Despotie wschodnie - Starożytna Mezopotamia i Egipt.

STAROŻYTNA MEZOPOTAMIA

Terytorium
Mezopotamia jest krainą geograficzno-historyczną, której terytorium znajduje się w dorzeczu dwóch wielkich azjatyckich rzek – Eufratu i Tygrysu. Nazwa tego obszaru jest więc połączeniem greckich słów
· mesos – znajdujący się pomiędzy,
· potamos – rzeka.
Polskim odpowiednikiem tego słowa jest więc „międzyrzecze” . Wbrew nazwie jednak, historyczna Mezopotamia nie obejmowała tylko terenu położonego dokładnie między rzekami, ale całe ich dorzecza.
Mezopotamia pokrywała się z obszarem obecnej północnej Syrii, południowo-wschodniej Turcji, całego Iraku i przygranicznych, zachodnich rubieży Iranu. Teren ten był bardzo zróżnicowany pod względem ukształtowania terenu i klimatu. Różnice geograficzne miały wpływ na tryb życia zamieszkujących go ludzi – stąd każdy z obszarów Mezopotamii odznaczał się pewną specyfiką i inaczej przebiegała historia każdego z nich.

Warunki naturalne
Przyjrzyjmy się warunkom naturalnym panującym na terenie Mezopotamii począwszy od jej zachodnich obszarów.
Na zachód od Eufratu rozciąga się olbrzymia pustynia Syryjska, która w starożytności była bramą dla kolejnych fal koczowników zalewających żyzne równiny Mezopotamii. Właśnie tędy przybywali liczni, często nieproszeni goście, którzy co kilkaset lat zmieniali oblicze krainy między dwiema rzekami, zwabieni jej urodzajem i bogactwem.
Dalej na wschód, pomiędzy Eufratem a Tygrysem, w ich górnym i środkowym biegu, rozciąga się Al Dżazira (arab. „wyspa”), równinny obszar, urozmaicony licznymi niewysokimi wzgórzami. Ze względu na obfite opady deszczu, nie istniała potrzeba prowadzenia prac irygacyjnych. Al Dżazirę pokrywały przede wszystkim pastwiska, na których tysiące lat temu pasterze hodowali stada owiec, bydła i koni. Nad samym Tygrysem i jego wschodnimi dopływami, aż po góry Zagros, znajduje się kraina, w której, w epoce neolitu narodziło się rolnictwo. Wznoszą się tam potężne góry, z ich stoków spływają dopływy Tygrysu. W dolinach rzecznych panowały dobre warunki do uprawy zbóż, a na nasłonecznionych, łagodnych stokach dojrzewała winorośl.
Zejdźmy na samo południe, na skraj dzisiejszego Iraku, gdzie znajduje się delta Eufratu i Tygrysu. Obecnie rzeki te łączą się w swym dolnym biegu, tworząc jedną Szatt al-Arab, ale w czasach, o których mówimy, każda miała własne ujście. Znajdowały się one bardziej na północ od miejsca, w którym teraz Szatt al-Arab wpływa do Zatoki Perskiej, gdyż w ciągu kilku tysięcy lat linia brzegowa przesunęła się znacznie na południe. W starożytności były to tereny bagniste, porośnięte nieprzebranymi szuwarami, trzcinami tak wysokimi i twardymi, że można było budować z nich domy mieszkalne.
Nieco na północ od ujścia Eufratu i Tygrysu, na obszarze kilkuset kilometrów wzdłuż ich biegu, a po miejsce, gdzie obecnie znajduje się stolica Iraku – Bagdad, kilka tysięcy lat temu powstały wielkie cywilizacje Mezopotamii.
Najbardziej na południe wysunięte było miasto-państwo Eridu, najbardziej na północ zaś Esznuna.

Bibliografia:
· Encyklopedia Popularna PWN
· „Mezopotamia”, Georges Roux, wyd. DIALOG, W-wa 2003


Periodyzacja
Okres sumeryjski – ogólna charakterystyka
· 3,2 - 2 tys. lat p.n.e.
Odkrycie w tekstach z Tello nieznanego języka, a następnie dalsze odkrycia w miastach Nippur, Uruk, Sippar i Ur, zapoczątkowało nową erę w badaniach nad historią Mezopotamii i Wschodu. Jak wynika z bogatych prac wykopaliskowych podjętych w Lagasz i Ur, autorami tych tekstów byli Sumerowie. Nazwa ta została utworzona od terminu Sumer, którym Semici określali południową Mezopotamię.
Stworzyli oni wysoką kulturę; jej oddziaływaniu uległ cały starożytny Wschód. Odczytanie pisma i zapoznanie się z językiem Sumerów było bardzo trudne. Mimo ponawianych prób nie udało się jeszcze powiązać go z żadnym ze znanych dotychczas języków; należy on do tzw. grupy języków aglutynujących, w których zmiana czasu czy przypadku dokonuje się za pomocą luźno do tematu doczepionych cząstek.
Doniosłość roli Sumerów na Wschodzie zwróciła uwagę badaczy na zagadnienie ich pochodzenia. Ponieważ język sumeryjski nie był w tej kwestii pomocny, próbowano na podstawie pozostawionej przez nich tradycji wyjaśnić ich pochodzenie. Część informacji zdaje się wskazywać na to, że etapem wędrówki Sumerów mogła być Zatoka Perska, ówczesna wyspa Tilmun, dziś Bahrajn. Ostatnio większe nadzieje wiąże się jednak z badaniami prowadzonymi nad tzw. kulturą Indusu. Wysuwane dawniej przypuszczenia, przyjmowane zresztą z dużą rezerwą, na temat łączności Sumerów z twórcami kultury Indusu o tyle zyskały dziś na wartości, że jej powstanie przesuwa się obecnie na IV, a nawet V tys., co pozwala lepiej powiązać powstanie obu kultur. Wprawdzie pismo obrazkowe z terenu kultury Indusu nie zostało jeszcze odcyfrowane, ale czynione są próby wyprowadzenia pochodzenia Sumerów, na podstawie analizy językowej, z grup pamirsko-tybetańskich. Są to jednak na razie hipotezy, których weryfikacja nie będzie zapewne zbyt prędko możliwa, podobnie jak i inne, szukające dla Sumerów pierwotnych siedzib w Wietnamie. Dziś można tyle tylko stwierdzić, że Sumerowie nie należą do żadnej z grup etnicznych reprezentowanych na terenie Wschodu, jak Semici, Chamici czy Indoeuropejczycy.

Społeczeństwo Sumerów
W świetle najstarszych zabytków materialnych i pisanych należy traktować Sumerów jako niezbyt liczną grupę ludnościową, która dzięki wysokiej kulturze, w toku być może pokojowej infiltracji , zawładnęła Dolną Mezopotamią, wchłonęła częściowo dawną ludność współżyjąc z ludnością semicką napływającą z Syrii, gdzie już w III tys. p.n.e. wytworzyła wysoką kulturę. Odtworzenie postępującego procesu przemian społecznych, wiążących się z zasiedleniem Mezopotamii i koniecznością utrzymania i konserwacji systemu irygacyjnego, nie jest dziś jeszcze możliwe. Cechą istotną tego procesu był stopniowy rozkład ustroju rodowego, wytworzenie się gminy wiejskiej, w której już w III tys. doszło do powstania własności prywatnej, będącej w posiadaniu zarówno drobnych rolników, jak i wielkich posiadaczy ziemskich.
Prawdopodobnie już wcześniej na pierwszy plan w tworzących się ośrodkach miejskich, zyskujących przewagę nad gminami wiejskimi, wysunęła się świątynia, która stała się nie tylko centrum kultowym, ale również politycznym i gospodarczym miasta, a najwyższy kapłan zapewnił sobie władzę zwierzchnią.
Procesu tego nie da się w szczegółach zrekonstruować i nie ma pewności, czy występował on na całym obszarze Sumeru, ale jednak faktem o wielkim znaczeniu historycznym pozostaje ta tzw. rewolucja urbanistyczna, która podobnie jak poprzednia rewolucja agrarna, dokonała się na Bliskim Wschodzie, wyznaczając mu prymat w tych ważnych składnikach postępującego procesu historycznego.
Świątynia sumeryjska nie służyła wyłącznie kultowi. W niej skupiały się liczne agendy miasta, biura, magazyny, warsztaty, jak również zależna ludność, której byt był z nią najściślej związany. Z niej rzemieślnik otrzymywał surowiec, do niej oddawał gotowy produkt, podobnie jak rolnik płody rolne, tutaj składał towary kupiec, który w służbie świątyni odbywał dalekie podróże. Zjawiska te tłumaczą wzrost znaczenia króla-kapłana, wyodrębnienie się jego i jego rodu ze wspólnoty, do której stopniowego upadku przyczyniła się też wielka własność prywatna.
Społeczeństwo Sumerów w swej wczesnej fazie charakteryzuje się więc dużym rozwarstwieniem społecznym, jak wynika bowiem z dokumentów kupna i sprzedaży istnieli bogaci właściciele ziemscy i drobni rolnicy.

Gospodarka Sumerów
Podstawą gospodarki było:
· Rolnictwo,
· hodowla bydła, z czym wiązał się rozwój systemu irygacyjnego.
Otwarcie jakiegoś szczególnie pożytecznego kanału było ważnym wydarzeniem w życiu gminy czy państwa. Ciężar budowy i oczyszczania kanałów spadał na chłopa. Kanały ulegały bowiem ciągłemu zamulaniu gliną. Źródła nie przekazały informacji dotyczących wysokości zbiorów, ale musiały być one znaczne, skoro dawały utrzymanie licznej ludności miejskiej żyjącej z nadwyżek produkcji rolnej.
Inżynieryjne umiejętności Sumerów ujawniły się szczególnie w budownictwie. Trudno powiedzieć, czy ich pomysłem było formowanie cegły z gliny, ale w każdym razie z pewnością rozwinęli produkcję cegły do ogromnych rozmiarów. Początkowo do budowy używano cegieł świeżych, później zaczęto je suszyć na słońcu lub wypalać.
Znaczną pomysłowość okazali Sumerowie w dziedzinie rzemiosła. Między innymi ok. 3000 r. Wynaleźli oni koło garncarskie, jak również koło do wozu, uzyskując zwrotny, zaprzężony w parę wołów środek transportu. Wiele przemawia za przypuszczeniem, że ich wynalazkiem był stop miedzi i cyny; metali uzyskiwanych z pobliskiego Iranu, znany pod zwyczajową nazwą – brąz.
Świadectwem wysokiej kultury materialnej Sumerów było wynalezienie kolorowego szkła, a szczególny podziw budzi dziś jeszcze ich sztuka złotnicza, o czym świadczą wyroby ze złota – miecze, puchary, ozdoby znalezione w grobowcach z Ur przez L. Woolleya.

Bibliografia:
· „Historia powszechna: Starożytność”, Józef Wolski, PWN, W-wa 1971
· „Mezopotamia”, Georges Roux, wyd. DIALOG, W-wa 2003



Okres babiloński – ogólna charakterystyka
· XVIII – VI w. p.n.e.
Słabnącym Sumerom, na których ziemiach toczyły się ustawiczne walki, ostateczny cios zadali nowi przybysze semiccy, Amoryci, którzy od początku II tys. poczęli się pojawiać na obszarze Mezopotamii. Początkowo politycznie bez większego znaczenia, skupili się około miasta Babilon, dotąd nie odgrywającego poważniejszej roli w historii Sumero-Akadu.
Dzięki nowym źródłom można stwierdzić, że walka o panowanie na terenie Sumero-Akadu długo się ważyła. Uczestniczyli w niej:
· Amoryci,
· Elamici,
· Asyryjczycy,
· Mari,
· Babilon.
Ostatecznie zwycięzcą z tych zapasów wyszedł Hammurabi, władca Babilonu.
Jednakże wbrew dawniejszym poglądom, skorygowanym przez nowe źródła, kilkadziesiąt lat swego panowania (1728 -1686) poświęcić musiał on na walkę z Elamitami, z Asyrią, którą podbił, oraz z państwem Mari. Ostatecznie cała prawie Mezopotamia została włączona w obręb jego monarchii, a stolica państwa, Babilon, stała się głównym centrum kulturalnym i gospodarczym Wschodu.

Państwo i społeczeństwo babilońskie w dobie Hammurabiego
Liczne dokumenty klinowe pochodzące z okresu rządów Hammurabiego, jego korespondencja z urzędnikami, teksty gospodarcze, a zwłaszcza odkryty w czasie badań wykopaliskowych w Suzie (Elam) w czerwcu 1902 r. kodeks umożliwiają skreślenie obrazu państwa i społeczeństwa babilońskiego w tym czasie.
Zapewniwszy ostateczne zwycięstwo Semitom w Sumero-Akadzie stworzył równocześnie Hammurabi scentralizowane państwo, likwidując dawne, trwające przeszło tysiąc lat rozbicie kraju. Wyrazem zmiany sytuacji politycznej było wysunięcie się na plan pierwszy nowej stolicy, Babilonu, którego semicki bóg Marduk miał wyprzeć odtąd bogów sumeryjskich i stać się widocznym symbolem zwycięstwa Semitów. Elementem przyspieszającym zjednoczenie kraju miało być skodyfikowanie istniejącego dotąd w różnych miastach sumeryjskich prawa zwyczajowego. Zdaje się jednak, że rola tego kodeksu, zwłaszcza po śmierci Hammurabiego, nie była zbyt wielka. W świetle paragrafów kodeksu Hammurabiego i nieco wcześniejszego (XIX w.) kodeksu Bilalamy z Esznunny (północna Babilonia) można sobie wyrobić przybliżony pogląd o przeobrażeniach, jakim uległo z początkiem II tys. społeczeństwo babilońskie.
Było ono rozbite na klasy:
· wolnych,
· pośrednich (muszkenu),
· niewolników.
Choć w szczegółach, zwłaszcza w odniesieniu do tzw. pośrednich, sytuacja nie jest jasna. Nie ulega wątpliwości znaczny rozwój niewolnictwa. Niewolników dostarczały wojny, znana była np. niewola za długi, często też praktykowano sprzedaż dzieci. Upośledzenie tej klasy społecznej wynika ze znacznie gorszego traktowania jej przez ustawodawstwo. W kodeksie Bilalamy mowa jest nawet o środkach, jakie należy zastosować w wypadku ucieczki niewolników. Gospodarcze znaczenie niewolników nie było jednak wielkie. Największą ich liczbę zatrudniał król dla różnorakich posług w pałacu, stąd też używa się dla tego typu niewolnictwa, występującego w historii Wschodu, nazwę pałacowego.

Polityka gospodarcza Hammurabiego –
Powstanie scentralizowanego państwa, stworzenie jednolitego obszaru gospodarczego ożywiło gospodarkę babilońską, o czym świadczą dokumenty klinowe o treści gospodarczej.
Obok wielkiej własności ziemskiej, nie przystosowanej do ówczesnego poziomu środków produkcyjnych, a więc mało rentownej, istniała własność królewska, tzw. pałacowa. Z niej drobne parcele, tzw. pola żywienia, przeznaczone były dla różnych kategorii pracowników administracji, służby pałacowej, część zaś ziemi królewskiej wypuszczano w dzierżawę chłopom obowiązanym do płacenia daniny. By zwiększyć obronność państwa stosował też Hammurabi kolonizację wojskową, dzieląc bezrolnych ziemią z obowiązkiem służby wojskowej.
Przywiązywał on ogromną wagę do budowy i utrzymywania w nienagannym stanie kanałów. Prace te ciążyły przede wszystkim na chłopach, dla których dalszym obciążeniem była służba wojskowa, częsta wobec nieprzerwanych wojen, jakie toczył Hammurabi.

Upadek dynastii Hammurabiego –
Uważna analiza źródeł pochodzących z okresu rządów Hammurabiego pozwala wykryć pewne oznaki słabości państwa, które nie reprezentowało takiej siły, jak dawna monarchia akkadyjska. Być może przyczyn osłabienia roli politycznej Babilonii na prawie tysiąclecie szukać należy w pogarszającej się ekonomicznej sytuacji chłopów, wywołanej w dużej mierze postępującym zasoleniem wody rzecznej, którą - ze względu na brak deszczów w tej części Mezopotamii - wyłącznie posługiwali się do nawadniania pól.
Nie jest też wykluczone, że jedną z przyczyn wzrostu znaczenia Asyrii, która teraz usamodzielniła się, by od drugiej połowy II tysiąclecia wysunąć się na plan pierwszy w Mezopotamii, upatrywać należy w stosunkowej obfitości deszczów, uniezależniających gospodarkę rolną Asyryjczyków od wody rzecznej. Obok Asyrii usamodzielniła się również południowa Babilonia, tzw. kraj nadmorski, tworząc państwo pod własną dynastią, władcy babilońscy zaś musieli toczyć ciężkie boje z napierającymi z gór Iranu plemionami, zawsze chciwymi łupu w bogatych miastach Mezopotamii. Osłabionemu państwu decydujący cios zadała wielka wyprawa, którą podjął król państwa Hetytów w Azji Mniejszej, Mursilis.

Bibliografia:
· „Historia powszechna: Starożytność”, Józef Wolski, PWN, W-wa 1971
· „Mezopotamia”, Georges Roux, wyd. DIALOG, W-wa 2003


Państwa - miasta
Ustrój polityczny – ogólna charakterystyka
Rysem charakterystycznym stosunków politycznych w okresie państw - miast u Sumerów było rozbicie polityczne, brak scentralizowanego, obejmującego cały zasiedlony przez nich obszar państwa.
Jak daleko można sięgnąć w głąb ich historii podzieleni byli na państwa-miasta, w których rządzili kapłani z tytułem en lub ensi (dawniej ten. termin czytano patesi). Sami nosiciele najwyższej władzy używali terminu lugal - król. W ich rękach skupiała się cała władza administracyjna, wojskowa i sądownicza.
W rękach kapłanów znajdowała się również władza administracyjna, wojskowa i sądownicza.
Był to więc ustrój teokratyczy . Stopniowo, w nie dających się wyjaśnić okolicznościach, wyodrębniła się władza naczelnika wojskowego.
Silniejsze ośrodki miejskie podbijały słabsze, a łupy przypadały naczelnikowi i wojownikom, tworzącym arystokrację, podporę władzy naczelnika. Źródła rodzime potwierdziły niesłusznie dawniej kwestionowane informacje Berossosa, że osiągnąwszy władzę w mieście rodzinnym owi naczelnicy poczęli dążyć do zapewnienia sobie przewagi nad całym krajem Sumerów, zakładając krótkotrwałe zresztą dynastie.
Powtarzające się bowiem walki między miastami sumeryjskimi, których władcy dążyli do zapewnienia sobie hegemonii w Sumerze, osłabiły pozycję polityczną Sumerów na rzecz Semitów, których nazywamy od ich głównego ośrodka Akad - Akadami. Z dojściem ich do znaczenia rozpoczął się proces postępującej semityzacji Sumerów, który z początkiem II tys. p.n.e. był już faktem. Dlatego też znikła pamięć o ich istnieniu i osiągnięciach, i dopiero nauka na przełomie XIX i XX w. przywołała ich do życia.
Liczne dokumenty klinowe pochodzące z okresu rządów Hammurabiego, jego korespondencja z urzędnikami, teksty gospodarcze, a zwłaszcza odkryty w czasie badań wykopaliskowych w Suzie (Elam) w 1902 r. kodeks umożliwiają skreślenie obrazu państwa i społeczeństwa babilońskiego w tym czasie.
Życie Sumerów pozostawało pod przemożnym wpływem religii. Sumerowie wierzyli w siły przyrody, czczone pod postacią demonów. Początkowo każde miasto czciło swoje bóstwo. Później wytworzył się cały panteon bóstw. Budowano ogromne świątynie, przy nich wznoszono ogromne wieże tzw. Zigguraty. Szczególną czcią otaczali Sumerowie bóstwa płodności. U Sumerów rozwinęła się sztuka pisarska. Życie codzienne i rozwijająca się gospodarka zmuszały do spisywania dokumentów. Powstały epopeje treści o mitologicznej - poemat o Gilgameszu z zachowaną relacją o potopie.

Bibliografia:
· „Historia powszechna: Starożytność”, Józef Wolski, PWN, W-wa 1971
· „Mezopotamia”, Georges Roux, wyd. DIALOG, W-wa 2003



Ustrój społeczny – ogólna charakterystyka
Gospodarka Sumerów stała na wysokim poziomie. Stosunki gospodarcze Sumerów opierały się głównie na rolnictwie i hodowli bydła. Utrzymywali oni także system irygacyjny. Otworzenie kanału było często ważnym wydarzeniem w życiu gminy czy całego państwa. Ciężar budowy i oczyszczania tego kanału spadał na chłopa. Sumerowie rozwinęli lub wynaleźli:
· Rozwinęli produkcję cegły
· Wynaleźli koło garncarskie.
· Wynaleźli koło do wozu .
· Prawdopodobnie wynaleźli aliaż miedzi i cyny (metali uzyskiwanych z pobliskiego Iranu), znany pod nazwą brązu.
· Wynaleźli kolorowe szkła Rozwinęli sztukę złotniczą Sumerowie mocno rozwinęli handel, sięgający do doliny Indusu, gdzie znaleziono przedmioty pochodzenia sumeryjskiego datowane na połowę III tysiąclecia. Na zachodzie handel Sumerów dotarł do granic Azji Mniejszej jak i również do Egiptu.
· Wynaleźli system sześćdziesiętny.
· Wynaleźli kalendarz
· Wynaleźli piwo·J
· Matematyka – kąty, pola powierzchni, podział czasu·
· Budownictwo monumentalne – zigguraty·
· Poemat o Gilgameszu – powstał około 2300 – 2200 lat p.n.e., to najstarszy epos i pierwsze dzieło literackie ludzkości.
Zabytki piśmiennictwa Mezopotamii starożytnej, teksty klinowe w językach sumeryjskim i akadyjskim, datuje się od końca IV tysiąclecia p.n.e. do 1 połowie n.e. Piśmiennictwo Mezopotamii stanowi spuściznę dwóch odrębnych grup etnicznych:
Sumerów i
Semitów (Akadów, Babilończyków, Asyryjczyków).
Teksty sumeryjskie stanowiły często podstawę dla utworów akadyjskich (wielokroć dwujęzycznych). Piśmiennictwo Mezopotamii charakteryzują:
· utylitaryzm,
· elitarność,
· tradycjonalizm,
· anonimowość,
· różnorodność gatunków literackich.
W starożytnej Mezopotamii tytułem utworu był jego pierwszy zwrot, powtórzony na końcu, gdzie podawano też liczbę tabliczek, na których tekst spisano. Różnorodność tekstów:
· Mity;
· Eposy;
· Legendy;
· Pieśni religijne (tzw. liryka kultowa);
· Teksty: magiczne, wróżbiarskie, filozoficzne;
· Dysputy;
· Przysłowia;
· Przypowieści;
· Teksty prawne;
· Teksty historyczne;
· Teksty naukowe.
Wierzenia Sumerów – politeistyczne i antropomorficzne, oparte m.in. na kulcie sił przyrody i ciał astralnych. Religia Sumerów, ukształtowana w ciągu III tysiąclecia p.n.e., powstała z połączenia kultów istniejących w poszczególnych miastach-państwach.
Według wierzeń Sumerów z przedwiecznego morza kosmicznego wyłoniły się bóstwa — stworzyciele świata:
· An (‘niebo’) i
· Ki (‘ziemia’);
· z ich związku powstał bóg atmosfery Enlil (‘pan powietrza’), który oddzielił An od Ki i uczynił nad ziemią sklepienie niebieskie.
Trzecie z bóstw-stworzycieli — Enki, bóg mądrości, ukształtował ziemię wg planów-praw Enlila; utrzymanie ładu ziemskiego powierzono licznym bóstwom niższego rzędu. Z atmosfery i ziemi powstały bóstwa astralne, m.in.:
· Utu (‘słońce’),
· Nanna (‘księżyc’) i
· Inan/n/a (‘planeta Wenus’).
Szczególne miejsce w wierzeniach Sumerów zajmował kult płodności i związany z nim kult świętego drzewa. Wiele koncepcji teogonicznych, kosmogonicznych i innych, związanych z predestynacją, badaniem woli bogów (magia, wróżbiarstwo), etyką, pojęciem grzechu i życiem pozagrobowym zostało, za pośrednictwem m.in. religii babilońsko-asyryjskiej, przeniesionych do religii Greków, Etrusków i Rzymian.
Ludzie w dolinie Eufratu i Tygrysu trudnili się przede wszystkim uprawą roli, hodowlą bydła. Budowali łodzie i tratwy umożliwiające podróże morskie. Wyrabiali ceramiczne naczynia. Jednak głównym i najbardziej rozwiniętym zajęciem był handel, gdyż przez Międzyrzecze prowadziły szlaki handlowe z Chin i Indii do Europy i Afryki. Kupcy mezopotamscy wyprawiali się do sąsiednich krajów, oferując im mezopotamskie tkaniny wełniane, ozdoby i broń oraz pszenicę, jęczmień, daktyle; w zamian otrzymywali potrzebne im towary, przede wszystkim jednak chcieli surowców jak drewno, złoto czy rudy metali, których tak brakowało w Międzyrzeczu.
Wymiana handlowa z czasem stała się bardziej złożona. Zawierano umowy handlowe: początkowo wystarczyły tylko ustne, ale z czasem przekonano się, że te na piśmie są bardziej pewne. Dla ułatwienia wymiany towarów wprowadzono jednolity system miar wag, długości i powierzchni w wielu krajach.
Rodzina w Mezopotamii - rodzinę tworzyli mąż i żona z dziećmi. Mieszkali oni wspólnie w swoim domu z cegły lub trzciny. Ojcowie rozporządzali dziećmi; mogli je oddać w zastaw jako gwarancję spłaty długów. Powszechnym pożywieniem było pieczywo, a także soczewica, fasola, papka z jęczmienia. Ryby dostarczało morze i kanały nawadniające. Desery słodziło się miodem lub cukrem z palmy daktylowej.

Bibliografia:
· „Historia powszechna: Starożytność”, Józef Wolski, PWN, W-wa 1971
· „Mezopotamia”, Georges Roux, wyd. DIALOG, W-wa 2003



Królestwa
Ustrój polityczny – ogólna charakterystyka
MONARCHA
Bezpieczeństwo i pomyślność państwa zależała od utrzymania „boskiego ładu”. Jego gwarantem był monaracha – faraon w Egipcie, ensi u Sumerów, lugal, a następnie król w państwie sumeryjsko-akkadyjskim czy żydowskim. Jego władza miała charakter teokratyczny.
W Mezopotamii władca był w trzecim tysiącleciu jeszcze inkarnacją samego boga, jego uosobieniem. W drugim tysiącleciu uważano go już za wybrańca bóstw, zastępcę boga na ziemi. Stopniowy upadek idei boskości panującego był więc wyraźny. Złożyły się na to różne czynniki:
· brak trwałego zjednoczenia państw,
· upadek państwowości;
· złe rządy;
· klęski wojenne;
· liczne zamachy stanu, detronizacje itp.
Władza monarchy miała charakter despotyczny. Panujący łączył w swym ręku całą władzę:
· ustawodawczą;
· wykonawczą;
· sądowniczą;
· wojskową.
Realizację tych uprawnień traktowano, zgodnie z teokratycznym charakterem państwa, jako wykonywanie woli boga. Była ona święta. Sprzeciwienie się jej uznawano za najcięższe przestępstwo, zagrożone najsurowszymi karami oraz potępieniem w życiu pozagrobowym.

ADMINISTRACJA CENTRALNA I LOKALNA
Wolę władcy wypełniali urzędnicy państwowi. Na szczeblu centralnym najważniejszą osobą po władcy był jego zastępca, główny dostojnik państwa. W Mezopotamii nosił on tytuł nubanda. Należało do niego:
· zarządzanie dworem;
· kierowanie sprawami państwa (robotami publicznymi, skarbowością itp.)
· naczelne dowództwo wojskowe.
Ich faktyczna władza dorównywała nieraz monarszej, dążącej z czasem do ograniczenia kompetencji swych głównych zarządców.
Rozrost terytorialny państwa powodował konieczność dalszej rozbudowy aparatu administracyjnego, głównie lokalnego. W Mezopotamii do stworzenia scentralizowanej administracji doszło dopiero w okresie państwa starobabilońskiego (reformy Hammurabiego). Kraj dzielił się na:
prowincje z gubernatorami (issaku), wywodzącymi się z dawnych władców lokalnych.
Te dzieliły się na okręgi z naczelnikami (pahatu).
Najniższą jednostką administracyjną była gmina na czele z wójtem (rabianu).
Wszyscy ci urzędnicy mianowani byli przez króla. Sprawowali funkcje administracyjne, policyjne i sądownicze.

SĄDOWNICTWO
Formalnie najwyższym sędzią był monarcha, źródło wszelkiej sprawiedliwości. Faktycznie rozstrzygał on jednak tylko sprawy najważniejsze (np. zdradę) lub niektóre odwołania.
Brak rozdziału między władzą sądową a administracyjną powodował, że sądownictwo sprawowali urzędnicy państwowi. W Mezopotamii, w okresie istnienia cywilizacji Sumerów, sądownictwo spoczywało w rękach kapłanów, a miejscem sądu były świątynie. W ręce świeckich urzędników wymiar sprawiedliwości przeszedł dopiero od reform Hammurabiego.
Sądy były kolegialne, a ich skład tworzyli lokalni urzędnicy wyrokujący w otoczeniu asesorów (starszyzna). Najważniejsze sprawy podlegały jednak jurysdykcji królewskich sędziów zawodowych.

Bibliografia:
· „Historia powszechna ustroju i prawa”, Tadeusz Maciejewski, C.H. Beck, W-wa 2000

Ustrój społeczny – ogólna charakterystyka
Spośród warstw społecznych najważniejszą rolę w państwie odgrywali KAPŁANI.
Była to grupa zamknięta, dziedziczna. Rozbudowany panteon bóstw i obsługa ich kultu sprawiała, że warstwa ta była dość liczna, a co za tym idzie – wewnętrznie zróżnicowana. Nie stanowiła ona jednak jednego stanu, będąc związana z poszczególnymi świątyniami. Czuwał nad nimi arcykapłan, stojący na czele grupy wyższej, tzw. ojców bożych lub sług bożych, której podlegali kapłani niżsi, tzw. czyści.
Swoją wpływową pozycję kapłani zawdzięczali posiadaniu ziemi, władzy i wiedzy, potrafiąc te walory umiejętnie wykorzystać. Ziemia pochodziła z nadań monarszych i formalnie zawsze stanowiła własność władcy, będąc jedynie w użytkowaniu świątyń. Kryzysy organizacji państwowych pozwoliły z czasem świątyniom przejąć nad ziemią władztwo rzeczywiste. Pozycję kapłanów zwiększali sami władcy, przyznając świątyniom liczne przywileje, np.:
zwolnienie od robót publicznych,
posiadanie niewolników,
zmniejszanie podatków.
W Mezopotamii wpływy gospodarcze kapłanów były mniejsze niż w innej despotii wschodniej – Egipcie, z kolei intelektualne – większe. W sferze ustrojowo – politycznej świątynia (Zikkurat) w okresie sumeryjskim była nie tylko domem boga, ale tam też znajdowała się siedziba władcy. W jej murach odbywały się też sądy. Własność i władza świątynna od państwowej oddzieliła się dopiero w państwie Akkadów.
Ludność świecka generalnie dzieliła się na:
· urzędników,
· żołnierzy,
· kupców,
· rzemieślników,
· chłopów,
· niewolników.
W Mezopotamii z początkiem drugiego tysiąclecia, wykształcił się podział społeczeństwa na trzy grupy:
· awilum – pełnoprawni obywatele (potomkowie pierwotnych zdobywców, członkowie rodów miejscowych), z których wywodzili się dostojnicy państwowi i właściciele ziemscy,
· muszkenum – warstwa pośrednia (ludność autochtoniczna i wyzwoleńcy), głównie chłopi, ale też rzemieślnicy i kupcy,
· wardum – niewolnicy.
URZĘDNICY, obok kapłanów, byli najbardziej wpływową warstwą społeczną. Sprawne funkcjonowanie państwa i gospodarki spowodowało wykształcenie się tysięcy posad urzędniczych. Pierwotnie funkcje urzędnicze nie były dziedziczne, a droga do uzyskania stanowiska wiodła nie przez urodzenie, lecz zdobyte wykształcenie.
W zmilitaryzowanych despotiach wschodnich duży wpływ i znaczenie osiągnęli też ŻOŁNIERZE. Za poniesione zasługi otrzymywali oni w użytkowanie ziemię oraz pewne przywileje, zwłaszcza podatkowe.
KUPCY i RZEMIEŚLNICY stanowili niewielki ułamek społeczeństwa. Gospodarka nie była samowystarczalna. Znaczny poziom osiągnęła jedynie obróbka kamienia. Regularne szlaki handlowe pojawiły się dopiero w drugim tysiącleciu. Położenie prawne tej grupy, w świetle zachowanych źródeł, nie jest jasne, choć wszystko wskazuje na to, że byli oni zaliczani do klasy pełnoprawnych.
Najliczniejszą grupą społeczną byli CHŁOPI, stanowiący ponad 90% ogółu ludności. W Mezopotamii panujący, możni i urzędnicy oddawali zazwyczaj chłopom ziemię w dzierżawę bezpośrednią. Z tego tytułu chłopi musieli płacić świadczenia w naturze, wynoszące przeważnie połowę lub trzecią część zbiorów. Dzierżawcami ziemi monarszej byli również żołnierze, którzy uzyskiwali w dzierżawie tzw. ilkum. Obejmowało ono: grunt, dom, ogród, a nawet inwentarz żywy. Ilkum było dziedziczne i niezbywalne. Jego posiadacz zobowiązany był wykonać służbę wojskową osobiście. Naruszenie tego zakazu karano śmiercią, zaś ilkum przekazywano najętemu zastępcy.
Źródłem niewoli było:
· jeniectwo wojenne;
· urodzenie oraz sprzedaż niewypłacalnego dłużnika lub jego rodziny.
W rezultacie dominowali NIEWOLNICY państwowi, prywatnych było niewielu. Pod względem prawnym niewolnik był rzeczą. Dopuszczano jednak posiadanie przez niego rodziny i drobnego majątku ruchomego, który po jego śmierci przypadał panu. Wolność zazwyczaj uzyskiwało się poprzez samowykupienie, na które można było pożyczyć pieniądze.
Zbiegostwo niewolników karano śmiercią. Groziła też ona wszystkim osobom, które im w tym pomagały lub ukrywały. W sumie w historii Wschodu znaczenie gospodarcze niewolników nie było wielkie. Największą ich liczną zatrudniał monarcha do wykonywania różnorodnych posług w pałacu (niewolnictwo pałacowe).


Bibliografia:
· „Historia powszechna ustroju i prawa”, Tadeusz Maciejewski, C.H. Beck, W-wa 2000



Źródła prawa

Despotie starożytnego Wschodu pozostawiły nam wielka ilość źródeł w postaci setek tysięcy tabliczek zapisanych pismem klinowym. Dotyczy to jedynie despotii azjatyckich, bowiem Egipt, którego spuściznę kulturalną w wielu dziedzinach podziwia cały świat, nie pozostawił większego dziedzictwa w dziedzinie prawa. Niestety, zawartość prawnicza tak licznych tabliczek klonowych jest skromna. Mają one na ogół jedynie większe znaczenia dla poznania stosunków społecznych i gospodarczych na Bliskim Wschodzie w starożytności.
Mezopotamia stała się drugim – po Egipcie – regionem geograficznym kształtowania się wielkich organizmów państwowych o ustroju despotycznym.
Dzięki odkryciom archeologicznym i postępom nauki w zakresie odczytywania pokrytych pismem klinowym glinianych tabliczek zdołano uzyskać stosunkowo sporo wiadomości o najdawniejszych źródłach prawa, a zwłaszcza o kilku zbiorach praw mezopotamskich z III i II tysiąclecia p.n.e. , zwanych przez badaczy praw klinowych „kodeksami”.
Zalicza się do nich kodeksy pochodzące z czasów władców sumeryjskich i akkadyjskich, jak:
· zbiór króla Urukaginy, władcy Lagaszu z ok. 2360 r. p.n.e., o którym mamy tylko pośrednie wiadomości z późniejszych przekazów,
· kodeks sumeryjskiego władcy Ur-Nammu z ok. 2050 r. p.n.e. czy też
· pochodzący z XIX w. p.n.e. kodeks Lipit-Isztara, władcy Isinu.

Kodeks Hammurabiego
Najważniejszy i najlepiej zachowany do naszych czasów jest zbiór pochodzący z czasów państwa starobabilońskiego, wydany przez Hammurabiego, króla I dynastii babilońskiej, panującego ok. 1728-1686 r. p.n.e. Jego pełny tekst w języku akkadyjskim wyryty w bloku diorytu został odkryty w 1902 r. w Suzie i do dziś uznawany jest za najważniejsze źródło poznania prawa archaicznego. Tekst kodeksu wyryty jest na bazaltowej stelli o wysokości ok. 2 metrów, aktualnie przechowywanej w paryskim Luwrze. Liczy on blisko 300 paragrafów, zawierających przepisy z dziedziny prawa procesowego, karnego i prywatnego.
Podobnie jak w tekstach innych zbiorów mezopotamskich, również w tekście kodeksu Hammurabiego znajduje się prolog wywodzący prawo z pewnego wiecznego i niezmiennego porządku ustanowionego przez bogów i wyposażony w moc prawodawczą dla przywrócenia „sprawiedliwego i słusznego prawa”.
CZĘŚĆ NORMATYWNA KODEKSU HAMMURABIEGO – zawierała wyrywkowo ujęte normy, które dziś zaliczylibyśmy do różnych gałęzi prawa sądowego zarówno materialnego, jak i procesowego, tj. odnoszącego się do sposobów postępowania organów powołanych do wymiaru sprawiedliwości. Podobnie jak inne pomniki prawne tamtych czasów, zbiór Hammurabiego nie był ułożony według jakichś kryteriów systematyzujących, brak tam było norm o charakterze ogólniejszym, czy też prób operowania pojęciami abstrakcyjnymi. Jego charakterystyczną cechą była kazuistyka, tj. posługiwanie się szczegółowymi przypadkami zamiast ujęć generalizujących.
Znamienne dla ówczesnej mentalności pojęcia „sprawiedliwości” znalazło odbicie w przepisach kodeksu Hammurabiego dotyczących przestępstw i kar.
Otóż karą w pełni sprawiedliwą było wyrządzenie sprawcy krzywdy identycznej z doznaną. Sposobem zachowania owej idealnej równowagi między przestępstwem a karą była zasada TALIONU , która polegała na powtórzeniu wobec sprawcy dolegliwości, która została przez niego zadana. Przykłady:
· „jeśli pełnoprawny obywatel wybił oko członkowi klasy pełnoprawnych obywateli, wyrwą mu oko” ( 196 );
· „jeśli złamał kość pełnoprawnego obywatela, złamią mu kość” ( 197 ).
Ale już w następnym paragrafie kodeksu czytamy: „jeśli wyrwał oko poddanego albo złamał kość poddanego, zapłaci jedną minę srebra”. Widać więc, że jako wyraz owej ślepej, abstrakcyjnej sprawiedliwości, jaką potem ilustrować będzie odmierzanie jej na szalach wagi w rękach bogini sprawiedliwości – Temidy , zasada talionu mogła mieć zastosowanie tylko wobec osób równych stanowiskiem społecznym. Ujawnia się tu klasowy charakter prawa archaicznego, które ochronę prawną poszczególnych członków społeczeństwa uzależniało od och statusu społecznego, a wysokość kary – od miejsca zajmowanego przez pokrzywdzonego i sprawcę w społecznej hierarchii. Z przepisów kodeksu Hammurabiego wynika, że niewolnik nie był uważany za osobę, ale za przedmiot, część inwentarza. Jego zabicie równało się zabiciu zwierzęcia pociągowego, powodując obowiązek wynagrodzenia szkody jego właścicielowi. Z kolei przestępstwa popełnione przez niewolnika kwitowano najczęściej swoistym sposobem jego naznaczenia – obcięciem ucha.
Innymi charakterystycznymi dla kodeksu Hammurabiego rodzajami kar były KARY ODZWIERCIEDLAJĄCE, których celem było unaocznienie sposobu popełnienia przestępstwa, np. „jeśli syn uderzył swego ojca, utną mu jego rękę” ( 195 ). Ta sama kara spotykała m.in. lekarza za nieumiejętne przeprowadzenie operacji.
W nauce współczesnej toczy się spór na temat wpływu, jaki prawa Bliskiego Wschodu wywarły na późniejsze prawodawstwa europejskie, innymi słowy, czy i w jakim stopniu legły one u podstaw światowej kultury prawniczej. Pierwotny entuzjazm wielu uczonych dla rzekomo niezwykle wysokiej kultury prawniczej omawianych ludów wschodnich uległ znacznemu ochłodzeniu. Okazuje się bowiem, że tak bardzo liczne źródła prawne nie pozwoliły dotąd nauce historii prawa na odkrycie w nich jakiejkolwiek konstrukcji teoretycznej ani jakiegokolwiek systemu. Brak w nich zupełnie tej logiki abstrakcyjnej, która cechowała np. późniejszych prawników rzymskich. Spośród krajów Bliskiego Wschodu pewien wpływ na prawo europejskie wywarła jedynie hebrajska kultura prawnicza Izraela.
KODEKS HAMMURABIEGO – STATUS PRAWNY ŻOŁNIERZY
Kodeks Hammurabiego należy do najważniejszych tekstów bliskowschodnich i jednocześnie do nielicznych w całości przetłumaczonych na język polski. Regulował różne dziedziny życia, sprawy, które obecnie kodyfikowane są w prawie cywilnym i karnym. Oprócz kar za przestępstwa pospolite (na przykład kradzieże) prawodawca – król Babilonii Hammurabi – określił dokładnie miejsce poszczególnych grup społecznych i zawodowych. Dzięki zwycięskim wyprawom podporządkował sobie całą Mezopotamię. Narzędzie jego podbojów stanowiła armia , toteż status służących w niej żołnierzy był szczególnie ważny w porządku prawnym. Cytowane poniżej paragrafy kodeksu dotyczące żołnierzy przedstawiają zarówno stawiane im wymagania, jak i ich prawa.
26. Jeśli <albo> żołnierz „sieciarz”, któremu na wyprawę królewską iść rozkazano, nie poszedł, bądź najemnika najął i (jako) zastępcę swego wysłał, żołnierz lub „sieciarz” ten zostanie zabity, (zaś) wynajęty przez niego domostwo jego przejmie.
27. Jeśli <albo> żołnierz albo „sieciarz”, który w twierdzy królewskiej dostał się do niewoli, potem zaś pole jego i ogród jego innemu zostały oddane i (ten) służbę jego pełnił, (to) jeżeli powróci i (do) miasta swego dotarł, pole jego i ogród zostaną jemu zwrócone i on służbę swą pełnić będzie.
28. Jeśli <albo> żołnierz albo „sieciarz”, który w twierdzy królewskiej dostał się do niewoli, „a” syn jego służbę pełnić jest zdolny, pole i ogród zostaną mu dane i służbę ojca swego pełnić będzie.
29. Jeżeli syn jego jest (zbyt) mały i służby swego ojca pełnić nie jest zdolny, trzecia część pola i ogrodu matce jego zostanie dana i matka jego wychowa go.
30. Jeśli <albo> żołnierz albo „sieciarz” pole swe, ogród swój lub dom swój w obliczu służby porzucił i oddalił się, (zaś) drugi potem pole jego, ogród jego lub dom jego wziął i trzy lata służbę jego pełnił, (to) jeśli on powróci i pola swego, ogrodu swego lub domu swego będzie się domagał, nie zostaną mu dane; ten, który je wziął i służbę jego pełnił, on (dalej) pełnić ją będzie.
31. Jeżeli tylko na jeden rok oddalił się i powrócił, pole, ogród lub dom jego zostaną mu oddane i on służbę swą pełnić będzie.
32. Jeśli <albo> żołnierz labo „sieciarz”, który podczas wyprawy królewskiej dostał się do niewoli, kupiec wykupił i (do) miasta jego pomógł dotrzeć, (to) jeżeli w domu jego na okup jest, on dam siebie wykupił ; jeżeli w świątyni jego miasta na okup nie ma, pałac wykupi go; pole jego, ogród jego i dom jego na wykupienie jego nie będą dane.
34. Jeśli oficer lub podoficer dobytek żołnierza wziął, żołnierza skrzywdził, żołnierza w najem oddał, żołnierza w sądzie możnemu wydał, podarunek króla ,żołnierzowi dany zabrał, oficer lub podoficer ten zostanie zabity.
Kodeks Hammurabiego, s. 86-88.
Objaśnienia:
sieciarz – żołnierz, zapewne formacji lekkozbrojnej piechoty, wyposażony w sieć bojową, która w Mezopotamii była popularną bronią zaczepną.
który w twierdzy królewskiej – podczas pełnienia służby garnizonowej, jako członek załogi twierdzy przygranicznej.
w obliczu służby- chodzi zapewne o ciężary związane z pełnieniem służby, których zbieg chciał uniknąć.
żołnierza w najem oddał – w celu czerpania korzyści z wynajęcia żołnierza jako siły roboczej.
żołnierza w sądzie możnemu wydał – czyli nie bronił go dostatecznie w czasie sporu sądowego z możnym.

Bibliografia:
· „Dzieje starożytne”, Adam Ziółkowski, W-wa 1999;
· „Powszechna historia państwa i prawa”, Michał Sczaniecki, PWN, W-wa 1994.


STAROŻYTNY EGIPT


Periodyzacja
Okres Starego Państwa – ogólna charakterystyka
W czasach III dynastii (XXVII–XXVI w.) państwo przeżywało szybki rozwój gospodarczy i kulturowy, zwłaszcza za panowania Dżesera ; w pełni ukształtowany sprawny system administracyjny umożliwiał powstanie monumentalnej rzeźby i architektury kamiennej; organizacja wielkich centralnych inwestycji budowlanych (piramidy) stanowiła sprawdzian funkcjonowania systemu społeczno-gospodarczego i służyła umocnieniu poczucia przynależności narodowej i państwowej uczestniczących w budowie mieszkańców kraju, a odzwierciedlając ideę boskości króla, spełniała funkcję religiotwórczą.
Szczytowym okresem funkcjonowania systemu politycznego i gospodarczo-społecznego były czasy IV dynastii (XXVI–XXV w.), zwłaszcza panowanie Cheopsa i Chefrena . Od IV dynastii wzrosło znaczenie kultu boga Re, który zastąpił króla na szczycie panteonu; równocześnie wzrosło znaczenie wysokich urzędników, w tym nomarchów oraz zwiększyło się znaczenie świątyń, wsparte coraz liczniejszymi nadaniami własności ziemskiej przez króla.
W czasach V dynastii (XXV–XXIV w.) proces prywatyzacji ziemi w połączeniu z rosnącym znaczeniem prowincji prowadził do decentralizacji i osłabienia władzy króla; ta tendencja pogłębiała się w czasach VI dynastii (XXIV–XXII w.), kiedy Egipt stał się praktycznie związkiem gospodarczo niezależnych okręgów; władza króla stała się wówczas symboliczna.
Pierwszy Okres Przejściowy.
Po śmierci króla Pepi II (który panował przez 94 lata) rozpoczął się długi okres rozdrobnienia politycznego i walk o tron; okres ten (VII–XI dyn., XXII–XXI w.) charakteryzował się upadkiem gospodarczym i kulturalnym oraz zaburzeniami społecznymi, przybierającymi niekiedy formę powstań ludowych przeciw lokalnym nomarchom; do największego znaczenia doszli w tym czasie książęta z Herakleopolis, którzy uzależnili od siebie środkowy Egipt i deltę Nilu, oraz książęta z Teb, którzy podporządkowali sobie Górny Egipt; w wyniku wojny zwycięstwo odniósł władca tebański Mentuhotep II, który zjednoczył ponownie kraj w połowie XXI w. p.n.e., rozpoczynając okres tzw. Średniego Państwa.

Bibliografia:
· „Historia powszechna: Starożytność”, Józef Wolski, PWN, W-wa 1971
· Encyklopedia Multimedialna PWN



Okres Średniego Państwa – ogólna charakterystyka
W czasach XI dynastii została odbudowana centralna administracja, ale prawdziwy rozwój Egiptu przypadł na okres XII dynastii; w wyniku reform przeprowadzonych przez kilku kolejnych władców nastąpił wzrost autorytetu króla przy znacznym ograniczeniu niezależności nomarchów i likwidacji dziedziczności urzędów; jednocześnie stolica została przeniesiona do środkowego Egiptu w pobliże oazy Fajum, gdzie przeprowadzono wielkie prace melioracyjne i zbudowano potężny zbiornik retencyjny, chroniący egipskie rolnictwo przed nadmiarem lub niedoborem wody z wylewu Nilu; nastąpił wówczas szybki rozwój handlu zagranicznego (z Kretą, Puntem, Syrią, Azją Mniejszą i Mezopotamią); stworzono zawodową armię i zabezpieczono granice kraju, budując rozległy system fortyfikacji we wschodniej części delty Nilu i w dolnej Nubii; teren między I a II Kataraktą został skolonizowany i jako kraina Uauat wcielony do Egiptu; okres Średniego Państwa stanowi jeden ze szczytowych okresów rozkwitu sztuki i literatury.
Drugi Okres Przejściowy.
Negatywną konsekwencją zniesienia dziedziczności urzędów przez Senusereta III okazał się chaos organizacyjny, który wystąpił po śmierci ostatniego znaczącego faraona XII dyn. Astii Amenemhata III (ok. 1797 p.n.e.); niestabilność władzy centralnej w okresie XIII–XIV dynastii (XVIII–XVII w.) spowodowała osłabienie Egiptu; ok. 1650 p.n.e. kraj został uzależniony przez plemiona semickie (Hyksosi), które założyły rezydencję we wschodniej części delty Nilu (Awaris) i panowali jako XV i XVI dynastia; w połowie XVI w. p.n.e. tebańscy władcy pokonali Hyksosów i ponownie zjednoczyli kraj.

Bibliografia:
· „Historia powszechna: Starożytność”, Józef Wolski, PWN, W-wa 1971
· Encyklopedia Multimedialna PWN



Okres Nowego Państwa – ogólna charakterystyka
Wraz z nastaniem XVIII dynastii (XVI–XIV w.) rozpoczął się okres szczytowej potęgi Egiptu; władcy:
· Totmes I;
· Totmes III;
rozszerzyli granice państwa, tworząc imperium sięgające na północ do Eufratu, na południe — do IV Katarakty na Nilu; spowodowało to wejście Egiptu w sferę interesów innych mocarstw bliskowschodnich i prowadziło do ciągłych konfliktów o panowanie w Syrii i Palestynie (kolejno z państwami Mitanni, Hetytów, Asyrią, Babilonią i Persją); w polityce wewnętrznej królowie XVIII dynastii opierali się na zamożnych rodach urzędniczych, armii i w coraz większym stopniu na ścisłych związkach ze świątyniami, których potęga gospodarcza i niezależność rosły; w dyspozycji króla pozostawała stosunkowo niewielka część ziemi; próba zmiany tej sytuacji stanowiła istotę tzw. reformy Amenhotepa IV Echnatona ; po jej upadku władzę przejęła armia (Horemheb ), z której wywodziła się XIX dynastia (XIV–XII w.); królowie Seti I i Ramzes II nawiązali do imperialnej polityki poprzedników; traktat Ramzesa II z Hetytami ok. 1260 zapewnił Egiptowi długi okres pokojowej stabilizacji i umożliwił rozwinięcie na niespotykaną skalę świątynnego budownictwa monumentalnego; gospodarcza i polityczna rola świątyń wzrosła jeszcze bardziej, przy czym dominujące znaczenie miał państwowy kult Amona tebańskiego;
W tym czasie stolica państwa została przeniesiona do wschodniej części delty Nilu (Pi-Ramzes); po śmierci Ramzesa II, w czasach Merenptaha i Ramzesa III rozpoczęła się seria wojen obronnych z tzw.
· Ludami Morza (grupa wojowniczych plemion przybyłych z pn.)
· Libijczykami;
towarzyszyły temu konflikty wewnętrzne o władzę i głęboki kryzys gospodarczy (inflacja, bunty); w czasach XX dynastii (XII–XI w.) te negatywne zjawiska nasiliły się (dokumenty administracyjne z tego okresu ukazują korupcję urzędników i głód); utrata przez państwo monopolu na handel prowadziła m.in. do wzrostu przestępczości o podłożu gospodarczym (m.in. rabunki grobowców i świątyń);
Wzrost znaczenia armii i niezależności gospodarczej wysokich urzędników i świątyń wobec ograniczonych możliwości działania władzy centralnej doprowadziły w czasach panowania Ramzesa XI do wojny domowej i odsunięcia króla od władzy przez armię (Herhor) wraz z ogłoszeniem stanu wyjątkowego; w Egipcie powstały 2 ośrodki władzy:
· w Tanis (królowie XXI dyn., XI–X w. p.n.e.) i
· w Tebach (tzw. państwo Amona pod rządami dynastii arcykapłanów).
Trzeci Okres Przejściowy i Okres Późny.
W X w. do dużego znaczenia doszli w osłabionym państwie libijscy osadnicy mieszkający od czasów wojen libijskich Merenptaha i Ramzesa III w licznych koloniach, zwłaszcza w Dolnym Egipcie; wódz libijski Szeszonk z Bubastis przejął legalnie władzę 945 p.n.e., zakładając XXII dynastię, która rozpoczęła tzw. III Okres Przejściowy (XXII–XXV dyn., X–VII w.); sytuacja polityczna i gospodarcza w kraju była niestabilna; walkę o władzę między książętami libijskimi wykorzystali najeźdźcy z południa (Kusz), opanowując Egipt jako XXV dynastia (tzw. etiopska, VIII–VII w.); w 671 pn. Egipt dostał się przejściowo pod okupację asyryjską; wykorzystując konflikty między Asyryjczykami a Kuszytami egipskimi książęta z Sais:
· Necho I i Psametyk I zdobyli władzę w kraju i rozpoczęli ostatni okres egipakiego rozkwitu — panowanie XXVI dynastii (664–525) — zw. renesansem saickim, charakteryzujący się niezależnością polityczną, odrodzeniem gospodarczym i kulturowym.
Egipt prowadził wtedy odważną politykę zagraniczną w Azji, skutecznie odpierając inwazję Babilończyków; 525 p.n.e. najazd Kambyzesa II położył kres niepodległości kraju; Egipt stał się satrapią monarchii perskiej (z wyjątkiem krótkiego okresu wolności w czasach XXIX i XXX dyn., 399–343 p.n.e.). Wraz z upadkiem Persji po wyprawie Aleksandra III Wielkiego Egipt (332 p.n.e.) dostał się we władanie Macedonii; 305 p.n.e. namiestnik macedoński, Ptolemeusz , syn Lagosa, założył własną dynastię (Ptolemeusze), panującą w Egipcie aż do podboju rzym. 30 r. p.n.e.; Egipt został włączony przez Oktawiana Augusta do imperium rzymskiego i przekształcony w prowincję cesarską, dzielił następnie losy cesarstwa i Bizancjum; 639–641 n.e. został podbity przez arabskie wojska kalifa Umara.

Bibliografia:
· „Historia powszechna: Starożytność”, Józef Wolski, PWN, W-wa 1971
· Encyklopedia Multimedialna PWN


Ustrój polityczny –ewolucja; ogólna charakterystyka
Monarchia despotyczna jako typowy ustrój cywilizacji starożytnego wschodu.
Najtrwalszą i najdłużej istniejącą z monarchii w historii świata była monarchia egipska.
W ciągu niemal 3 tysięcy lat (od 3000 r. p.n.e.) krajem rządził niezmiennie ten sam typ władcy, którego atrybuty władzy oraz instytucje w zasadzie nienaruszone. Imię króla najczęściej zastępowano nazwą monarszego pałacu – „wielkiego domu”, czyli w języku Egipcjan per-aa, a w postaci przekazanej nam przez Greków – FARAON.
Najważniejszą cechą władzy faraona był jej boski, sakralny charakter, a sam faraon był wręcz utożsamiany z bogiem – Horusem, co oznaczało, że w Egipcie panowała teokracja (z gr. theokratia, „władza boga”). W miarę upływu czasu umniejszała się boskość faraona. Ostatecznie wierzono, że faraon dopiero po śmierci stawał się naprawdę bogiem Ozyrysem. Jednocześnie zmieniały się pojęcia Egipcjan na temat zaświatów. O ile wcześniej uważano, że życie w nich możliwe jest tylko dla faraona, potem także jego rodziny i urzędników, to później zaczęto wierzyć, że jest to perspektywa życia także dla każdego człowieka. W okresie Średniego Państwa (XX-XVII w. p.n.e.) faraon stał się wybrańcem boga, w okresie Nowego Państwa (XVI-XI w. p.n.e.) faraon pojmowany był już „tylko” jako odbicie, obraz boga, tak jak posąg kultowy, nie był już nawet synem boga. Rozpowszechniła się idea ziemskiego pochodzenia monarchii. Nadal jednak Amon-Re, będący wówczas najsilniejszym bogiem Egiptu, wybierał sobie spośród wielu tego, a nie innego władcę na swojego ziemskiego następcę.
Niezmiennie absolutna pozostawała też władza faraona, bo obojętnie, czy był żyjącym bogiem, czy tylko synem boga, zarówno on, jak i jego reprezentanci mieli nad poddanymi wszelką władzę. Faraon był najwyższym kapłanem, ustawodawcą, sędzią, wodzem. Tylko tak silna władza mogła zrealizować gigantyczne przedsięwzięcia, jakimi była budowa piramid czy wielkie prace melioracyjne. Przykładowo po wylewie rzeki Nil należało zmobilizować całą ludność do pracy przy uprawie zawodnionej i użyźnionej naniesionym mułem ziemi. Z kolei po obfitych zbiorach część plonów gromadzono w magazynach z przeznaczeniem na przyszły zasiew lub jako rezerwę na czas nieurodzaju. Sprawna realizacja tych zadań wymagała istnienia władzy cieszącej się bezwzględnym posłuchem. Absolutny autorytet władców wymuszały zastępy urzędników i żołnierzy. Nie przypadkiem egipska maksyma z XXII w. p.n.e. głosiła:
„Budź trwogę, tak żeby ludzie bali się ciebie.
Tylko taki urzędnik, którego ludzie się boją, jest prawdziwym urzędnikiem.
Patrz- chwała urzędnika polega na tym, że czyni to, czego domaga się prawo.”
Ponieważ wierzono, że dobroczynne działanie rzek zależy od woli bogów, państwo organizowało obrzędy religijne i zbiorowe modły oraz składanie ofiar.
W historii starożytnego Egiptu nigdy nie spisano żadnych praw, które w jakikolwiek sposób umniejszałyby władzę króla. Ograniczały ją tylko i wyłącznie faktyczne wpływy rosnących momentami w siłę urzędników.
Czasem wręcz przejmowali władzę i zamieniali faktycznie Egipt w teokrację. Najwyższym po faraonie dostojnikiem był wezyr – zwykle jego krewny bądź po prostu syn. Faraonowie powołali tę instytucję do pomocy w rządzeniu wielkim krajem, zawsze noszącym piętno podziału na Egipt Dolny i Górny, i dla wprawienia swoich potomków w sztuce rządzenia.
Podatki płacono w naturze, bo Egipcjanie nie używali pieniądza. Za służbę faraon płacił nadziałami ziemi, które z pokolenia na pokolenie gromadziły rodziny urzędników i oficerów.

Bibliografia:
· „Historia I - Starożytność, Średniowiecze”, Andrzej Wypustek, Marek Wójcik, Wa-wa/W-w 2002


Ustrój społeczny – ewolucja; ogólna charakterystyka
Większość mieszkańców Egiptu stanowili chłopi. Byli oni osobiście wolni, co nie znaczy, że mieli prawo swobodnego dysponowania całym swoim czasem. W okresie, kiedy pola uprawne zalewały wody Nilu, chłopów powoływano do wykonywania różnych prac na rzecz państwa. Oni właśnie, pod nadzorem inżynierów i urzędników, wznosili piramidy, świątynie i monumentalne pomniki.
Specjalny status mieli pisarze. Nauka pisma trwała bardzo długo i była niezwykle żmudna. Dlatego też osoby, które opanowały tę trudną sztukę, cieszyły się dużym prestiżem społecznym.
Dużą rolę odgrywali w Egipcie urzędnicy państwowi. Wynikało to z charakteru władzy królewskiej: faraon sprawował kontrolę nad wieloma gałęziami wytwórczości, niezbędny był rozbudowany aparat administracyjny sprawujący nadzór nad różnymi dziedzinami życia. Liczne wskazówki dotyczące postępowania wobec urzędników, skierowane zarówno do ich podwładnych, jak i petentów, ukazują obraz pełen poddańczości i całkowitej przewagi osób stojących wyżej w hierarchii:
„Zginaj kark przed zwierzchnikami swoimi,
przed twoim przełożonym na dworze królewskim,
a dom twój będzie trwale bogaty i obchodzić się będą z Tobą przyzwoicie.
To bardzo źle przeciwstawiać się zwierzchnikowi,
bo człowiek żyje tylko dzięki życzliwości zwierzchnika
i kiedy jego ręka nie wyciąga się, żeby podwładnego pozbawić osłony.”
W hierarchii urzędniczej najwyższe miejsce zajmował wezyr, prawa ręka władcy, właściwy nadzorca systemu administracyjnego. Dobór odpowiedniej osoby na to stanowisko był dla każdego faraona sprawą niezmiernej wagi. Nielojalny z zbyt ambitny wezyr mógł bowiem zagrozić władzy królewskiej.
Osobną grupę społeczeństwa stanowili kapłani. Zajmowali się przede wszystkim kultem, ale także zarządzaniem posiadłościami ziemskimi, które poszczególni władcy przyznawali w darze świątyniom. Rytuały ku czci bóstw były niezmiernie skomplikowane i czasochłonne, poza tym kapłanów obowiązywały liczne nakazy i zakazy, nieraz dość uciążliwe. Musieli oni dbać, aby ich ciała pozbawione byłby jakiegokolwiek owłosienia, przestrzegali też ścisłych przepisów dotyczących stroju. Jednakże ich wysoka pozycja społeczna i zamożność wynagradzały im te niedogodności.
Wszelkie stanowiska państwowe obsadzane były przez mężczyzn. Jedynym wyjątkiem były „małżonki Amona”, kobiety będące kapłankami tego boga w Tebach. W początkach Epoki Późnej sprawowały one władzę nad całym okręgiem tebańskim.

Bibliografia:
· „Historia I - Starożytność, Średniowiecze”, Andrzej Wypustek, Marek Wójcik, Wa-wa/W-w 2002


Źródła prawa – ogólna charakterystyka
Wśród państw starożytnego Bliskiego Wschodu najwcześniejszym organizmem politycznym, który już w czwartym tysiącleciu p.n.e. rozciągał się na rozległych przestrzeniach dorzecza Nilu jako zwarte państwo, był Egipt.
Dzięki odkryciom archeologicznym XIX wieku i odczytaniu pisma klinowego uzyskano pewne dane o pomnikach prawnych z czasów tzw. nowego państwa egipskiego, a mianowicie o ustawach karnych założyciela XIX dynastii, faraona Horemheba i jego następcy, Ramzeza II (1317 – 1251 p.n.e.). Stosunkowo najlepiej poznany został pochodzący z II połowy VIII w. p.n.e. zbiór praw faraona Boccharisa.
Nowy etap rozwoju prawa na terytorium Egiptu otworzyła epoka Ptolemeuszy. Doszło bowiem do wzajemnego oddziaływania i przenikania równych systemów prawnych:
· egipskiego,
· grecko-hellenistycznego,
· a od czasu podboju Egiptu przez Rzym – również rzymskiego.
Dzięki odkryciu nowych papirusów egipskich nauka może zrekonstruować ten swoisty konglomerat prawny, co jest obecnie przedmiotem zainteresowania odrębnej dyscypliny naukowej – papirologii prawniczej.

Bibliografia:
· „Historia I - Starożytność, Średniowiecze”, Andrzej Wypustek, Marek Wójcik, Wa-wa/W-w 2002