Skutki wojen Rzeczpospolitej w XVII w.

Skutki wojen Rzeczpospolitej w XVII wieku

XVII wiek był to dla Rzeczypospolitej okres ciągłych działań militarnych. Prowadzone były wojny ze Szwecją (1600-1611, 1617-1629, 1655-1660), Rosją (1609-1619, 1632-1634, 1654-1656, 1660-1667), i Turcją (1620-1621, 1672-1676, 1683-1699). Mimo, że różniły przyczynami, przebiegiem i czasem trwania to wszystkie prowadziły do wyniszczenia kraju. Skutki tych działań można podzielić na terytorialne, polityczne, gospodarcze, społeczne oraz kulturowe.
Wieloletnie walki toczone przez Polskę przyniosły za sobą ogromne ubytki terytorialne. Rzeczpospolita utraciła większość Inflant, województwo siewierskie, czernichowskie, smoleńskie, także lewobrzeżną część Ukrainy i lenno Pruskie. Z około 990 tys. km2 ziem należących do Rzeczpospolitej pozostało 733 tys. km2.
Zmiany dosięgły również polityki wewnętrznej państwa. Szerzyła się korupcja, zrywano sejmiki ziemskie, które stały się areną walk konkurujących ze sobą magnatów. Wzrost znaczenia wielkich rodów doprowadził do stopniowej decentralizacji władzy. Wydłużający się okres bezkrólewia wykorzystywała szlachta organizują liczne konfederacje i rokosze. Wykształcił się nowy ustrój polityczny nazywany dziś oligarchią magnacką.
XVII wieczne wojny rzutowały przede wszystkim na polskie wojsko. Przyczyniły się do zmian w organizacji i uzbrojeniu armii, jej liczebności a także taktyce prowadzenia bitew. Niewielkie zmiany objęły jazdę, ugruntował się jej podział na jazdę ciężką ? husarię i lekką ? kozacką. Obie wyposażono częściowo w broń palną. Nie przyjęły się natomiast stosowane w armiach zachodnioeuropejskich skomplikowane manewry umożliwiające prowadzenie ognia z konia. Dzięki temu jazda polska przeważała ruchliwością a także umiejętnością wykorzystania szybkości, impetu nad jazdą zachodnioeuropejską. Bardziej zmodernizowano piechotę. Składała się ona w tym czasie z piechoty wybranieckiej, zaciężnej oraz kozackiej, opierającej się na rejestrze kozackim. Wyposażona była dość jednolicie w broń palną ? rusznice. Wprowadzono udoskonalone muszkiety, prawie dwukrotnie zwiększające szybkość oddawania strzałów. W ramach reformy artylerii wprowadzone zostały działa regimentowe, towarzyszące piechocie. Na potrzeby wojen ze Szwecją, Polska zorganizowała flotę morską. W roku 1622 w Gdańsku spuszczono na wodę pierwszy okręt marynarki wojennej. Przy pomocy hetmana Koniecpolskiego rozbudowano flotę do dwunastu okrętów różnej wielkości. W tamtym okresie polska armia posiadała wielu wspaniałych wodzów którzy potrafili uzupełnić braki w liczebności i uzbrojeniu wojska. Jednak pomimo rozwoju Polskiego wojska nie można zapomnieć, że dysponowaliśmy zbyt mało liczebną armią, żeby poradzić sobie z natarciem z kilku kierunków.
Straty gospodarcze były widoczne już podczas wojen. Regres demograficzny przyczynił się w znacznym stopniu do upadku rolnictwa. Sytuację pogarszał fakt zmniejszenia się popytu na polskie towary. Było to spowodowane ożywieniem gospodarczym w Niemczech i zapełnieniem tamtejszego rynku własnymi produktami. Brakowało bydła, koni, narzędzi i rąk do pracy. W wyniku wojny uległy zniszczeniu inwestycje rolne ? zniszczono większość wałów przeciwpowodziowych w okolicy Żuław Wiślanych, spalono większość młynów. To oddziaływało na ujemny bilans handlu. Osłabiło się połączenie z Gdańskiem ? eksport zamarł. Wszystko to powodowało spadek opłacalności folwarków. W związku z tym posiadacze folwarków zaczęli zwiększać wysokość pańszczyzny, aby zapobiec stratom. Najprostszą i najczęściej stosowaną, a zarazem najmniej skuteczną, metodą podniesienia wydajności pracy było podwyższanie obciążeń, szczególnie dotkliwiej dla mniejszych gospodarstw, na które nakładano zazwyczaj taki sam wymiar pracy jak na chłopów pełnorolnych. Stosowanie tych metod przez dłuższy czas powodowały tylko większy bunt chłopów. Posiadacz majątku nie tylko wyciągał mniejsze korzyści z ich pracy, ale musiał im udzielić pomocy zarówno przy odbudowie gospodarstw jak i w przetrwaniu.
Upadek gospodarczy Rzeczpospolitej najdobitniej widać w zniszczeniu miast i produkcji miejskiej. Tworzące się formy kapitalistyczne uległy osłabieniu lub likwidacji. Przy pogarszającej się koniunkturze rynkowej i w obliczu zniszczeń, wyszły na jaw wszystkie ujemne strony gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Zmniejszyły się obroty handlowe chłopa z miastem, szlachcic wolał sam zaopatrywać się w potrzebne mu produkty. Kryzys monetarny dezorganizował handel. Najważniejsze ośrodki miejskie jak Wrocław, Szczecin, Królewiec i Ryga, w których znajdowała się znaczna część obrotów handlowych Polski, znalazły się poza jej granicami.
Odbudowa zniszczeń po wojennych następowała bardzo powoli (do połowy wieku XVIII zaludnienie miast i stan produkcji nie osiągnęły jeszcze poziomu z pierwszej połowy wieku XVII). Większe miasta odbudowały się stosunkowo szybko, szczególnie korzystne warunki odbudowy i rozwoju miały miasta zachodniej Wielkopolski leżące na szlaku Warszawa-Drezno ale na przykład Kraków, którego liczba mieszkańców spadła do 10 tysięcy nie potrafił tak szybko się odbudować. Wiele mniejszych miast nie potrafiło się odbudować i upadło.
Fatalnie przedstawiająca się polityka monetarna Rzeczpospolitej po kryzysie monetarnym z lat dwudziestych XVII wieku oraz wielkie wydatki wojenne doprowadziły do nowego kryzysu pieniężnego. W latach sześćdziesiątych wybito wielką ilość monet miedzianych i srebrnych co doprowadziło do dewaluacji i podziału monet na dwie kategorie dobrej-starej i złej świeżo wybitej. Powstał chaos monetarny utrudniający operacje handlowe.
Wojny prowadzone przez Polskę w XVII wieku doprowadziły do znacznego zmniejszenia liczby ludności. Około roku 1648 Rzeczpospolitą zamieszkiwało ponad 10 milionów mieszkańców a dwadzieścia lat później zostało ich już tylko 6 milionów. Z zagęszczenia 26 osób na kilometr kwadratowy pozostało około 13 (w dzielnicach centralnych). Na wsi liczba chłopów zmniejszyła się o jedną trzecią, ale w większym stopniu zostały zniszczone miasta w Prusach nawet do 50%.
Wyniszczające najazdy sprawiły całkowite zniszczenie kultury. Wiele dzieł znajdujących się w oblężonych miastach zaginęło. Po zawarciu pokoju Szwedzi zgodzili się oddać, jednak do Polski powróciła tylko niewielka ich część. Wskutek toczonych wojen w XVII wieku wytworzył się wśród szlachty mit o Polsce jako przedmurzu i twierdzy chrześcijaństwa. Zmieniła się mentalność społeczeństwa, która uwidoczniła się w stosunku do cudzoziemców (wzrost ksenofobii) i zaostrzeniu kontrreformacji (Szwedzi byli luteranami, Rosjanie wyznawali prawosławie, a Turcy byli muzułmanami). W 1658 roku uchwalono banicję arian i zakazano odstępowania od religii panującej.
Polska w XVI wieku była potęgą europejską. XVII stulecie - wiek wojen polskiego narodu doprowadził do załamania potęgi państwa polskiego. Rzeczpospolita nie potrafiła się podnieść z kryzysu gospodarczo-politycznego i powrócić do dawnej świetności i u progu XVIII stulecia straciła status mocarstwa.


Bibliografia:
Henryk Samsonowicz ;Historia Polski do roku 1795;, Warszawa, 1990, wyd. WSiP, wyd. piąte;
Bogumiła Burda, Bohdan Halczak, Roman Maciej Józefiak, Anna Roszak, Małgorzata Szymczak ;Czasy nowożytne historia 2;, Gdynia, 2003, wyd. Operon;