Teatr grecki - początki, budowa, dramat, dionizje.

1. Budowa teatru greckiego

Teatr grecki jako budowla istnieje już od kilku tysięcy lat. Na pewno każdy zastanawiał się kiedyś, kto go wymyślił, kto wpadł na taki pomysł, aby wystawiać jakąś sztukę na scenie. Otóż wynalazcami teatru są Grecy. To oni zapoczątkowali jego istnienie. Sam początek teatru ma związek z kultem Dionizosa - boga narodzin, śmierci, wina i urodzaju. Dla uczczenia boga, który nauczył ludzi szczęścia i zabawy, dwa razy w roku urządzano huczne festyny - Wielkie Dionizje trwające sześć dni. Rozpoczynały się wiosną, w ostatnich dniach marca, a kończyły z początkiem kwietnia. Podczas składania Dionizosowi ofiary z kozła chór wykonywał pieśni sławiące boga wina.

Teatr – najogólniej jest to budynek specjalnie budowany lub przystosowany do prezentowania przedstawień. Składa się ze sceny, widowni i pomieszczeń pomocniczych. W teatrze greckim orchestra, czyli miejsce występowania chóru, później również aktorów, miała kształt kolisty z ołtarzem pośrodku. Theatron, czyli widownia. Początkowo był to rodzaj trybun najpierw drewnianych od połowy drugiej połowy VI w. p.n.e. Teatr był budowlą stałą, sytuowana na zboczach wzgórz. Drewniane miejsca stopniowo zastępowano kamiennymi. Za garderobę i miejsce, z którego wychodzili aktorzy służył drewniany barak zwany skene. Po obu stronach skene znajdowały się przybudówki – paraskenia Przed skene był proscenion, czyli podest przed budynkiem scenicznym. Pierwszy kamienny teatr rozpoczęto budować w V w. p.n.e. w Atenach, a ukończono w IV w. p.n.e. Ateński teatr obliczono na 17 tys. widzów. Był on wzorem dla późniejszych teatrów greckich i miał wszystkie typowe elementy. Kolista orchestre o !

średnicy 24 metrów, orchestre otaczała amfiteatralna widownia, czyli theatron. Jej szerokość wynosiła 100 metrów, a wysokość 90 metrów z 78 rzędami siedzącymi. Umieszczony na wprost widowni budynek skene o trzech wejściach, którego fasadę wykorzystywano dla dekoracji. Prawym wejściem ze skene wychodzili bohaterowie pozytywni, a lewą bohaterowie negatywni. Komunikacje w obrębie widowni umożliwiały prowadzące w górę przejścia rozchodzące się promieniście oraz dwa poziome przejścia dzielące widownię na trzy sektory. Komunikacja była tak sprawna, że widzowie mogli opuścić teatr w najwyżej kilkanaście minut. W niektórych teatrach miejsca o najlepszej akustyce zaznaczane były różowym marmurem, były to miejsca dla ważniejszych gości.

Większość teatrów greckich zachowało się w dobrym stanie do naszych czasów. Ciekawostką na temat teatru greckiego jest to, że teatr o najlepszej akustyce znajduje się w Mykench. Rzucając złotówkę na scenę, dźwięk słychać na samej górze. Japończycy zastanawiali się, co jest powodem tak dobrej akustyki, dlatego postanowili zbudować taki sam, wręcz identyczny, z dokładnością do każdej szczeliny na siedzeniach. Ale mimo to w teatrze japońskim dźwięk jest dużo gorszy niż w greckim. Japończycy chcieli nawet rozłożyć teatr na części, aby sprawdzić, co jest powodem tak wspaniałego rozchodzenia się dźwięku.

2. Funkcja i kompozycja dramatu greckiego
Twórcą form teatralnych z pierwszym aktorem był Tepis, pierwszy autor dramatu. Ajschylos – wprowadził II aktora, Sofokles - wprowadził III aktora. Eurypides - najwyżej ceniony tragik stworzył tragikomedię i rozbudował motywy uczuciowe, pomniejszył rolę bóstw. Na Eurypidesie kończy się rozwój tragedii, przechodzący wyraźną ewolucję od pierwotnego półreligijnego oratorium do wykształcenia tragedii świeckiej.
Istotą tragedii jest konflikt tragiczny - polega na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru.

Katharasis (oczyszczenie) - związane z rolą teatru. To wstrząs uczuciowy, oczyszczenie duszy widza z win, wyzwolenie. Widz przeżywa litość i trwogę, patrząc na akcję tragedii. Naszą litość wzbudza nieszczęście człowieka niewinnego, natomiast trwogę - nieszczęście człowieka, który jest do nas podobny. Ironia tragiczna - polega na zderzeniu rzeczywistej sytuacji bohatera z tym co wie on na własny temat np. popełnia zbrodnię, czyn, który wynika z niewiedzy.

Budowa dramatu:
prolog (wstęp) - dialogowy, zarysowywał sytuację w punkcie wyjściowym fabuły (aktor wygłaszał zapowiedź tragedii),
parados - pierwsza pieśń chóru, zawiera opis sytuacji w jakiej rozpoczyna się tragedia (wejście chóru na scenę),
epeisodion - sceny dialogowe i monologi postaci (czyli epizod - część akcji),
stasimon - pieśń chóru, która przeplata się z epeisodion, komentująca pieśń chóru (komentarz chóru),
kommos - liryczny dialog między główną postacią a chórem,
exodos - pieśń wyjściowa chóru (wyjście chóru).

Tragizm łączy się z konfliktem wynikającym z przeciwieństwa dwóch racji pomiędzy którymi nie można wybrać. Każde posunięcie bohatera prowadzi go do katastrofy. Fatum - los, przepowiednia wpływająca na los bohatera.
Najważniejsze momenty akcji to: perypetia - szczytowy punkt, przełom w akcji dramatycznej - katastrofa. W tragedii antycznej chór był podzielony na dwa półchóry: strofer - mówił, wypowiadał się; anitstrofer - odpowiadał. Całą starożytność obowiązywał ten podział.

3. Teatr grecki.

Teatr znajdował się wśród pagórków tak, aby wszyscy widzowie mogli wszystko zobaczyć i usłyszeć. Na środku teatru znajdowała się „orchestra", na której znajdował się chór w składzie do piętnastu osób. Chór ten śpiewał lub opowiadał o wydarzeniach mających miejsce na proscenium. Za orchestrą znajdowała się scena zwana „proscenium", na której grali aktorzy w składzie 3 mężczyzn, ponieważ kobiety nigdy nie były, ani aktorami, ani chórem. Aktorzy nosili maski, które działały jak tuby. Byli podwyższani i nosili kolorowe stroje, by można było ich łatwo zobaczyć. Za proscenium znajdowała się „scene", tzn. taka ściana, dzięki której głosy aktorów się odbijały i rozchodziły na całą widownię. Chór i aktorzy wchodzili na swoje miejsca „paradosem" (takim przejściem). W teatrze wystawiano tragedie, komedie i dramaty satyrowe.

Dionozja miejska - święto obchodzone 1 raz w roku - dała początek tragedii - odbywała się na przełomie marca i kwietnia.
Dionozja wiejska - święto obchodzone 3 razy w roku - dały początek komedii - odbywały się na jesieni, w styczniu i pod koniec lutego.

4. Teatr grecki

Wywodzi się z tradycji obrzędów religijnych, zwłaszcza związanych z obchodami ku czci Dionizosa. Widowiska musiały być łatwo dostępne dla ludności. Pierwsze sztuki wystawiano na wytyczonym u stóp wzgórza placu zwanym orchestra. Na jego środku ustawiano ołtarz (thymele). Początkowo orchestra miała kształt zbliżony do prostokąta, koła albo elipsy. Ostatecznie przyjął się kształt koła. Na placu (orchestrze) występował chór, odbywały się popisy taneczne. Widzowie zasiadali na zboczu góry, początkowo bezpośrednio na ziemi, później na drewnianych ławkach. Tak powstała widownia w kształcie dużego (większego od półkola) wycinka koła, czyli theatron. Sztuki teatralne wystawiane były także na ateńskiej agorze, gdzie wznoszono prowizoryczne konstrukcje z drewna.

W 490 p.n.e. (część źródeł podaje rok 499 p.n.e.) miała miejsce katastrofa. Drewniana konstrukcja trybun wzniesionych na agorze załamała się. Zginęło wiele osób. Najprawdopodobniej to wydarzenie zdecydowało o przeniesieniu widowisk w stałe miejsce, w okolice świątyni Dionizosa na południowym stoku akropolis (Teatr Dionizosa). W miarę przybywania postaci występujących w widowiskach, wzbogacania akcji scenicznej, niezbędne stało się pomieszczenie, w którym aktorzy mogli zmieniać stroje. Wybudowano przy orchestrze, naprzeciw theatronu, budynek zwany skene (z inicjatywy Ajschylosa, ok. 465 p.n.e.). Szybko zaczął służyć nie tylko jako garderoba ale też jako tło do rozgrywanych przedstawień.

W ścianie budynku umieszczono troje drzwi, przez które wychodzili aktorzy. Środkowe, najważniejsze służyły głównym postaciom (np. królowi) a boczne innym bohaterom dramatu. Z czasem przybyło bohaterów akcji, aktorzy przenieśli się z orchestry na proskeon. W okresie klasycznym, ok. 425 p.n.e. rozpoczęto budowę teatru kamiennego, w miejscu istniejącego z czasów Pizystrata teatru z drewna. Budowa przebiegała etapami, została ukończona ok. 338 p.n.e. – 326 p.n.e.. Teatr ten mógł pomieścić ok.17 00 widzów (praktycznie mieścił ok. 30 000). Theatron o szerokości 100 m i wysokości 90 m, oparto o stok skały. Zbudowano go z 78 stopni (wysokich na 33 cm) podzielonych na trzy części dwoma szerokimi przejściami (diazomata) biegnącymi po łuku. Najniższa część obejmowała 17 rzędów stopni, środkowa i najwyższa po 32 stopnie.

Poruszanie się ułatwiało 7 przejść z stopniami biegnących promieniście (kerkides). Na środku pierwszego rzędu umieszczono wykuty w kamieniu tron dla kapłana Dionizosa. Skene (o wymiarach 46,5 x 6,5 m) przybrała formę budowli o prostokątnej elewacji z dwoma wąskimi, wysuniętymi skrzydłami (paraskenionami) obejmującymi proskeon. Pomiędzy nimi a theatronem powstały przejścia zwane parodosami. Z przejść tych korzystał chór. Na ścianie skene, pomiędzy drzwiami umieszczano obrazy, tzw. pinakes, które służyły jako dekoracja. Orchesta miała średnicę 24 m.

Na zewnątrz teatru wybudowano portyk, który służył widzom jako schronienie przed słońcem lub deszczem.
Teatr Dionizosa stał się wzorem dla innych teatrów budowanych w Grecji w okresie klasycznym. Najlepiej zachowanym teatrem greckim jest zbudowany ok. 330 p.n.e. teatr w Epidauros. Teatr zaprojektował Poliklet Młodszy. Widownia, rozmieszczona w 52 rzędach mogła pomieścić ok. 14 000 widzów.

W okresie hellenistycznym zachowano podstawowe elementy teatru greckiego. Zmieniono jednak jego proporcje. Pogłębiono i podniesiono proskenion. W tym celu cofnięto paraskeniony a proskenion oparto na słupach otrzymując pod proskenionem przestrzeń zwaną hyposkenionem. Z hyposkenionu wychodzili aktorzy grający duchy lub bogów podziemia, schodami przechodzili na proskenion, gdzie mogli wygłaszać swoje kwestie. Wzbogaceniu uległy także dekoracje. Wprowadzono trójścienne graniastosłupy (periakty), na ścianach których były wymalowane różne obrazy. Obrót graniastosłupa umożliwiał szybką zmianę tła.

Teatr grecki stał się wzorem dla budowanych w okresie późniejszym teatrów rzymskich.