Pan Tadeusz - streszczenie

Geneza „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza:
Pomysł napisania utworu powstał podczas pobytu Mickiewicza w Wielkopolsce, gdzie przebywał, chcąc wziąć udział w powstaniu listopadowym, niestety powstanie upadło. Poeta spotkał się z życzliwością i gościnnością, poznając tradycje i obyczaje polskiej szlachty. Utwór powstał w latach 1832-34, a wydany został w Paryżu w 1834 r. Mickiewicz pierwotnie zamierzał napisać powieść wzorowaną na sielance Goethego „Herman i Dorotea”. „Pan Tadeusz” odzwierciedla tęsknotę poety za utraconą ojczyzną, czego potwierdzeniem jest „Inwokacja” i Epilog. Zawiera także krytykę skłóconych środowisk emigracyjnych. Z tego powodu Mickiewicz wraca oczami wyobraźni i serca do kraju lat dziecinnych, aby utrwalić i ocalić od zapomnienia szlacheckie obyczaje i tradycje, to, co odchodzi w przeszłość, czego potwierdzeniem jest wielokrotnie użyty przymiotnik ostatni, np. ostatni zjazd, ostatni, który tak poloneza wodził. Soplicowo stało się symbolem raju, arkadii, miejsca szczęśliwego, ostoją polskości i tożsamości narodowej.

Czas i miejsce akcji:
Akcja ksiąg I-X rozgrywa się w ciągu kilku dni lata 1811 r., a księgi XI-XII obejmują jedną noc i dzień wiosny 1812 r. Miejscem akcji jest Soplicowo w majątku sędziego Soplicy w Nowogródzkiem, w pobliskich ruinach zamku, o który toczy się spór, bo należał do Horeszków, a obecnie do Sopliców (otrzymali go od przedstawicieli Targowicy, bo Horeszko walczył przeciwko Moskalom, a Jacka Soplicę uznano za sprzymierzeńca) a także w Dobrzynie – zaścianku, gdzie mieszkają Dobrzyńscy, a zwłaszcza Maciek.

Gatunek i styl utworu:
 Pan Tadeusz to epopeja, której bohaterem jest szlachta, spośród której wyróżnia się Jacek Soplica/ksiądz Robak;
 Napisany trzynastozgłoskowcem;
 Ukazuje szlachtę jako zbiorowość w przełomowym okresie historycznym – przemarsz wojsk napoleońskich przez Soplicowo w drodze do Rosji i związane z Napoleonem nadzieje na odzyskanie niepodległości;
 Ukazuje budzenie się nowej świadomości społecznej – Tadeusz z Zosią nadają chłopom prawo wolności i ziemię, a to zapowiedź idei demokratycznych;
 Rozpoczyna się inwokacją skierowaną do Litwy – ojczyzny i Matki Boskiej Częstochowskiej oraz Ostrobramskiej;
 Zawiera szczegółowe opisy obyczajów i tradycji, które opóźniają akcję – to retardacja;
 Ukazuje mentalność szlachty, pozytywne i negatywne cechy typowe dla Sarmaty, są kłótliwi i nieustępliwi, co prowadzi do konfliktów, ale w sytuacji zagrożenia potrafią się zjednoczyć i pokonać wroga;
 Epopeja składa się z 12 ksiąg (liczba podzielna przez 6);
 Napisany językiem poetyckim, obrazowym, zawierającym porównania homeryckie, niezliczone epitety, metafory, wyrazy dźwiękonaśladowcze, tworząc styl wysoki;
 Opisy przyrody pełnią funkcję:
 Idealizują i sakralizują ojczystą przyrodę, ukazując Soplicowo jako arkadię lub raj na ziemi;
 Jest tłem wydarzeń;
 Wyznacza rytm dnia i prac polowych, odzwierciedla emocje i nastroje mieszkańców, zapowiada nadchodzące zagrożenie albo powrót do spokoju i harmonii;
 Dzięki licznym personifikacjom i uosobieniom, przyroda staje się bohaterem, np. opis dwóch stawów, wschodu i zachodu słońca.

Problematyka:
 Obraz polskiej szlachty;
 Spór o zamek;
 Perypetie miłosne;
 Losy i kreacje nowego typu bohatera – Jacka Soplicy/księdza Robaka;
 Rola historii i pamięci o przeszłości;
 Rola przyrody

Motywy: motyw miłości, przemiany, postawy patriotycznej, zemsty i przebaczenia, uczty, obyczajów szlacheckich, kobiety, kosmopolitki, kosmopolity, kłótni, kapłana, emisariusza, powstania i walki, postaci historycznych, mitu Napoleona.
Utwór napisany dla pokrzepienia serc.

Soplicowska szlachta stojąca na straży polskości i tradycyjnych wartości:
 Soplicowo przedstawione zostało jako centrum i ostoja polskości.
 Szacunek i podziw dla ojczystej przyrody – „Cudze chwalicie, a swego nie znacie” – rozmowa Hrabiego z Tadeuszem.
 Wnętrze dworku wypełniały narodowe pamiątki: zegar z kurantem wygrywającym "Mazurka Dąbrowskiego", portrety przedstawiające narodowych bohaterów: Kościuszkę (powstanie kościuszkowskie, 1794, bohaterska postawa kosynierów , idee demokratyczne, o wolność mogła walczyć nie tylko szlachta), Rejtana (poseł na sejm w 1773, sprzeciwiał się Targowicy i podpisaniu układu rozbiorowego), Jasińskiego (Generał związany z powstaniem kościuszkowskim), Korsaka (przyjaciel Jasińskiego), serwis ukazujący historię sejmików szlacheckich.
 Ponadto Sędzia Soplica dbał, by życie zgodne było z tradycją polską, przywiązywał wielką wagę do polskich obyczajów – gościnność, biesiady, polowanie, mowa o grzeczności.
 Rytm życia w Soplicowie wyznaczały pory dnia, Sędzia dbał o to, by chłopi zaczynali pracę ze wschodem słońca, a kończyli razem z zachodem.
 Ranek, południe i wieczór gromadziły gości przebywających we dworku przy stole biesiadnym, na którym podawano wyłącznie polskie potrawy.
 Mieszkańcy Soplicowa nie ulegali francuskiej modzie. Nosili narodowe stroje: kontusze i żupany.
 Koncert Jankiela: koncert wykonuje Żyd, który czuje się Polakiem, mówi płynnie po polsku, zasymilował się i spolonizował, choć nie wypiera się swojego żydostwa, zna historię;
a) radosne wydarzenia Konstytucji 3 maja – 1791, sejm czteroletni 1788-1792, dźwięki głośne, dynamiczne, wydobycie radości z ludzi – waga wydarzenia, likwidacja liberum veto – dowód troski o państwo;
b) tragiczna Targowica – 1792, zgrzyt żelaza, syk węża – kłótnie, symbol upadku, zdrady, przekleństwa, współpracy z Rosjanami, przedkładanie prywaty nad dobro ojczyzny;
c) rzeź Pragi w czasie powstania kościuszkowskiego – 1794, słychać tysiące coraz głośniejszych hałasów, jęk dzieci, płacz matek – epitety określające sytuację tych ludzi, przypominają tragiczne wydarzenia, dowód patriotyzmu, pamięć o ofierze poniesionej przez Polaków;
d) utworzenie Legionów Polskich we Włoszech – o żołnierzu tułaczu – sytuacja Polaków na wygnaniu (emigracja), Mazurek Dąbrowskiego – rola i waga pieśni, zawiera nowoczesną definicję patriotyzmu (dopóki naród żyje, Polska nie zginie), dodaje nadziei (Janczewski wchodząc do kibitki woła „Jeszcze Polska nie zginęła póki my żyjemy).
 Jacek Soplica wstępuje do Legionów Dąbrowskiego (Regio, Włochy), walczy u boku Napoleona, był zaangażowany, walczył pod Jeną, Austerlitz, odniósł ranę, zasłonił Hrabiego i Gerwazego.

Wydarzenia historyczne poprzedzające akcję:
 1791 – Konstytucja 3 Maja (Stolnik jest zwolennikiem);
 1792 – Targowica (podczas krajowych zamieszek i odpartego ataku Moskali, Jacek zabija Stolnika Horeszko);
 1797 – we Włoszech powstają Legiony Polskie;
 1807 – Napoleon tworzy Księstwo Warszawskie (Soplica bierze udział w bitwach pod Jeną w 1806 i Somosierrą w 1807).
Wydarzenia historyczne w trakcie trwania akcji
 1811 – Polacy oczekują na wybuch wojny z Rosją (w Soplicowie pojawiają się kłótnie, zajazd, ucieczka głównych bohaterów, umiera Soplica);
 1812 – wyprawa Napoleona na Moskwę i klęska (poemat milczy, Soplicowo odwiedzając polscy generałowie Dąbrowski i Knaziewicz. Jacek zostaje zrehabilitowany i pośmiertnie odznaczony);
 Tło historyczne zostało również zobrazowane w koncercie Jankiela.

Wątki epopei:
 wątek główny – dzieje Jacka Soplicy;
 wątek sporu o zamek – proces o zamek między Sędzą i Hrabią;
 wątek romansowy – Soplica chciał, aby Tadeusz ożenił się z Zosią, jednak w paradę weszła Telimena;
 wątek Kusego i Sokoła.


Najważniejsi bohaterowie:
 Jacek Soplica/ksiądz Robak;
 Sędzia Soplica – młodszy brat Jacka, właściciel Soplicowa, kawaler, tradycjonalista;
 Tadeusz Soplica – syn Jacka Soplicy, bratanek Sędziego, narzeczony Zosi;
 Wojski Hreczecha – daleki krewny Sędziego, znawca łowów, gry na rogu, mistrz rzutu nożem, ojciec Tekli;
 Telimena – daleka krewna Sopliców, opiekuje się Zosią, tajemnicza, zaręczona z Rejentem, romansowała z Hrabią i Tadeuszem;
 Zosia Horeszkówna – córka zmarłej na Syberii Ewy Horeszkówny, narzeczona Tadeusza, wnuczka Stolnika;
 Stolnik Horeszko – ojciec Ewy, dziadek Zosi, spokrewniony z rodami arystokratycznymi, odmówił Jackowi ręki Ewy, zabity przez Soplicę;
 Hrabia Horeszko – młody panicz, kawaler, ostatni z rodu Horeszków po linii żeńskiej;
 Klucznik Gerwazy (Mopanek, Scyzoryk) – namawia Hrabiego do organizacji zajazdu, nienawidzi Sopliców, wierny sługa Horeszków;
 Podkomorzy – znajomy i przyjaciel Sędziego;
 Rejent Bolesta i Asesor – byli w sporze o psy;
 Jankiel – Żyd, mistrz gry na cymbałach, karczmarz, związany z Polską patriota;
 Maciej Dobrzyński – stary, mądry szlachcic, szczyci się szacunkiem, przedstawiciel szlachty zaściankowej, sprzeciwiał się Targowicy.

Zajazd, w dawnej Polsce powszechnie stosowana forma regulowania sąsiedzkich zatargów, głównie wtedy, gdy władze sądowniczo-państwowe nie były w stanie wyegzekwować legalnych postanowień i wyroków dotyczących sporów majątkowych i finansowych.


Cechy epopei:
 Utwór poetycki – „Pan Tadeusz” pisany był wierszem, trzynastozgłoskowcem.
 Utwór wielowątkowy – wątek historyczny, romansowy, sporu o zamek, humorystyczny.
 Wszechwiedzący narrator.
 Obecność bohatera zbiorowego – bohaterem zbiorowym „Pana Tadeusza” jest szlachta polska.
 Bohater jednostkowy jest postacią pozytywną, wyrazicielem ideałów i przekonań autora, kreowany na wzór do naśladowania – Jacek Soplica budził z początku protesty. Jest szarym człowiekiem, którzy dzięki nadzwyczajnej sile charakteru odnalazł właściwą drogę postępowania i dlatego może służyć jako wzór dla osób jemu podobnych.
 Tematem epopei jest życie narodu w ważnym momencie dziejowym – w „Panu Tadeuszu” przełomowy moment zmiany stosunków ekonomicznych i społecznych w kraju – kończy się epoka dominacji szlachty, jej rządów i związanych z tym specyficznych obyczajów i tradycji.
Charakterystyka Jacka Soplicy:
 Po przemianie ksiądz Robak.
 Główny bohater epopei Adama Mickiewicza pt. „Pan Tadeusz”.
 Jego losy stanowią główny wątek historii.
 Jest postacią bardzo dynamiczną. Najwięcej informacji o nim pojawia się w II i X księdze.
 Prawda o Jacku jest bardzo złożona. O dziejach Jacka Soplicy początkowo dowiadujemy się z opowieści Gerwazego, a później podczas spowiedzi, która jest przybliżeniem do prawdy. Początkowy wizerunek wykreowany przez Gerwazego, miał na celu zniechęcić Hrabię do Soplicy, ukazać w złym świetle, a nawet wzbudzić nienawiść do rodu Sopliców, by przystąpić do procesu o zamek.
 Pochodził ze średnio zamożnej szlachty.
 Miał długie wąsy i w młodości był przystojnym mężczyzną, szczycił się znakomitą sprawnością fizyczną – bardzo dobrze jeździł konno, znakomicie strzelał i po mistrzowsku władał szablą.
 Młodszy brat – Sędzia, właściciel Soplicowa i kawaler.
 Kłótliwy , porywczy, dumny, odważny, uparty, nieprzejednany, silny charakter.
 Szanowany w województwie, miał ogromne wpływy – mógł jednorazowo zebrać 300 szabel (głosów). Jego wpływy i możliwość manipulacji chciał wykorzystać magnat Stolnik Horeszko,
 Naiwność Jacka wynikała ze szlacheckiej pychy, ponieważ był przekonany, że „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”.
 Według Gerwazego, Jacek to hulaka, paliwoda i kłótnik, który przejawia megalomanię i jest przekonany o swojej wielkości, często przychodził nieproszony do Stolnika, Stolnik upokorzył go, dając mu czarną polewkę, tym samym odmawiając ręki córki – Ewy.
 Podczas spowiedzi potwierdza wpływy w województwie, mówi także, że to Stolnik często sam zapraszał go do siebie i rozpowiadał wszystkich, że ten jest jego przyjacielem. Pomimo tego, że Jacek domyślał się, że jest to nieprawda, był naiwny i sądził, że dzięki temu uda mu się zdobyć rękę Ewy, która kochała go z wzajemnością.
 Stolnik doskonale zdawał sobie sprawę z uczucia łączącego Soplicę i Ewę, ale dodatkowo złamał serce Jacka, pytając go o poradę, czy bogaty Kasztelan jest wystarczająco dobrym kandydatem na męża dla córki.
 Traktowany instrumentalnie przez Horeszkę.
 Nie został potraktowany czarną polewką – jedynie gdybał.
 Wziął ślub z przypadkową kobietą, która urodziła mu syna, Tadeusza.
 Tłumione uczucie do Ewy doprowadziło do alkoholizmu. Staje się szaleńcem, opętanym żądzą zemsty. Wkrótce jego żona umiera z żalu, zostawiając mu syna.
 Podczas najazdu Moskali widzi triumfującego Stolnika – w ramach zemsty sięga po karabin i zabija go. Zostaje posądzony o zdradę i współpracę z Moskalami. Według Gerwazego, zabił go z premedytacją.
 Zabójstwo Stolnika Horeszki powoduje przełom i głęboką przemianę w jego życiu. Przez ową przemianę i wszystkie inne wydarzenia Jacek pokornieje.
 Wyjeżdża za granicę. Odbywa służbę żołnierską w armii Napoleona. Na znak pokuty przyjmuje strój mnicha, przyjmuje imię „Robak” (kiedyś wielki pan, teraz mały robak) i staje się emisariuszem, wysłańcem prowadzącym działalność konspiracyjną na terenie trzech zaborów.
 Nie dba o sławę, często narażając na niebezpieczeństwo własne życie.
 Postanawia odkupić swoje winy młodości, walcząc o wolność ojczyzny.
 Udaje mu się pogodzić rody Horeszków i Sopliców poprzez małżeństwo Tadeusza z Zosią.
 Odważnie ratuje życie Hrabiemu i Tadeuszowi, celnie strzelając do niedźwiedzia podczas polowania.
 W karczmie Jankiela spotyka sie ze szlachtą, by namówić do powstania szlacheckiego i pomóc Napoleonowi w rozgromieniu Moskali, a tym samym odzyskaniu niepodległości.
 Podczas najazdu wojsk rosyjskich zostaje śmiertelnie ranny. Przed śmiercią dokonuje długiej spowiedzi, w której wyjawia swoje prawdziwe nazwisko i uzyskuje przebaczenie Gerwazego. Umierał szczęśliwy.
 Dawniej on rozkazywał i nie widział nad sobą żadnej władzy – teraz wypełnia rozkazy przełożonych. Przedtem dla wykonania prywatnej zemsty wykorzystał najazd wrogów – teraz walczy o wolność ojczyzny, przelewa krew, cierpi. Za młodu najważniejsze były dla niego jego własne sprawy – teraz podporządkowuje życie sprawie narodowej. Z upływem lat przybyło mu doświadczenia i stał sie mądrym człowiekiem.
 Dzieje Jacka Soplicy są metaforą skomplikowanej i tragicznej historii Polski, ponieważ jego przemiana duchowa symbolizować ma metamorfozę całej szlachty, która odrzuciwszy dumę i pychę, powinna działać razem dla dobra kraju, która upadła, ale znalazł w sobie siły, aby stać się narodem wybranym.

Inwokacja:
 W patetycznym nastroju otwiera wielkie dzieło.
 Słowo Litwa, pojawiające się w pierwszym zdaniu Inwokacji jest synonimem całej ojczyzny, Polski. W ten sposób twórca nie tylko wskazuje naczelną tematykę dzieła, ale także dokonuje gloryfikacji i sakralizacji utraconej ojczyzny.
 Mickiewicz jest wygnańcem, emigrantem, podpisał lojalkę i nie może wrócić do Polski.
 Porównanie Litwy do utraconego zdrowia – określenie wartości ojczyzny, odwołanie do fraszki Kochanowskiego.
 „Widzę i opisuję” – przywołuje ojczyznę we wspomnieniach, „kraj lat dziecięcych”.
 Dopiero w dalszej części tekstu następuje zwrot do Matki Boskiej jako królowej Polski. Mickiewicz odwołuje się tu do charakterystycznego dla polskiej tradycji kultu maryjnego.
 Matka Boska Częstochowska – przestrzeń Polski.
 Matka Boska Ostrobramska – przestrzeń Litwy (zawierającą się w większej całości – Polsce)
 Matka Boska Nowogródzka – patronka miejsca jego dzieciństwa.
 Poeta przywołuje w Inwokacji wydarzenie ze swojego dzieciństwa, kiedy został cudownie uzdrowiony za wstawiennictwem Matki Boskiej Nowogródzkiej. Ten cud ma wzniecać w rodakach-emigrantach wiarę, że podobnie jak wtedy, tak i teraz może zdarzyć się coś nieoczekiwanego i wszyscy wrócą do Polski.
 Mickiewicz jako impresjonista (Witkiewicz). Opis soplicowskiej przestrzeni jest bardzo plastyczny. Malowanie krajobrazu słowami.
 Różnorodność pól, harmonijne współistnienie człowieka z naturą.
 Obraz utraconej przyrody przypomina arkadię i utopię.