Organizacja państwa polskiego w XVI wieku

Dla organizacji i dalszych losów państwa fundamentalnym wydarzeniem była nowa unia Polski z Litwą. Została ona przeprowadzona w 1569 r. w Lublinie. Dotychczasowy związek dwóch państw istniejący od 1385 r. opierał się zwykle na wspólnocie osoby monarchy lub w ostateczności wspólnocie dynastii. Jednak Zygmunt August nie doczekał się potomstwa i istniała realna możliwość rozpadu związku między Polską a Litwą po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów. Postulat ścisłego połączenia obu państw był jednym z ważnych elementów programu ruchu egzekucyjnego. Także król dążył do zapewnienia Litwie polskiej pomocy w konflikcie z Rosją. Natomiast magnaci litewscy przeciwni byli pogłębieniu związku, gdyż wiązało się to z uzyskaniem przez średnią szlachtę litewską praw szlachty polskiej i ograniczeniem ich pozycji. Na sejmie w 1569 r. zwołanym do Lublina król złamał opór magnatów litewskich, odłączając od Litwy ziemię kijowską, Podlasie i Podole (około trzeciej części terytorium państwa) i przyłączając je do Polski. W ten sposób Litwa po utracie tak znacznej części terytorium została skazana na związek z Polską. Nowa unia była unią realną, to znaczy państwa wchodzące w jej skład łączyły wspólne instytucje państwowe. Przyjęta została nowa nazwa dla państwa: Rzeczpospolita Obojga Narodów. Wspólnymi elementami Rzeczypospolitej były najwyższe władze (król, sejm walny) oraz pieniądz. Ponadto Rzeczpospolita prowadziła wspólną dla obu części politykę. Oddzielne były urzędy, skarby, armie i sądy. Unia okazała się bardzo trwałą, a jej efekty dalekosiężne. Przetrwała aż do Konstytucji Trzeciego Maja, która ją zniosła i wprowadziła w miejsce państwa złożonego państwo jednolite.

U schyłku XVI w. Rzeczpospolita Obojga Narodów była jednym z największych państw europejskich. Miała około 800 tys. km2 powierzchni i zamieszkiwało ją około 8 milionów mieszkańców. Obszar Korony i Litwy podzielony był na województwa, te zaś dzieliły się na ziemie (jednostki szlacheckiego samorządu terytorialnego) oraz powiaty – okręgi sądowe. Mieszkańcy Rzeczypospolitej przynależeli do różnych grup etnicznych i wyznaniowych. Na obszarach Korony dominowała ludność polska wyznająca katolicyzm. Natomiast na ziemiach Litwy oraz na obszarach przyłączonych do Korony przez Zygmunta Augusta w 1569 roku, przewagę posiadała prawosławna ludność ruska. Ponadto w miastach i na terenie Prus Książęcych i Inflant zamieszkiwały znaczne grupy ludności niemieckiej, w części protestanckiej. Miasta zamieszkiwała także ludność żydowska, a pogranicza południowo - wschodnie wyznający islam Tatarzy. Warto zauważyć, że wielka siła przyciągająca kultury polskiej powodowała polonizację pewnych grup, np. szlachty litewskiej. Struktura społeczna była w istocie strukturą stanową. Chłopi stanowili około 70% społeczeństwa, mieszczaństwo 10% (wraz z ludnością żydowską), szlachta 10%, duchowieństwo 0,5%. Zwraca uwagę większy niż w innych państwach europejskich odsetek szlachty. Ustrój polityczny, pokój religijny, zamożność mieszkańców czyniły z Rzeczypospolitej państwo podziwiane przez cudzoziemców, z których wielu osiedlało się, szukając pokoju i dobrobytu w targanej wojnami Europie.

Najwyższe władze Rzeczypospolitej tworzył król, sejm walny i urzędnicy. Do grona najwyższych dostojników państwowych należeli: kanclerz i podkanclerzy, podskarbi, marszałek wielki i nadworny, a od XVI w. także hetmani – wielki i polny. Po unii lubelskiej dla Korony i Litwy istniały dwa odrębne komplety urzędów. Do ich kompetencji należało zawiadywanie administracją centralną państwa. Urzędy były dożywotnie i nieodpłatne. Obsadzali je magnaci, chociaż zdarzało się, że król powierzał je przedstawicielom średniej szlachty. Szczególnie dotyczyło to dowodzenia armią, gdzie poza pochodzeniem i koneksjami liczyły się również umiejętności. Obok urzędów ministerialnych istniały również urzędy ziemskie. Od XVI w. były to w zasadzie urzędy tytularne bez większego zakresu faktycznej władzy. Jednak ich posiadanie miało duże znaczenie prestiżowe. W odniesieniu do godności wojewody i kasztelana istotnym przywilejem wynikającym z ich sprawowania było zasiadanie w senacie. Po ostatecznym uformowaniu się senatu w XVI w. pierwsze miejsce wśród dygnitarzy świeckich posiadał kasztelan krakowski, za nim dopiero szli wojewodowie i inni kasztelanowie. Szlachta polska kochała się w tytułach i godnościach, gdyż podkreślały one znaczenie noszących je osób.