Religia Rzymian
Religia Rzymian była kultem politeistycznym. Jej zawiązek stanowiły prawdopodobnie elementy wierzeń indoeuropejskich, m.in. kult nieba, z jego zjawiskami atmosferycznymi, i kult ogniska. Główną cechą pierwotnej religii Rzymian była wiara w bezosobowe bóstwo (numen), a raczej w siłę przejawiającą się w każdym zjawisku (np. w blasku błyskawicy, kiełkowaniu ziarna, dobrym lub złym stanie bydła). Akty kultu (niewątpliwie o charakterze magicznym) miały na celu unieszkodliwienie owych mocy bądź pozyskanie ich przychylności i skłonienie do działania w pożądanym kierunku — stąd ścisły formalizm modlitw i obrzędów. Kultem rzymskim był prawdopodobnie również kult przodków, przejawiający się w czci manów, geniusza ojca rodziny, w wierze w życie pozagrobowe i kontakty zmarłych z żywymi. W miarę wzrostu znaczenia Rzymu do kultu włączano bóstwa ludów wchodzących w granice rzymskich posiadłości, np. sabińskiego Kwiryna. Kiedy Rzym objął przewodnictwo w Związku Latyńskim, Iuppiter Latiaris ( Jupiter), bóstwo tego związku, stał się naczelnym bogiem Rzymian. Trwały ślad panowania i religijnego wpływu Etrusków pozostał m.in. w kulcie triady głównych bóstw rzymskich: Jowisza, Junony i Minerwy, w ich antropomorficznych wyobrażeniach, umieszczonych w świątyni na Kapitolu (koniec VI w. p.n.e.), w sztuce wróżbiarskiej (tzw. disciplina etrusca), w walkach gladiatorów, uświetniających początkowo obrzędy pogrzebowe, i być może w zwyczaju wprowadzania do konduktu pogrzebowego masek przodków. Przyjęcie przez Tarkwiniuszów greckich Ksiąg sybilińskich ( sybilla) przyspieszyło proces hellenizacji religii rzymskiej. Wprowadzane bóstwa greckie utożsamiano (na zasadzie podobieństwa cech) z bóstwami rzymskimi, które, z wyjątkiem nazwy, przejmowały nieznany w Rzymie mit i wyobrażenie plastyczne swych greckich wzorów. Nowym bóstwom wznoszono liczne świątynie. W 217 p.n.e. ustanowiono, na wzór grecki, kult 12 wielkich bogów (Consentes Dei) zestawianych parami: Jowisz — Junona, Neptun — Minerwa, Mars — Wenus, Apollo — Diana, Wulkan — Westa, Merkury — Ceres. W tym czasie wszedł w życie również kult bóstw uosabiających cnoty i ideały arystokracji rzymskiej: Pietas [‘pobożność’], Fides [‘wierność’], Virtus [‘cnota’], Konkordia [‘zgoda’], Wiktoria [‘zwycięstwo’] itp. Z obrzędów obcych kultów zachowano tylko zgodne z duchem religii rzymskiej. Na straży kultu stali kapłani (sacerdotes), urzędnicy pochodzący z wyboru, zorganizowani w kolegia (pontyfikowie, augurowie, haruspikowie) i bractwa (m.in. saliowie, luperkowie, fecjałowie). W kultach prywatnych, skupionych wokół bóstw domowych (larów, penatów, manów, geniusza pana domu), ofiarnikiem był ojciec rodziny. Po podboju Grecji (146 p.n.e.) Rzym znalazł się pod wpływem prądów hellenistycznych. Zaszły wówczas duże zmiany w życiu religijnym Rzymian. Zanikała religia tradycyjna, a pojawiły się kulty bóstw wschodnich, m.in. Kybele, Izydy, Mitry, rozpowszechniła się astrologia i praktyki magiczne. Senat, nadużywając praktyk wróżbiarskich do celów politycznych, przyczynił się do obniżenia autorytetu kapłanów w społeczeństwie. Religia starorzymska nie była w stanie zaspokoić potrzeb ówczesnego człowieka. Jedni wśród przeciwności życiowych szukali pociechy w nauce o szczęściu w życiu pozagrobowym ( misteria), inni — w systemach filozoficznych (głównie epikureizmie i stoicyzmie). W zamierzeniu władców rolę czynnika zespalającego ludy imperium miał odegrać kult cesarzy. Pojawiły się tendencje monoteistyczne. Wśród owych licznych wierzeń chrześcijaństwo torowało sobie drogę do roli jedynej religii w państwie. Cesarz Teodozjusz I Wielki zakazując (392) pogańskich praktyk religijnych położył oficjalnie kres religii rzymskiej. Jej elementy przetrwały jednak w niektórych obrzędach chrześcijańskich i praktykach ludowych.