Owady społeczne

Sto milionów lat przed tym, jak ludzie zaczęli żyć w jaskiniach, niektóre gatunki owadów wykształciły w pełni rozwiniętą strukturę społeczna.

Owady społeczne to takie, u których występuje podział pracy, wykonywanej przez poszczególne osobniki dla dobra grupy. Na przykład u pszczoły miodnej robotnice zbierają pokarm i opiekują się młodymi, a królowa składa jaja. Cały rój odnosi korzyści z podziału pracy.

Tylko dwie grupy owadów stworzyły prawdziwą strukturę społeczną. Pierwszą z nich są wszystkie gatunki termitów, zwanych też inaczej bielcami będących przedstawicielami rzędu Isoptera, a do drugiej należą pszczoły, osy i mrówki – przedstawiciele rzędu Hymenoptera.

Cechą wspólną dla tych owadów jest cienkie połączenie między tułowiem, a odwłokiem i, u wielu gatunków, odstraszające ubarwienie ciała.

Pszczoły i osy posiadają żądła, mrówki są wyposażone w silne narządy gębowe, a wiele ich gatunków ma też żądła. Po ugryzieniu przez mrówkę na skórze pojawia się zaczerwienienie, gdyż owad uwalnia do rany kwas mrówkowy. W skład kolonii owadów społecznych wchodzą samce, zwane trutniami, rozmnażające się samice i robotnice. Robotnice os i pszczół mają skrzydła, a robotnice mrówek są bezskrzydłe.

Aby społeczeństwo owadzie mogło właściwie funkcjonować, pomiędzy osobnikami musi ustalić się odpowiedni sposób porozumiewania się ze sobą, dzięki któremu będą mogły one pomyślnie egzystować w takiej grupie.

Sztuka porozumiewania się
Owady, tak jak ludzie, porozumiewają się ze sobą za pomocą dotyku, zapachu, dźwięku i wzroku. Przesyłają informacje, głaskając się czułkami, produkują różnego rodzaju chemiczne substancje zapachowe zwane feromonami, za pomocą których komunikują innym osobnikom kolonii o tym, co się wokół nich dzieje. Istnieją też jeszcze inne sposoby komunikowania się owadów, o których nie wiele na razie wiadomo. Na przykład wiele owadów wykorzystuje ultradźwięki o bardzo wysokich częstotliwościach, leżących powyżej górnej granicy słyszalności ludzkiego ucha. Dzięki temu zwierzęta te mogą ze sobą :rozmawiać”, a my nie zdajemy sobie z tego sprawy. Pszczoły rozwinęły jeszcze inny sposób przekazu informacji. Tak zwany „taniec” pszczoły, który wykonuje ona po powrocie do ula wskazuje innym pszczołom, gdzie znajduje się nowe źródło nektaru, który odnalazła i jak tam dolecieć.

Termity
Nie wszystkie gatunki termitów budują wysokie kopce. Czynią to tylko te, których organizacja społeczna jest złożona. Kolonie termitów składają się z uskrzydlonych samców, pojedynczej samicy, której wyłącznym zadaniem jest składanie jaj oraz tysięcy bezskrzydłych samców, samic-robotnic i żołnierzy, którzy budują gniazdo i chronią całą kolonię. Żołnierze, osobniki o wyspecjalizowanej budowie ciała, i królowa są karmieni przez robotnice, które w poszukiwaniu pokarmu udają się poza gniazdo i znoszą do niego pożywienie. Jeśli w jakimś miejscu termitiera ulegnie uszkodzeniu, chmara żołnierzy rusza tam, aby bronić gniazdo przed drapieżnikami, a robotnice w tym czasie naprawiają szybko uszkodzenia. U niektórych termitów żołnierze mają duże aparatu gębowe, u innych produkują kleistą substancję, którą wystrzeliwują z otworu gębowego.

W pewnej grupie termitów instynkt obronny koloni jest posunięty do tego stopnia, że niektórzy żołnierze gdy kolonia zostanie zaatakowana, połykają powietrze i pęcznieją do tego stopnia, że eksplodują, blokując swym ciałem światło tunelu, którym napastnicy mogliby dotrzeć do królowej lub młodych termitów. W ten bohaterski sposób bronią rodzinnej kolonii, poświęcając swe życie.
Robotnice termitów opiekują się jajami składanymi przez samicę, karmią i wychowują młode termity. Cała kolonia jest czymś na kształt żyjącego „miasta”, każdy jej mieszkaniec pełni stałą funkcję – należąc do określonej kasty osobników. Chmary termitów pojawiają się w pewnych porach roku. Ma to miejsce wtedy, gdy formują się nowe kolonie. Takie roje, składają się z uskrzydlonych samców i samic. Po kopulacji samica zrzuca skrzydła i rozpoczyna składanie jaj, aby zapoczątkować nową kolonię.

Osy i pszczoły
Znanych jest ponad 10000 gatunków os, a każdy z nich ma inną organizacją. Najbardziej znana „pospolita osa” to czarno-żółty, pręgowany owad, posiadający ostre żądło. Osy tego rodzaj żyją w koloniach, chociaż jest też wiele gatunków os, które prowadzą samotnicze życie. Do os zaliczane są również szerszenie.

Kolonie os co roku powstają na nowo. Na jesieni pewna liczba larw w komórkach gniazda jest karmiona specjalnym pożywieniem. Dzięki temu larwy rozwijają się w płodne samce lub płodne samice, a nie w robotnice. Osobniki te opuszczają kolonie, kopulują z królową, która następnie udaje się na poszukiwanie odpowiedniego miejsca, gdzie może hibernować przez zimie. Natomiast wszystkie robotnice i samce opuszczają kolonie i giną w zimie. Na wiosnę królowe wychodzą z kryjówek i zakładają nowe kolonie. W rejonach o klimacie umiarkowanym osy z rodziny Vespidae w lecie zakładają kolonie, w których robotnice są uskrzydlone i posiadają żądła. Osy te budują gniazda o skomplikowanej strukturze, utworzone z przerzutego materiału drzewnego wymieszanego ze śliną. W takim tekturowym gnieździe, w specjalnych przegródkach – komórkach rozwijają się larwy. Larwy odżywiane są pokarmem zgromadzonym w gnieździe i po osiągnięciu postaci dorosłej powiększają grono robotnic.

Przez większą część wiosny i lata osy żywią się gąsienicami i innymi owadami, które znoszą do gniazda karmiąc nimi też młode. Dzięki temu pełnią pożyteczną z naszego punktu widzenia rolę, gdyż zabijają wiele szkodników. To tylko późnym latem i wczesną jesienią są dla nas utrapieniem, gdy ustaje wychowanie młodych i osy opuszczają gniazdo w poszukiwaniu pokarmu. Mimo to, osy czynią więcej dobrego niż złego.

Tak jak w rodzinie os, jest też wiele gatunków w rodzinie pszczołowatych. Należą do nich różne gatunki pszczół, dzikich i udomowionych a także trzmiele. Większość gatunków z tej rodziny to owady prowadzące samotniczy tryb życia, a owadami społecznymi w tej rodzinie są trzmiele i pszczoła miodna. Żyją one w koloniach pod ziemią albo, w przypadku pszczoły miodnej, zasiedlają zbudowane przez człowieka ule. Rój pszczeli składa się z wielkiej liczby samic-robotnic, które są sterylne. Rozmnażającej się samicy-królowej i niewielkiej liczby samców-trutni.
Pszczołowate różnią się od os budową aparatu gębowego, który jest u nich przystosowany do ssania lub zlizywania nektaru. Posiadają one specjalne twory na tylnych odnóżach, służące do gromadzenia pyłku kwiatowego. Ziarna pyłku, który osiada na ich pokrytym włoskami ciele, gdy odwiedzają kwiaty, są sczesywane i zbierane w specjalnych koszyczkach na nogach. Po powrocie do gniazda, koszyczki są wypróżniane, a pyłek gromadzony w komórkach plastra, gdzie po przefermentowaniu staje się pokarmem dla starszych larw.
Pszczoła po powrocie do ula często wykonuje skomplikowany „taniec”, poruszając równocześnie skrzydłami i odwłokiem w określony sposób. W tym czasie inne robotnice ją obserwują. Taniec pszczeli ma określone znaczenie i dzięki jego formie inne robotnice mogą dowiedzieć się, czy ich towarzyszka znalazła dobre źródło pokarmu i jak do niego dotrzeć. Kolonia może przetrwać zimę dzięki nagromadzonym w lecie zapasom miodu.

Mrówki
Nie powinien zaskakiwać fakt, że mrówki wydają się występować wszędzie. Ta grupa owadów odniosła duży sukces ewolucyjny, dzięki wytworzeniu skomplikowanych związków w obrębie kolonii i wykształceniu form życia społecznego. Zdolność mrówek do odnajdowania źródeł pokarmu można łatwo potwierdzić, obserwując pochody tych owadów w mieszkaniu, kiedy maszerują w stronę kałuży rozlanego soku lub pozostawionej kromki z dżemem. Pewna indiańska legenda opowiada o tym, jak kiedyś Ziemia była zalana wodą. Wtedy Stwórca zesłał na Ziemię mrówki, które tak się rozmnożyły, że uformowały ląd. W ten sposób tłumaczono sobie fakt, że ilekroć kopie się w ziemi to natrafia się na gniazdo tych owadów.

Na świecie występuje ponad 6000 znanych gatunków mrówek. Chociaż w rejonach tropikalnych żyje ich ogromna większość, to w strefie umiarkowanej też jest ich niemało. Życie mrówek w kolonii ma charakter społeczny, ich grupy podzielone są na kasty osobników, z których każda pełni ważną funkcję. Gniazda mrówek zwykle znajdują się pod ziemią i są używane przez wiele lat. W każdym takim mrowisku może być kilka milionów osobników, wśród których są uskrzydlone króle i samce oraz tysiące robotnic, które się nie rozmnażają i nie posiadają skrzydeł. Najczęściej widujemy robotnice, które bez przerwy maszerują w poszukiwaniu pożywienia i są zajęte znoszeniem go do gniazda. Wśród robotnic są wyspecjalizowane grupy osobników, których zadaniem jest obrona mrowiska. Mają one duże aparaty gębowe i są nazywane żołnierzami.

Mrówki zakładają gniazda w różnych miejscach. Niektóre kolonie znajdują się pod płytkami chodnika, a leśne mrówki rudnice budują ogromne kopce z igieł i gałązek, których wysokość dochodzi do 150 centymetrów, a średnica nawet do 300 centymetrów. Wewnątrz każdego gniazda znajduje się istna plątanina korytarzy, po których mrówki mogą się swobodnie poruszać i wielka liczba komór, gdzie są wychowywane larwy i poczwarki. Larwy karmione są przez robotnice. Tak jak w przypadku termitów, w pewnych okresach roku z mrowiska wychodzą młode uskrzydlone osobniki – samce i samice – i podejmują lot godowy. Po kopulacji, zapłodniona samica-królowa udaje się na poszukiwanie odpowiedniego miejsca, a gdy już je znajdzie zakłada nową kolonię.
W tropikach występują gatunki mrówek, na przykład z rodzaju Ecition, które żyją na powierzchni ziemi i przemieszczając się w wielkich grupach, zabijają i pożerają wszystko, co znajdzie się na ich drodze, nie wyłączając dużych kręgowców.

Żyjące na drzewach tropikalne mrówki prządki budują gniazda w ten sposób, że „zszywają” liście jedwabnymi nićmi. Nici te są produkowane przez ich larwy, a sam sposób łączenia liści jest bardzo oryginalny, gdyż stare mrówki posługują się larwami jak igłą, trzymając je w trakcie tej czynności w narządach gębowych.

Niektóre gatunki mrówek, na przykład żyjąca w Europie amazonka, rozwinęła własny unikalny sposób zapewnienia opieki swoim młodym. Nie ma wśród nich robotnic, a czynności związane z opieką nad młodymi i „utrzymanie domu” wykonują mrówki niewolnice, które wylęgły się z poczwarek, wykradzionych przez amazonki z mrowisk innych gatunków mrówek.

Pszczoły są hodowane przez człowieka dla miodu. Mimo że osy, szerszenie i mrówki czasami są uciążliwe dla nas, to ich rola w ekosystemie jest bardzo ważna, gdyż owady te wpływają na liczebność innych gatunków, które, gdy się nadmiernie rozmnożą, mogą przysporzyć o wiele większych problemów niż latająca koło dżemu osa czy chodzące po kocu mrówki.