie kilka prostych poleceń.
Nie wykształcone są procesy intelektualne i myślenie. Osoba upośledzonaw stopniu głębokim jest zdolna do opanowania chodzenia. Ruchy są automatyczne, stereotypowe, które nie służą wykonaniu czynności.
Biorąc pod uwagę procesy emocjonalno – motywacyjne i dojrzałość społeczną osoby upośledzone w stopniu głębokim zdolne są do wyrażania prostych emocji. Najczęściej jednak występuje brak objawów życia uczuciowego i przejawów samodzielności.
W wyniku długotrwałego ćwiczenia może nauczyć się sygnalizować potrzeby fizjologiczne. Maksymalny poziom dojrzałości społecznej to 4 lata.
Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu głębokim zwolnione są z obowiązku szkolnego, wymagają stałej opieki i pielęgnacji.
Jak już wcześniej pisałam, jednostki te zdolne są do opanowania pojedynczych czynności w wyniku indywidualnych oddziaływań rehabilitacyjnych. Według J. Sowy wyniki indywidualnych oddziaływań rehabilitacyjnych są na ogół znikome.
Pamiętać należy, iż człowiek jest istotą bardzo złożoną i można go rozważać z różnych punktów widzenia. Ogólnie można powiedzieć, że stanowi on pewną zintegrowaną całość, w której można wyodrębnić elementy fizyczne, psychiczne i społeczne. Jest więc on istotą socjo – psycho – fizyczną.
Dlatego dodatkowymi objawami oligofrenii mogą być anomalie w budowie głowy, twarzy, dysproporcje ciała, zmiany na skórze oraz takie anomalie, jak : zaburzenia wzroku, słuchu i innych zmysłów.