Rośliny okrytonasienne
Rośliny okrytonasienne, zwane także okrytozalążkowymi, rozwinęły się z pierwotnych roślin nagonasiennych pod koniec ery mezozoicznej i w ciągu ery kenozoicznej stały się grupą panującą. Liczba gatunków roślin okrytonasiennych wynosi obecnie ok. 170 tysięcy (dane z roku około 1970). Stanowią one główny składnik szaty roślinnej ziemi i podstawę rolnictwa.
KWIATY ROŚLIN OKRYTONASIENNYCH
W porównaniu z kwiatami roślin nagonasiennych, kwiaty, okrytona- siennych są narządami o bardzo złożonej budowie. Owocolistki ich zrosły się brzegami w tzw. słupek, wewnątrz którego znajdują się zalążki; stąd pochodzi nazwa: okrytozalążkowe. Ze słupka powstaje owoc powstaje owoc z zamkniętym wewnątrz nasieniem; stąd nazwa: okrytonasienne. Pręciki występują najczęściej razem ze słupkami, tworząc kwiaty obupłciowe. Oprócz słupków i pręcików w kwiatach roślin okrytozalążkowych występują dodatkowe listki kwiatowe, zwane okrywą kwiatową albo okwiatem. Okwiat najczęściej jest barwny i tworzy powabinę dla owadów pośredniczących w zapyleniu kwiatów, Owadopylność i obupłciowość stanowią charakterystyczne cechy roślin okrytozalążkowych. Ale nie brak wśród nich także roślin wiatropylnych i rozdzielnopłciowych.
ROZSIEWANIE SIĘ OWOCÓW I NASION
Owoce i nasiona są narządami rozsiewania się i rozprzestrzeniania się roślin okrytonasiennych. Rośliny wytwarzają wielkie ilości owoców i nasion. Na przykład trawy mogą wydawać po kilka tysięcy nasion rocznie, pokrzywa- około 100 tysięcy, a topole- po wiele milionów. Owoce i nasiona mają różnorodne przystosowania ułatwiające roślinom rozsiewanie się i zdobywanie nowych terenów. Jedne rośliny same rozsiewają nasiona, inne przy pomocy czynników zewnętrznych, jak wiatr, woda zwierzęta oraz przy współudziale człowieka.
Samorzutne rozsiewanie nasion. Rozsiewanie nasion przez same rośliny zachodzi na ogół rzadko. W ten sposób rozsiewają nasiona głównie te rośliny, które mają owoce pękające lub rozłupnie. Pękający gwałtownie strąk łubinu rozrzuca nasiona na pewną odległość. Rozłupnia bodziszka wysychając rozpada się nagle i rozrzuca niełupki. Torebka niecierpka pęka lada dotknięciu, łupiny skręcają się raptownie i rozrzucają nasiona daleko. Z otwartych torebek i łuszczyn nasiona albo same spadają na ziemie, albo wywiewa je wiatr. Ziarniaki traw i niełupki wielu innych roślin obsypują się za lada potrąceniem lub pod wpływem wiatru.
Rozsiewanie się nasion przy pomocy czynników zewnętrznych. Roznoszenie owoców i nasion p r z e z w i a t r należy do najbardziej rozpowszechnionych sposobów rozsiewania. W ten sposób rozsiewają się zarówno nasiona bardzo małe i lekkie, jak i większe, ale zaopatrzone w różne urządzenia lotne. Do wiatrosiewności najlepiej przystosowane są owoce i nasiona zaopatrzone w skrzydełka lub puch. Skrzydełka i włoski puch zwiększają znacznie powierzchnię owocu, dzięki czemu stawia on większy opór prądom powietrza i może dłużej unosić się w powietrzu. Umożliwiają one również roznoszenie owoców i nasion przez wodę.
Niesienie wiatrem. Wiatr przyczynia się w bardzo dużej mierze do rozsiewania nasion, szczególnie małych i lekkich lub zaopatrzonych w wiatrosiewne wytwory. Waga najmniejszych nasion nie przekracza 0.0000003 grama. Przykładami są takich roślin są gruszyczki, pierwiosnki i niektóre storczyki, których w jednym gramie mieści się kilka milionów. Nieci cięższe, ale nadal bardzo drobne są nasiona maku, naparstnicy i dziewanny. Mieszczą się one w torebkach nasiennych wyrastających na elastycznych łodyżkach. Gdy łodyżki te, zgięte podmuchem wiatru, wyprostowują się, nasionka wyrzucane są z torebek. Niektóre nasiona mają piękny kulisty kształt, np. nasiona mikołajka. Dzięki temu mogą być toczone przez słaby nawet wiatr na wielkie odległości, tak długo aż jakaś przeszkoda nie zablokuje ich drogi.
Mówi się, że liczba dmuchnięć do zdmuchnięcia wszystkich nasion z mniszka (dmuchawca) powie nam. Która jest godzina. Może to prawda, a może nie, ale pomaga to na pewno w roznoszeniu nasion. Nasiona mniszka zamknięte w małych owockach- niełupkach, mają puch kielichowy, pierzaste „spadochrony” pomagające im płynąć w powietrzu. Dmuchając na nie być może zapoczątkowujemy
lot nasion wysoko i daleko. Takie nasionko naniesione przez wiatr może wędrować dziesiątki kilometrów i lądować w najprzeróżniejszych miejscach. Mniszek lekarski potrafi kiełkować na murach, dachach budynków, przeciętych drzewach. Nie tylko wiatr przenosi nasiona, również ciepłe powietrze (termika) bierze w tym udział. Puchowe nasionko, które znajdzie się we wnoszącym prądzie ciepłego powietrza, jest natychmiast unoszone w górę. Kwiat mniszka, podobnie jak kwiat słonecznika to złożony kwiatostan- koszyczek, zbudowany z wielu drobnych kwiatków, z których każdy produkuje jeden owoc. Podobnie jak mniszek, wiele innych roślin z rodziny złożonych, choćby jastrzębiec, korzysta z wiatru dla rozsiewania nasion. Owoce niektórych mają puch kielichowy tworzący „spadochrony”, lub pierzastą kulkę. Innymi roślinami o nasionach zaopatrzonych w spadochroniki są: wierzbówka, kieprzyca, osty, wierzby i topole. Okazuje się, że rośliny produkujące nasiona puchowe tworzą je często w bardzo dużych ilościach. Bardzo wiele z nich ginie. Aby dać pewne wyobrażenie: topola potrafi czasem wyprodukować nawet 28.000.000 nasion! Cięższe nasiona muszą mieć inne wiatrosiewne wytwory umożliwiające ich rozprzestrzenianie. Przykładami są nasiona i owoce klonu, wiązu, brzozy, jesionu, sosny, świerka, modrzewia i wielu innych. Są one zaopatrzone w mniej lub bardziej sztywną błonkę, tworzącą skrzydełko. One również, tak jak nasiona puchowe, uwalniane są z drzewa dopiero przy suchej pogodzie. Istnieją rośliny, które w całości są przenoszone przez wiatr. Znanym przykładem jest toczony jak kula szkarłat. W Holandii też znamy taką roślinę. Jest nią solanka kolczysta, roślina o liściach szpilkowato zakończonych twardymi kolcami, która w całości przesuwana jest wiatrem jako kula wzdłuż wydm rozsiewając swoje nasiona. Wiele tych roślin to dokuczliwe chwasty szybko zarastające ogrody i pola uprawne.
Rośliny wodne i nadbrzeżne przystosowane są rozsiewania nasion p r z e z w o d ę, która może przenosić je na znaczne odległości. Owoce ich nie nasiąkają wodą nie toną, gdyż zawierają dużo powietrza i mają gruby nabłonek albo nalot woskowy.
Rozsiewanie za pośrednictwem wody. Rośliny rosnące wzdłuż rowów powierzają swoje nasiona lub owoce wodzie. Zazwyczaj zawierają one substancje oleiste umożliwiające im pozostanie na powierzchni wody. Istnieją również nasiona z komorami powietrznymi dzięki którym uzyskiwany jest ten sam efekt. Nasiona kosaćca żółtego natomiast umieszczane są w małych torebkach, które dzięki warstwie korkowej mogą być bardzo długo unoszone przez wodę. Dopiero, gdy po upływie miesięcy ulegnie on zniszczeniu, nasiono opada na dno. Z kwiatu lilii wodnej powstaje kulisty owoc, wewnątrz którego w śluzowej substancji rozmieszczone są nasiona. Dojrzały owoc przegina się i zanurza się w wodzie. Jego ściana ulega przegniciu, wnętrze pęcznieje i owoc staje się śluzowatą kulą, z której uwalniane są nasiona. Mogą one być unoszone przez wodę tak długo, tak długo jak jest zachowana ich łupina nasienna. Prąd może te wszystkie unoszone się na wodzie nasiona przenosić da duże odległości; wzdłuż naszych wielkich rzek jest występuje sporo roślin, które w rzeczywistości należą do terenów górskich. Wiadomo również, że orzechy kokosowe mogą być niesione na powierzchni wody przez setki kilometrów, a następnie po osiągnięciu brzegu kiełkować. Orzech kokosowy może pozostać na powierzchni wody dzięki temu, że jego łykowata łupina zawiera dużo powietrza.
Dużo owoców i nasion rozsiewają z w i e r z ę t a. Wiele owoców ma na powierzchni różnego rodzaju h a c z y k i i z a d z i o r k i, którymi przyczepiają się do sierści zwierząt lub pierza ptaków. W ten sposób mogą być przenoszone i rozsiewane owoce, np. uczepu, łopianu, marchwi i innych. Za pośrednictwem zwierząt mogą być roznoszone owoce jadalne. Nasiona owoców jadalnych bardzo często mają twarde łupiny lub pestki i dzięki temu nie ulegają strawieniu w przewodzie
pokarmowym zwierząt, lecz wydalane są na zewnątrz. Wiele roślin wytwarza owoce soczyste, o jaskrawych barwach, przywabiających ptaki. Toteż ptaki rozsiewają najwięcej nasion z owoców jadalnych. Pewną rolę w rozsiewaniu spełniają także wiewiórki i inne gryzonie, gromadzące zapasy owoców na zimę.
Do rozsiewania nasion na niewielkie odległości przyczyniają się również m r ó w k i. Ściągają one do mrowisk nasiona niektórych gatunków roślin, a zwłaszcza takie nasiona, które mają ciałka oleiste, czyli elajosomy. Mrówki objadają te ciałka, nasiona zaś porzucają. W naszej florze występuje około 100 roślin mrówko siewnych, np. glistnik jaskółcze ziele, kokorycz, fiołki, pszeńce, pierwiosnki, zawilec gajowy, kosmatka.
Przy rozsiewaniu ważną rolę odgrywa c z ł o w i e k. Czyni to świadome i celowo albo przypadkowe i bezwiednie. Przynosząc na obuwiu, odzieży i narzędziach nasiona chwastów, jak również wysiewając je z nie doczyszczonymi nasionami roślin uprawnych przyczynia się do rozsiewania różnych roślin, często szkodliwych dla upraw. Świadomie natomiast i celowo wysiewa nasiona roślin uprawnych na polu i rozprzestrzeniania uprawę roślin pożytecznych, np. ziemniaków, kukurydzy i wielu innych, sprowadzając je często z jednej części świata do drugiej, z jednego kraju do drugiego. Wiele roślin rozpowszechnia się z dróg kolejowych i portów, przez które idzie transport towarów z obcych krajów.
Rozsiewanie się chwastów. Większość chwastów rozprzestrzenia się przede wszystkim przez owoce i nasiona. Na polu rozsiewają się chwasty rozmaicie, zależnie od budowy i przystosowań ich owoców i nasion. Wiele owoców chwastów, np. mlecza, ostrożenia, starca, mniszka, rozsiewa wiatr. Owoce czepne różnych chwastów, np. uczepu, łopianu, roznoszone są przede wszystkim przez zwierzęta na sierści i lub piórach. Przez kał zwierząt pasących się na łąkach i pastwiskach mogą rozprzestrzeniać się nasiona różnych chwastów, które nie uległy strawieniu. Ptaki rozsiewają nasiona pokrzywy, szarłatu i innych chwastów. Nasiona i owoce chwastów rozprzestrzeniają się także za pośrednictwem wody podczas wylewów rzek.
Bardzo dużo chwastów wysiewa się samoczynnie wprost na polu jeszcze przed sprzętem lub podczas sprzętu i zwózki roślin uprawnych. Chwasty zebrane z pola wraz z plonem wracają tam z powrotem wraz z postaci nasion i owoców w nie doczyszczonym materiale siewnym. Źle przefermentowany obornik jest także źródłem zachowania pól. Znajdują się w nim nie strawione nasiona chwastów, które jako otrzymane przy młocce zużyto na paszę. Dużo nasion i owoców dostaje się do zbiornika także ze ściółką. Podobnie przenoszą się nasiona i owoce chwastów z kompostem.
Znajomość sposobów rozsiewania się i rozprzestrzeniania nasion poszczególnych chwastów jest nieodzownym warunkiem skutecznej walki z chwastami.