Dynastia Piastów w Polsce - bilans panowania
Monarchia to forma rządów, gdzie suwerenem jest jedna osoba, nazywana monarchą. Pierwszą historyczną dynastią panującą w Polce była dynastia Piastów, zwana również dynastią Polan, która wywodzi się od legendarnego władcy Piasta. Według Galla Anonima, który pisał swą kronikę jakieś 250 lat później, wstąpił on na tron po złym księciu Popielu, którego – jak głosi legenda – zjadły myszy w lochach zamku w Kruszwicy. Postać Piasta wiąże więc legendarną przeszłość Polski z okresem jej pisanych dziejów. Jednak pierwszym władcą, którego historyczność nie jest kwestionowana był Mieszko I. I tak w Polsce wyrosła dynastia, która utrzymała się u władzy przez przeszło cztery wieki i która, po wielu zmiennych kolejach losu, miała dokonać zjednoczenia sąsiednich plemion w Królestwo Polskie. Jej rządy w Polsce zakończyła śmierć Kazimierza Wielkiego (1370r.), który nie pozostawił po sobie męskiego potomka. Po jego śmierci władzę w Polsce przejęli Andegawenowie.
Panowanie Piastów było i jest częstym tematem dyskusji wśród wielu mediewistów. Naukowcy mają podzielone zdania co do ogólnego bilansu monarchii piastowskiej. Jedni uważają, że wypadł dobrze, akcentując przy tym ogromny dorobek Piastów przez prawie pół tysiąclecia rządów, inni twierdzą odwrotnie, zaznaczając tu nieudolność i chaos w rządach pierwszej polskiej dynastii. Analizując zagadnienie "Monarchia Piastów w Polsce- bilans panowania" należy rozpatrywać je na dwóch płaszczyznach: polityki wewnętrznej oraz zewnętrznej, których częściami składowymi są gospodarka, kultura, ustrój, oraz prawo.
Głównym punktem polityki zagranicznej za panowania pierwszych Piastów było utrzymywanie przyjaźni z Cesarstwem, aby doraźnie zabezpieczyć młode państwo polskie przed ekspansją Marchii Wschodniej. Mieszko I płacił cesarzowi trybut „aż po rzekę Wartę”, jak wynika z relacji niemieckiego kronikarza Thietmara, biskupa merseburskiego.
Częste kontakty z cywilizowaną Europą, oraz wymierne korzyści jakie mogły płynąć z wejścia Polski do kręgu państw chrześcijańskich zachęciły polskiego władcę do chrztu Polski, który nastąpił w 966 r. Poprzedziło go małżeństwo Mieszka z czeską księżniczką Dobrawą (995r.), które przypieczętowało sojusz polsko-czeski, który pozwolił rozbić koalicję Czechów i Wieletów i pozwolił podjąć Mieszkowi wyprawę zbrojną na Pomorze. Doskonale ukazuje to istotę sojuszy zawieranych w tych czasach. Były one tworzone tylko na czas i użytek działań wojennych. Dzięki przyjęciu chrześcijaństwa wzrósł autorytet polskiego władcy na arenie międzynarodowej, oraz zapoczątkowało to napływ na ziemie polskie dużej liczby duchowieństwa, a co za tym idzie rozwój piśmiennictwa oraz kultury średniowiecznej. Ułatwiło to również unifikację ziem wchodzących w skład państwa Mieszka, oraz centralizację władzy.
Wraz z przyjęciem chrztu, Polska uznała zwierzchnictwo Rzymu nad sprawami religijnymi w państwie, a zostając cesarskim przyjacielem, Mieszko I uznał cesarza za najwyższego władcę świeckiego. Obok przyjęcia chrześcijaństwa, do największych sukcesów państwa pierwszych Piastów, zalicza się zjazd gnieźnieński (1000 r.), na którym cesarz Otton III, w porozumieniu z papieżem, ogłosił utworzenie w Gnieźnie arcybiskupstwa, oraz koronację królewską Bolesława Chrobrego (1025 r.).
Ważne zmiany w czasie rządów pierwszych Piastów zaszły również pod względem polityki wewnętrznej. Dominującą grupą społeczną, w okresie panowania pierwszych Piastów byli tzw. wolni rolnicy, na których to barkach spoczywało utrzymywanie państwa. Z tych świadczeń, władca utrzymywał najważniejszą sile wojskowa państwa- drużynę książęcą. Łupy, które przynosiły zwycięskie wojny nie zawsze starczały na wynagrodzenie wojów, dlatego rosnące koszty ich utrzymania przejmowało społeczeństwo . Kiedy państwo zaprzestało ekspansji, świadczenia wzrosły. Książę, zmuszony w inny sposób zrekompensować drużynie utratę dochodów pochodzących z wojny, jeszcze bardziej obciążał ludność. Za rządów Mieszka II obciążenia te, doszły do takiego poziomu, że spowodowały wystąpienia ludności wobec władcy . To, oraz kryzys dynastyczny spowodowało głęboki kryzys monarchii wczesnopiastowskiej. Bracia Mieszka, niezadowoleni z powodu niedopuszczenia ich do władzy, szukając sojuszników za granicą, spowodowali jednoczesny najazd na Polskę Cesarstwa i Rusi Kijowskiej. Następca Mieszka II, Kazimierz Odnowiciel z powodu pustek w skarbcu, rozpoczął proces nagradzania drużyny nadaniami ziemskimi. Skutkiem było rozpoczęcie domagania się możnowładztwa o wpływ na rządzenie państwem. Wobec tego, silna władza książęca za panowania pierwszych Piastów, zaczęła słabnąć.
Za panowania dwóch ostatnich Piastów nastąpiła znaczna zmiana w prowadzeniu polityki zagranicznej. Monarcha zrezygnował z militarnego dochodzenia swoich racji na rzecz dyplomacji (jako przykład można podać tu m.in. rozwiązanie problemu roszczenia sobie praw przez Jana Luksemburskiego do korony polskiej oraz sądy papieskie w sprawie zaboru Pomorza przez Krzyżaków). Aby wyjść z politycznej izolacji postarano się o utworzenie realnego sojuszu z Węgrami. Sprzymierzenie się z tym państwem wzmocniło pozycję Polski na arenie międzynarodowej i ostatecznie zmieniło układ sił w Europie Środkowej. Dzięki pokojowi wieczystemu w Kaliszu w 1343r. udało się Polsce odzyskać część zabranych przez Zakon Krzyżacki ziem oraz odsunąć na kilkadziesiąt lat zagrożenie ze strony Krzyżaków.
Pod koniec rządów Kazimierza Wielkiego, Polska przedstawiała się jako zwarty wewnętrznie organizm państwowy o silnych podstawach gospodarczych i dużym znaczeniu politycznym . Nie udało mu się zjednoczyć wszystkich terenów, które należały w przeszłości do Piastów, jednak powiększył terytorium Królestwa Polskiego w odniesieniu do swojego poprzednika przeszło dwukrotnie. Stało się to głównie dzięki ekspansji króla na tereny Rusi Halicko-Włodzimierskiej. Za klęskę króla, należy uznać oddanie praw do polskiego tronu Andegawenom oraz to, że pomimo wielu starań, nie udało mu się zjednoczyć wszystkich ziem, które niegdyś wchodziły w skład państwa jego przodków.
Głównym zadaniem, w sferze polityki wewnętrznej, które stanęło przed Kazimierzem Wielkim, była unifikacja ziem, które weszły w skład odrodzonego Królestwa Polskiego. Poszczególne dzielnice różniły się od siebie m.in. prawem zwyczajowym, występującym w każdej z nich oraz preferencjami politycznymi. Szczególnie widoczne były różnice dzielące dwie główne części państwa- Wielkopolskę i Małopolskę. Pierwszym krokiem, który władca wykonał w celu ujednolicenia tych dzielnic, było zredagowanie statutów. Najważniejsze cele króla, zostały zawarte w jednym z punktów Statutu wielkopolskiego: „Jeden władca, jedno prawo, jedna moneta w całym królestwie”. Kodyfikacja prawa była niewątpliwym sukcesem Kazimierza Wielkiego.
Za jego panowania nasiliła się również akcja kolonizacyjna na ziemiach polskich. Lokacja miast i wsi na prawie niemieckim miało pozytywne skutki dla funkcjonowania państwa, ponieważ wpływała na zwiększenie jego zamożności i powiększenie dochodów króla, jednocześnie prowadząc do wzrostu roli miast, oraz powstanie nowego stanu- mieszczaństwa. W dokumencie lokacyjnym były również zapisane prawa oraz obowiązki mieszkańców. Lokacja na prawie niemieckim nie była jednak pozbawiona wad. Jedną z nich było to, że w niektórych regionach kraju zaczął dominować żywioł niemiecki.
Ważną dziedziną działalności gospodarczej Kazimierza Wielkiego była opieka nad miastami i troska o rozwój handlu dalekosiężnego. Handel, zwłaszcza ten dalekosiężny, był dla władcy ważnym źródłem zasilania skarbu królewskiego w srebro, ponieważ przybywający do Polski kupcy musieli płacić cło, oraz niejednokrotnie wpłacali do skarbu opłaty za prawo sprzedaży swoich towarów w miastach. Pobieranie należnych królowi ceł, ułatwiał wprowadzany przymus drogowy.
Jednym z większych sukcesów króla na płaszczyźnie gospodarki, było również przeprowadzenie reformy monetarnej. Odtąd na terytorium Królestwa zaczęła obowiązywać jedna waluta- grosz polski. Kolejnym ważnym osiągnięciem doby ostatnich Piastów było zaadaptowanie do polskiego rolnictwa nowych narzędzi, takich jak: żelazna brona, ulepszony pług koleśny z okładnicą, kosa, grabie, czy nóż winniczy. Na przykładzie rolnictwa, handlu oraz gospodarki opartej na monecie, widać jak duży postęp nastąpił w gospodarce polskiej. Za panowania pierwszych Piastów dominowało prymitywne rolnictwo wypaleniskowe, a monety były wybijane tylko w celach propagandowych.
Statuty wydane przez Kazimierza Wielkiego spowodowały zamknięcie stanów społecznych. Dotyczyło to w szczególności stanu rycerskiego . Od tego czasu, szlachcicem był ten, kto się nim urodził, tzn. miał ojca i matkę ze szlacheckiego domu. Czynnikami wyróżniającymi stan rycerski były: dziedziczne posiadanie ziemi na prawie rycerskim połączone z obowiązkiem odbywania służby wojskowej konno, rezerwa pańska, czyli tzw. alodium, wolna od świadczeń, najwyższa główszczyzna i nawiązka, swobodna dziesięcina i przewód rycerski.
Obok rycerstwa, jako odrębny stan społeczny funkcjonowali również mieszczanie, chłopi oraz duchowieństwo. Mieszczanie trudnili się zwykle handlem i rzemiosłem, oraz organizowali się we wspólnoty zawodowe, zwane cechami. Chłopi w wyniku procesów kolonizacyjnych stawali się dziedzicznymi użytkownikami ziemi na prawie czynszowym, obejmując łany kmiece, które miały charakter lenna nieszlacheckiego. Zobowiązani byli do świadczeń na rzecz pana gruntowego, przybierających najczęściej formę czynszu. Duchowieństwo zaś znajdowało się wśród królewskich doradców i pomagało królowi podejmować decyzje. Cechą stanu duchownego była inkluzywność, w przeciwieństwie do mieszczaństwa czy rycerstwa. Za panowania Kazimierza Wielkiego zaczęło się więc tworzenie w Polsce monarchii stanowej. Było to stosunkowo późno, w porównaniu z państwami Europy Zachodniej, gdzie istniała już na przełomie XII i XII w. W okresie monarchii stanowej w Polsce, w odróżnieniu od pozostałych państw Europy, brak było jednak jednolitego organu władzy ustawodawczej, który byłby przedstawicielem stanowym (np. we Francji stałym organem były Stany Generalne, a w Anglii – Parlament).
Bilans panowania dynastii Piastów w Polsce wypada pozytywnie również na płaszczyźnie kultury. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa zaadaptowano sztukę romańską. Była ona prostsza i surowsza od zachodnioeuropejskiej, ponieważ związana była z początkami polskiej państwowości. Pisarstwo za rządów pierwszych Piastów stosowane było praktycznie wyłącznie na dworze królewskim. Za rządów ostatniego władcy z dynastii, wielu Polaków kształciło się na zachodnioeuropejskich uniwersytetach, a odsetek ludności posługującej się pismem wzrastał. Powstało w tym okresie wiele kronik i roczników opisujących dzieje Polski. W budownictwie dominował styl gotycki, w którym przebudowana została katedra na wzgórzu wawelskim, której Kazimierz Wielki przeznaczył funkcję królewskiej nekropolii .
Największą zasługą króla dla rozwoju kultury było ufundowanie Uniwersytetu Krakowskiego (1364 r.). Dzięki temu wzrósł prestiż polskiego monarchy i do Polski zaczęła zjeżdżać młodzież z krajów Europy Zachodniej.
Bilans monarchii Piastów w Polsce wypada bez wątpienia pozytywnie. Kazimierz Wielki, umierając, zostawił Polskę silną i niezależną. Zyskała ona duże znaczenie na arenie międzynarodowej. Powierzchnia państwa liczyła 244 tys. km2, a więc przeszło dwa razy więcej, niż w momencie objęcia przez niego władzy. Granice kraju przesunęły się w kierunku wschodnim, z powodu przyłączenia do Polski nowych ziem. Wzrosła liczba miast, wsi i zamków, rozwijał się handel, zreformowano skarb, administrację i prawo. Polska przestała odgrywać w Europie Środkowej rolę drugorzędną, władcy sąsiednich krajów zaczęli się z nią liczyć, czego wyrazem może być powołanie Kazimierza Wielkiego na arbitra w sporze pomiędzy cesarzem Karolem IV Luksemburskim, a królem Ludwikiem Andegaweńskim i księciem Rudolfem IV Założycielem oraz zjazd monarchów w Krakowie, z roku 1364.
Ostatniemu królowi z dynastii Piastów nie udało się dokonać rewindykacji wszystkich ziem, które niegdyś wchodziły w skład państwa polskiego, lecz nigdy nie porzucił starań o przyłączenie ich do odrodzonego Królestwa Polskiego. Obok wielu sukcesów tego monarchy, występują oczywiście pewne porażki. Za jedną z nich należy uznać niepozostawienie po sobie męskiego potomka i oddanie władzy nad państwem obcej dynastii Andegawenów.
W porównaniu z monarchią wczesnopiastowską, która jawiła się jako państwo niestabilne oraz zacofane, Polska doby Kazimierza Wielkiego prezentowała się bardzo okazale i za w pełni uzasadniony, można uznać pogląd, że dynastia Piastów położyła podwaliny pod nowożytne państwo polskie.