System folwarczno-pańszczyźniany w europie wschodniej.

W rozwoju tego systemu wyróżnia się 4 okresy:
1) to przeł. XV/XVI w. do lat 30-tych XVII w.,
2) od lat 30-tych XVII w. – poł. XVIII w.,
3) 2 poł. XVIII w. – okres ożywienia gospodarczego związany m.in. z rozwojem umysłowym okresu oświecenia,
4) 1 poł. XIX w. tj. schyłek systemu folwarczno-pańszczyźnianego związany z uwłaszczeniem chłopów i przechodzeniem rolnictwa na tory gospodarki kapitalistycznej.

W okresie wczesnofeudalnym ukształtował się system poddaństwa, którego dominującą formą była świadczeń feudalnych była renta w naturze. XIV,XV w. – dominuje renta pieniężna. Proces upowszechniania się renty pieniężnej rozwijał się na obszarze Europy zach.. Natomiast na terenie Europy wsch. od końca XV w. rozpoczął się proces refeudalizacji. Była to sytuacja związana z procesami uprzemysłowienia się Europy zach., jej wzrostem ludnościowym, wzrostem zapotrzebowania na art.. żywnościowe. Tę sytuację wykorzystali właściciele ziemscy, przede wszystkim szlachta do tego aby rozwijać folwark pańszczyźniany. Drugim czynnikiem rozwoju folwarku pańszczyźnianego był czynnik wewnętrzny. Na przestrzeni XVI w. następował bardzo szybki rozwój miast. W Polsce do końca XVI w. ludność miejska osiągnęła 25 % ogółu ludności kraju. Na terenie samej Korony i Prus Królewskich znajdowało się ponad 700 miast i miasteczek: najwięcej Gdańsk w końcu XVII w. 70 tys. Mieszkańców,, Poznań – 15 tys..
W przypadku Rzecz Pospolitej czynnikiem rozwoju gospodarki feudalnej był czynnik polityczny, państwo dyktatury szlacheckiej, hegemonia szlachty. Dzięki temu możliwe było narzucenie pańszczyzny w drodze ustawodawczej.
System ten w Europie wsch. ukształtował się najwcześniej na terenie Polski w postaci klasycznej. Polska była wówczas największym państwem w Europie wsch., obejmowała 900 tys. km².

Jak wyglądał folwark feudalny do końca XV w.?
Ponieważ rozwinęła się gospodarka czynszowa to te folwarki obejmowały nie więcej niż 1, 2 łany. Dlatego, że dominowała renta feudalna pieniężna. Właściciel ziemski trzymał ten grunt dla zaspokojenia potrzeb swojego stołu i stołu swojej służby.
O wiele większe były folwarki sołeckie (sołtysów) we wsiach lokowanych na prawie niemieckim (4-6 łanów).
Natomiast w 1 poł. XV w. folwarki sołeckie zaczęły być przedmiotem zainteresowania szlachty, która wymusiła na Władysławie Jagielle, w r. 1423 w Statucie Warckim, możliwość wykupu sołectw przez szlachtę. Jeżeli szlachcic uznał w swoich dobrach, że sołtys jest krnąbrny, mało użyteczny to miał podstawę do wykupu jego ziemi. Ten proces wykupu sołectw trwał przez w. XV, XVI.

Na terenie Rzecz Pospolitej rozpoczął się rozwój folwarku zbożowego. Folwarki rozwijały się poprzez:
1) wykup sołectw,
2) karczunek lasu, zarośli itd., pozyskiwanie nowych gruntów także w drodze suszenia gruntów podmokłych,
3) zajmowanie tzw. pustek – były to gospodarstwa opuszczone z powodu bezpotomnej śmierci chłopa, epidemii,
4) tzw. przymiarki – chłop był od zawsze łakomy w związku z tym przyorywał sobie do własnego pola zawsze trochę pola pana; teraz na nowo zatrudniono geodetów, którzy odmierzali obszar gospodarstwa pańskiego,
5) przesuwano chłopów o 1 kategorię w dół (wiązało się to z mniejszym obszarem gospodarstwa), nie stosowano jednak tego procederu na większą skalę.

Rozwój folwarku pańszczyźnianego był dla wsi chłopskiej niebezpieczny, ponieważ zmieniała się struktura użytkowania ziemi.
W poł. XVI w. relacja pomiędzy obszarem gruntów folwarcznych i chłopskich wynosiła jak 1:3. W końcu XVI w. jak 1:2. Natomiast w poł. XVII w. jak 1:2.

Co to oznaczał dla chłopstwa?
Im ta relacja była korzystniejsza dla folwarku tym więcej obciążeń przypadało na jednostkę gruntu chłopskiego.
Okres od XVI w. – czasu uwłaszczenia to okres wtórnego poddaństwa. Wtórne w stosunku do pierwotnego. Wtórne poddaństwo chłopskie było to zjawisko koniunkturalne. Była to forma przystosowania się rolnictwa Europy wsch. do koniunktury zbożowej w Europy zach..
Folwarki powstawały najwcześniej w Polsce centralnej, wzdłuż Wisły i jej dopływów, ponieważ Wisła była główną arterią handlową.
Teraz, gdy rodzi się koniunktura na zboże folwark zaczął się rozrastać. Zaczęto je tworzyć we wsiach , w których ich wcześniej nie było. Zdarzało się, że we wsi, która była ludna istniały 2 folwarki.

Jak gęsta była sieć folwarków?
W dobrach należących do kościoła, w dobrach królewskich 1 folwark przypadał średnio na 2-3 wsi. Te wsie, w których nie było folwarku chodziły do pracy do tego folwarku, do którego należały. Były to tzw. wsie zarobne. Zdarzało się, że do końca tego systemu niektóre wsie nie odrabiały żadnych robocizn (wsie znajdowały się w wielkich odległościach od folwarków). Takie wsie uiszczały czynsz – była to tzw. wyspa czynszowa.

Folwark – folwark to całość ekonomiczna, na którą składają się grunty i zabudowania. Był to cały kombinat. Na kombinat składał się: dwór, stajnia, obora, kurniki (w nich bardzo szybko upowszechniły się indyki, kaczki), sołek (gdzie przetrzymywano uprząż, broń), spichrz, chlew (dla nierogocizny), mielcuch in. browar, gorzelnia, młyn słodowy (używany do przemiału słodu głównego), stodoły (budowano je w pewnej odległości ze względu na niebezpieczeństwo pożaru), młyn (wiatrak, młyn wodny, cegielnia, tartak, pieła).
Hodowano owce (ubiór). Owczarnie zwykle znajdowały się poza obrębem zabudowań w pobliżu pastwisk.
Rzemieślnicy wiejscy mieszkali we wsi właściwej z wyj. np. mielcarza.
Wielkość folwarku była zróżnicowana, ale przez cały czas powiększała się. Na ogół nie dochodziła nigdy do granicy 300 ha.
W rezultacie rozwijania folwarku pańszczyźnianego i zajmowania gruntów pustych powstawała tzw. szachownica gruntów (ziemie dworskie wchodziły pomiędzy ziemie chłopskie).
Folwark był nastawiony na uprawę zbóż: 4 podstawowe i proso na podlejszych gruntach. Najwięcej miejsca w strukturze zasiewów zajmowało żyto – zboże eksportowe, podstawowy surowiec do wyrobu wódki. Potem jęczmień (podstawowy surowiec do wyrobu piwa, kaszy), pszenica (zboże eksportowe, na przemiał), najmniej miejsca zajmował owies – pasza dla koni.
W strukturze eksportu żyto stanowiło w różnych latach od 70-90 %.
Folwark nastawiony był na produkcję zbóż. Zaniedbywano więc hodowlę. Żaden dwór nie utrzymywał inwentarza pociągowego. Obowiązek uprawy ziemi folwarcznej spoczywał na chłopach. W folwarku zawsze utrzymywano pewną liczbę owiec, ze wzg. na potrzeby odzieżowe, a ponadto owcze skóry odpowiednio wyprawione to był pergamin, na którym spisywano rozmaite dokumenty.
Siłę roboczą dla folwarku stanowili chłopi in. wieś właściwa. Pańszczyzna, którą świadczyli decydowała o pomyślności folwarku.
Rozmiary robocizn zależały od tego do jakiej kategorii ludności chłopskiej dany mieszkaniec wsi należał.
1) najwięcej stali kmiecie – gospodarz pełnorolny. Gospodarstwa kmiece to obszar 1 łanu (17-24 ha). W niektórych rejonach te gospodarstwa były większe. Kmiecie na Pomorzu to tzw. gburzy,
2) półkmiecie (półrolnicy) – obszar półłan (½ łana),
3) zagradnicy – ¼ łana,
4) chałupnicy – tylko chałupa i ogród,
5) komornicy in. kontnicy,
6) luźni – byli to uciekinierzy z innych dóbr lub z innych państw; uciekali, kiedy obrzydło im życie w danej wsi (kiedy ucisk, ciężary przeszły ich możliwości); uciekali całymi rodzinami; zdarzały się wypadki, że uciekła cała wieś; uciekali jak najdalej; każdy właściciel ziemski chętnie ich przyjmował, zawierał z nimi umowę dawał pracę; najchętniej uciekali chłopi z Polski centralnej na Ukrainę (nie było tam folwarczno-pańszczyźnianych zobowiązań), na Węgry (praca w winnicach), nie uciekali do Niemiec. Luźny mógł wejść na powrót w poddaństwo, jeżeli wszedł w ożenek z poddaną.
7) do najzamożniejszej części ówczesnej społeczności wiejskiej należeli młynarze i karczmarze – do nich należało z reguły jakieś gospodarstwo.

Obciążenia na rzecz folwarku zależały od tego do, której kategorii chłopi należeli.
 Kmiecie i półrolni – świadczyli pańszczyznę zaprzęgiem (4 woły + pług i brony)’
 Pozostali – pańszczyzna ręczna (widły, grabie, siekiera).

Od początku XV w. Została wprowadzona pańszczyzna w wymiarze tygodniowym. Zaczęło się od tego, że kmieć pracuje 1 dzień w tygodniu.
W poł. XVI w. – 2 dni z gospodarstwa kmiecego na tydzień.
Koniec XVI w. – 3, 4 dni w tygodniu z gospodarstwa kmiecego.
Poł. XVII w. – 5-6 dni w tygodniu z gospodarstwa kmiecego.
Tak było w dobrach szlacheckich. Nieco lżejsze były obciążenia w dobrach królewskich, w dobrach należących do biskupstw, kapituł. W dobrach należących do klasztorów było tak samo, jak w dobrach szlacheckich albo jeszcze gorzej.
W poł. XVII w. 10-12 dni w tygodniu sięgała pańszczyzna w dobrach kmiecych.

Oprócz tych podstawowych robocizn chłopstwo było zobowiązane do innych robocizn:
 Strzyżenie owiec – wiosna, jesień;
 Stróżowanie w nocy – były to tzw. powaby;
 Robocizna przy sianokosach, przy żniwach;
 Wyjazd w Pańskich sprawach do miasta;
 Tzw. drogi albo podróże – był to wywóz zboża po żniwach do punktów spławu, trwały one nawet kilka tygodni;

Świadczenia chłopów brały się z tego tytułu, że chłop był tylko użytkownikiem ziemi. Była to podwójna własność – własność zwierzchnia i własność użytkowa chłopa.
W dobrach feudalnych właściciel ziemi miał nad mieszkańcami władzę polityczną.
Komornik nie posiadał nic.
Obowiązki rzemieślników były regulowane na innych zasadach. Jeżeli był to rzemieślnik luźny to miał wpływ na wysokość robocizny. Pozostałym narzucano. Rzemieślnicy świadczyli robocizną albo w wyrobach, albo w usługach.
Bardzo zróżnicowane były dochody karczmarzy. Zależały od położenia wsi.

Oprócz wsi właściwej istniała jeszcze służba:
 Dworska – dziewki do prania, sprzątania;
 Folwarczna- dziewki do dojenia, parobcy.
Byli to na ogół mieszkańcy wsi, którym polecono tam pracować. Był to na ogół najem przymusowy. Wynagrodzenie służby to wyżywienie, coś z przyodziewku, jakieś drobniutkie pieniądze. W służbie była także pewna hierarchia. Jeżeli był to pisarz protentowy to jego wynagrodzenie było wyższe. W tym okresie rozpoczęła się rachunkowość folwarczna.
Bywało, że pośród takiej służby zdarzali się borowi (dzis. leśniczy). Kiedy dwór dochodził do wniosku, że jego lasy są w niebezpieczeństwie, chłopstwo sobie za dużo pozwala, zatrudniano wtedy borowego. Pilnował on lasu przed szkodnikami – mniszka brudnica, przed wycinaniem drzew przez chłopów.

W miarę jak obciążano pańszczyznę wzrastały, rosły koszty produkcji folwarcznej. Zaczęło się od tego, że właściciel ziemski był zainteresowany tym, żeby chłopstwo pracowało jak najefektywniej w wymiarze tygodniowym. Jednak, gdy coś się zepsuło to Pan musiał kupić nowe albo naprawić, żeby chłop mógł pracować. Takie kupowanie chłopu, np.. brony, pługa to tzw. załoga. Były to koszty dla właściciela ziemskiego.

Jak przedstawiał się eksport zboża?
Z całej Europy wsch. nic na ten temat nie możemy powiedzieć, z wyj. tego co szło przez Gdańsk. Pewna ilość zboża szła z obszarów nad Morzem Czarnym do Europy płd. (Italia, Germania). Największe zapotrzebowanie na zboże zgłaszały Niderlandy, Anglia, Szwecja i Francja. Tam szło zboże ze strefy bałtyckiej.
Przez Gdańsk w I poł. XVI w. szło 10 tys. łasztów zboża rocznie (1 łaszt = 2,1 tony).
W II poł. XVI w. – 60 tys. łasztów zboża rocznie.
W I poł. XVII w.- 80 tys. łasztów zboża rocznie.
Szczytowy był rok 1618 – 130 tys. łasztów zboża.
Ocenia się, że Gdańsk był najważniejszym portem eksportowym zboża na Bałtyku i że z niego szło ok. 60 % zboża. Był on monopolistą w eksporcie zboża. Kupcy gdańscy kupowali je od szlachty, duchowieństwa. Następnie sprzedawali je kupcom holenderskim. Największym odbiorcą był port w Amsterdamie.
Spław zboża rozpoczynał się jesienią. Magazynowano je w spichlerzach nad rzekami. Największe spichlerze były nad Wisłą: Kazimierz, Sandomierz, Dobrzyń, Toruń, Grudziąc, Bydgoszcz (nie leży nad Wisłą). Zboże przetrzymywano w spichlerzach do wiosny. Gdy ceny na zachodzie szły w górę, zboże wywożono do Gdańska i następnie dalej. Dla szlachty był to niezwykle opłacalny eksport, ponieważ szlachta na podstawie statutu piotrkowskiego (1496) zwolniona była z cła eksportowego, z importu wszelkich artykułów na swoje potrzeby. Cła płacili mieszczanie.
Polskie zboże nie zaspokajało potrzeb wsi Europy zach.., gdyż wieś żywiła się sama, zaspokajała potrzeby miast (zaspokajała w 3-6 % potrzeb). Niemniej dla szlachty ten eksport oznaczał poważny wzrost zamożności, wpłynął korzystnie na zmianę bilansu handlowego z zagranicą. Przez cały wiek XVI do poł. XVII była to relacja jak 2:3 na korzyść Polski. Z tego eksportu wpływały duże pieniądze. Bogacił się na nim w największym stopniu Gdańsk. Kupcy gdańscy przechwytywali 30 % tego zboża. Dochody Gdańska były większe niż dochody skarbu królewskiego. Po drugie ten eksport służył rozwojowi luksusowej konsumpcji szlachty. Jednakże w porównaniu z rozwojem agrarnym kierunek rozwoju systemu rolnego na obszarze Europy wsch. był anachroniczny – polegało to na tym, że umocniło się rolnictwo, jako dział gospodarki narodowej, absolutne uniezależnienie sytuacji gospodarczej państwa od koniunktury ekonomicznej na zach..
Kiedy zachód obniżył swoje zapotrzebowanie na zboże w Polsce rozpoczął się regres gospodarczy.