Recenzja naukowa opisowo – krytyczna
W swojej książce pod tytułem Rodzina – moralność – wychowanie Heliodor Muszyński podejmuje problematykę dotyczącą wychowania i próbuje zastanowić się nad najważniejszymi aspektami wychowania, co wymaga odmiennego, krytycznego i odważnego spojrzenia na dotychczasowe tradycje wychowywania dzieci, które jednak w dobie dzisiejszych wymagań, jakie stawia przed wychowankami życie są przejrzałe, mało postępowe i nieodpowiednie dla współczesnych wychowawców.
Na budowę książki składa się przedmowa autora, zakończenie oraz trzy rozdziały, z których każdy dzieli się na podrozdziały poprzedzone krótkim wprowadzeniem na początku każdego rozdziału. Rozdział I nosi tytuł O ideał wychowania naszych czasów, czyli kogo chcemy wychować? i można w nim wyróżnić dziesięć podrozdziałów, rozdział II zatytułowany Wychowanie moralne dnia powszedniego zawiera dziewięć podrozdziałów, tak jak rozdział III pod tytułem O model rodziny nowoczesnej.
Autor kieruje swoją książkę do rodziców i wychowawców, którzy nie myślą tylko o wykształceniu swoich dzieci i zabezpieczeniu ich materialnie. Jest ona napisana dla tych wszystkich, którzy dbają o takie ich wychowanie, aby byli porządnymi, uczciwymi i dobrymi ludźmi, co nie może odbyć się bez udziału rodziny, która jest podstawowym czynnikiem kształtowania osobowości dziecka. H. Muszyński zauważa, że w rzeczywistości proces wychowawczy jest nacechowany tradycjami przekazywanymi przez pokolenia, które to tradycje pozostają w niewielkim stopniu modyfikowane. Dochodzimy do kryzysu bezrefleksyjnego wychowania opartego na tradycjonalizmie, które w świecie, w jakim będzie żyło młode pokolenie nie znajduje swojego zastosowania. Obecnie świat, warunki życia społeczeństw oraz łączące je więzi ulegają ciągłym zmianom i dlatego nieuniknione jest zerwanie z dotychczasowymi tradycjami wychowawczymi, a zastąpienie ich nowymi i odpowiednimi w stosunku do dzisiejszych czasów metodami wychowania. Poza tym ideały wychowania również nie powinny pozostawać niezmienne, gdyż wraz z nadejściem nowych czasów nadchodzi wymóg tworzenia nowych ideałów wychowania. Według autora współczesnym właściwym ideałem wychowania jest ideał socjalistyczny, który nie troszczy się o własny interes. Człowiek taki żyje według ideologii socjalistycznej urzeczywistniając ją w swoim życiu i jest świadomy faktu, iż istnieje coraz większa zależność jego egzystencji od całokształtu organizacji życia społecznego. Autor uważa, że powstanie nowego ideału wychowania niesie ze sobą stworzenie nowego kodeksu moralnego, który nie powinien być zamkniętym wykazem zakazów, lecz powinien zawierać jasne wskazania skupione wokół naczelnego celu. Dlatego powinniśmy kojarzyć socjalizm z walką o ludzkie szczęście, którą sprowadza na płaszczyznę zbiorowego wysiłku w kierunku zbudowania takich form życia społecznego, które zapewniałyby szczęście ogółu. Zdaniem autora moralność socjalistyczna opiera się racjonalizmie i humanizmie, z którego rodzi się szczęście społeczeństwa i właśnie taki rodzaj myślenia powinni kreować w dzieciach wychowawcy. Ważne jest także podkreślane przez autora nauczenie dziecka samodzielnego osiągania wartości moralnych. W książce zostały zawarte aspekty współczesnego wychowania moralnego cechujące się m. in. budzeniem głębokiej wrażliwości dziecka na problemy życia społecznego oraz kształtowaniem jednostki zaangażowanej w codzienne życie swego kraju, co nie ogranicza się do pełnienia przez nią funkcji politycznych. Autor zaznacza jednak, iż postawa polityczna zawiera się w moralnej aktywności i odpowiedzialności człowieka. H. Muszyński omawiając wychowanie traktuje je jako proces nieustający, mający miejsce w życiu codziennym, gdyż właśnie wtedy kształtuje się osobowość dziecka. Autor zauważa, że rodzice i wychowawcy potrzebują wiedzy praktycznej, aby dziecko w przyszłości było człowiekiem dobrym, a ponieważ chłonie ono wszystkie wydarzenia i sytuacje, jakich doświadcza często interpretując je na własny sposób ta wiedza jest potrzebna do przedstawienia dziecku właściwego obrazu odbieranej przez nie rzeczywistości. W procesie wychowania autor neguje ciągłe wymaganie przez rodziców posłuszeństwa od swoich dzieci, co nie prowadzi do ukształtowania się osobowości dziecka, jakiej idealny obraz został w książce przedstawiony. Autor podkreśla, iż prawdziwie wartościowe wychowanie moralne nie może polegać na tłumieniu i ograniczaniu woli dziecka, lecz na czymś zupełnie przeciwnym. Istotnym czyni także m. in. fakt budzenia wewnętrznej skłonności do zachowań moralnych oraz kreowania zdolności do moralnego postępowania bez nadzoru. Poza wychowaniem moralnym został w książce także opisany proces uspołeczniania, któremu rodzice również powinni poddawać dziecko, dzięki czemu wpajają jemu cenne według autora umiejętności społeczne. Autor zaznacza, że bardzo istotne jest wychowywanie dziecka w duchu tolerancji, czyli nauczenie dziecka szacunku dla cudzych sądów i przekonań oraz rozwijanie w nim postawy przyzwolenia na działania, z którymi nie solidaryzują się rodzice. Ważnym ujmuje także fakt rozwijania w dzieciach zdolności współodczuwania i rozumienia cudzego bólu podając konkretne wskazówki takiego postępowania. Podkreśla także istotną wartość pracy dziecka, która wpływa dodatnio na jego osobowość dzięki funkcjom, jakie pełni w jego życiu, które to funkcje również zostały w książce przedstawione. Autor podkreśla także istotny wpływ obcowania z kulturą narodową oraz kultywowania narodowych tradycji, a także szanowania kultury i tradycji innych narodów na kształtowanie osobowości dziecka. Wielkie znaczenie dla rozwoju jednostki przypisuje także pierwszym doświadczeniom i kontaktom z innymi ludźmi, jakich dziecko uczy się w rodzinie. Uważa rodzinę za źródło pożądanych społecznie postaw, z jakiego korzysta dziecko, podkreślając przy tym jakie trudności w życiu dziecka może przynieść brak takiego źródła. Autor analizuje również funkcjonowanie współczesnej rodziny dostrzegając w tym także minusy. Według niego we współczesnej rodzinie brakuje rozmów będących bardzo ważnym składnikiem wychowania moralnego, bez którego prawie niemożliwy jest proces kształtowania osobowości młodego człowieka.
H. Muszyński zauważa istotne zmiany, jakie zaszły na gruncie struktury rodziny i pełnionych przez rodziców funkcji. Pojawia się także w książce istotny problem Dlaczego dziś tak trudno wychować dziecko?, którego próbę rozwiązania podejmuje autor. Przedstawia także kwestie wychowawcze, które powinny być przedmiotem troski rodziców. Ukazuje też istotny wpływ stosunku rodziców do dziecka i zaznacza, że wszelki niedosyt, jak i przesyt zakłócają jego prawidłowy rozwój. Niemniejsze znaczenie dla wychowania przypisuje autor wewnętrznym stosunkom panującym w rodzinie, wzorom stosowanego postępowania, układowi kar i nagród stosowanych wobec dziecka, organizacji zajęć w rodzinie, uczestnictwu dziecka w życiu rodziny oraz kultywowaniu wartości analizując dokładnie każdy z wymienionych aspektów. W swojej pozycji H. Muszyński zamieszcza także trzy typy rodzin dokładnie charakteryzując poszczególne z nich i podając liczne przykłady funkcjonowania każdego z typów rodzin. Są to rodzina liberalna, demokratyczna oraz autokratyczna. Za istotne w kształtowaniu osobowości dziecka autor uważa dbanie o zapewnienie odpowiedniej organizacji całego życia rodziny, określanej mianem ładu w rodzinie wymieniając przy tym zasady jego stałego utrzymania, nie chwilowego a będącego ciągle na stałym poziomie. Najważniejszym jednak czyni fakt wzajemnego rozumienia potrzeb i wyrozumiałe ich zaspokajanie przez rodziców, a także utrzymanie wspólnoty duchowej rodziny, przeżywanie spraw wspólnych oraz dzielenie się przeżyciami. Zaznacza także, iż istotne jest wykreowanie w dzieciach samodzielności w pokonywaniu przeszkód życiowych oraz odpowiedzialności za własne osiągnięcia i przyszłość. Autor określa rodzica jako kowala losu swojego dziecka, które od niego jest zależne. Rodzinę nazywa pierwszą, autentyczną i najważniejszą szkołą życia. W nowoczesnym wychowaniu za istotne uważa wiedzę, umiejętności i doświadczenia, a także zrozumienie, tolerancję, wyrozumiałość i głębokie współżycie rodziców z dziećmi oparte na obustronnej solidarności.
W moim odczuciu książka Heliodora Muszyńskiego ze względu na zawarte w niej treści nie zdezaktualizowała się aż do dnia dzisiejszego, mimo iż została wydana w roku 1971. Jest ona bardzo cenną pozycją literatury pedagogicznej, gdyż opisane zostały w niej kwestie wychowania, które pozostają istotnymi mimo wielu zmian politycznych, społecznych i gospodarczych, jakie następowały od momentu jej tworzenia. Według mnie jej zawartość stanowi bardzo wartościowy poradnik dla rodziców, którzy dążą w procesie wychowania do tego, aby ich dziecko w przyszłości było jednostką uczciwą, szerzącą dobro społeczne, a niwelującą cierpienie i postępującą zgodnie z zasadami moralnymi. W moim przekonaniu socjalistyczny ideał wychowania jak najbardziej odpowiada obecnym warunkom życia panującym w Polsce. W dobie nieustannie szerzącej się korupcji i indywidualizmu, kiedy zwiększa się troska o własny interes, a ludzie często nie myślą o dobru społecznym, a osobistym ważne jest, aby w młodych ludziach kreować zasady socjalizmu i wdrażać w ich życie zasadę, iż w szczęściu wszystkiego są wszystkich cele. Rodzina jest do tego niezbędna. Podzielam także zdanie autora w kwestii wychowania moralnego, które powinno polegać na rozwijaniu woli dziecka, zrozumieniu i nauczaniu samoświadomości. Autor wymienia szereg istotnych czynników, które powinny być uwzględnione w procesie wychowania, jeśli to wychowanie ma uczynić z człowieka jednostkę wartościową, dla której nie jest obojętne życie społeczeństwa. Słuszne jest także odwołanie się w książce do procesu uspołeczniania dziecka, który ma na celu wpojenie dziecku cennej umiejętności harmonijnego współżycia i współdziałania z innymi ludźmi. Moim zdaniem autor w doskonały sposób udziela rodzicom i wychowawcom porad i wskazówek dotyczących kształtowania osobowości dziecka, które w moim odczuciu są uniwersalne i mają ogromne znaczenie dla osoby kierującej procesem wychowania. Autor radzi: wychowujcie wasze dzieci na takich ludzi, jakich chcielibyście sami w życiu spotykać i jakich chcielibyście, aby oni spotykali. Stwierdzenie to powinno wzbudzić w rodzicach, wychowawcach i pedagogach refleksję na temat sposobu, w jaki oni sami wychowują dzieci. Cała książka stanowi swoistą i jedyną w swoim rodzaju refleksję o wychowaniu młodego człowieka, a zarazem cenny poradnik i powinna być źródłem wiedzy także dla tych rodziców, którzy nie do końca realizują proces wychowania w sposób, jaki odpowiada obecnym czasom. Jest ona przeznaczona dla rodziców, którzy wychowują dzieci w duchu przestarzałych i niewłaściwych współcześnie tradycji wychowawczych, co niesie ze sobą nie tylko trudności w postępowaniu wychowawczym, ale także rodzi niedostosowania dziecka do aktualnie panujących warunków życia i naraża je na frustracje wynikające z przestrzegania obecnie nieodpowiednich zasad moralnego wychowania.