Wróżbiarstwo w starożytnej Grecji i Rzymie.

Grecja

Wiele różnych dzieł napisanych przez antycznych twórców pokazuje obecność i strukturę wróżbiarstwa w owym czasie. Przykładem takiego utworu jest „Iliada” Homera, gdzie po poradę do wyroczni udał się Achilles. Również w „Królu Edypie” Sofoklesa występuje motyw wróżbiarstwa i wróżbity- Tejrezjasza, który wyjawił tajemnicę przeszłości Edypa oraz przepowiedział mu dalsze losy.
W starożytnej Grecji wróżbici i wyrocznie cieszyły się dużym zaufaniem i uznaniem- to u nich szukano porady, zarówno w życiu publicznym, jak i państwowym. Sztuka wróżbiarska- manetia - cieszyła się zainteresowaniem i szacunkiem. Różne były rodzaje i poziomy owej sztuki: według Pliniusza Starszego istnieją wróżby z lotu ptaków ( wymyślone przez Kara), wróżby z innych zwierząt ( dodane przez Orfeusza), wróżby z wnętrzności zwierząt ofiarnych ( Delfos), wróżby z ognia ( Amfiaraos), wróżby z wnętrzności ptaków ( Tejrezjasz), objaśnianie dziwnych zjawisk i snów ( Amfiktion). Grecy przyjęli część rodzajów wróżb ze wschodu, imiona innych wynalazców wróżb łączą się z Apollinem.

Wróżbita w Grecji nie musiał posiadać wrodzonego daru przewidywania, zdolności wyjaśniania niezwykłych zjawisk czy odczytywania dziwnych zachowań stworzeń, lecz musiał posiadać odpowiednie wykształcenie formalne i wiadomości z różnych dziedzin potrzebne przy wykonywaniu obrzędowych czynności. Zawód ten był dziedziczny, pozostawał w rodzinie i przekazywano go z pokolenia na pokolenie.
Wróżenie dzielono na naturalne- atechnos, polegające na wyjaśnieniu zjawisk, które miały być zsyłanymi przez bogów- ten dział obejmował między innymi interpretacje snów czy wyjaśnianie pojawiania się zjaw, duchów zmarłych, oraz wróżenie sztuczne- entechnos , które polegało na odczytywaniu wróżby z różnych, ustalonych wcześniej, znaków. Wróżbici mieli ustalone sposoby odczytywania tych znaków, ale mogli je interpretować w sposób dobrowolny, fałszując wróżbę. Wróżenie sztuczne obejmowało różne metody:

 ornitomanteja

Wróżenie z lotu wieszczych ptaków. Pojawienie się jednych ptaków uważano za wróżbę pomyślną np orła, kruka, sowy, wrony. Były jednak okoliczności, w których znak zmieniał swoje znaczenie- pojawienie się sowy w dniu ślubu zwiastowało nieszczęście. Znaczenie miały także nasilenie głosu ptaków oraz strona, z której się pojawiały.

 alektryomanteja

Wróżenie z zachowania się kur przy jedzeniu.


 ichtyomanteia

Wróżby z zachowania się ryb w wodzie, ten rodzaj wróżb rozszerzano także na inny rodzaj zwierząt- jaszczurki, myszy, pająki, węże.


 hieroskopia

Wróżenie z wnętrzności zwierząt; wróżbita odczytywał na nich szczególne znaki dane przez boga, szczególnie ważna była wątroba.

 pyromanteja

Wróżba ze sposobu palenia się drewna, z kierunku, w jakim unosił się dym.

 hydromanteja

Wróżenie z wody. Wróżby te odbywały się przy źródłach- obserwowano ruch kawałków drewna lub włosów, które wrzucano do wody, lub w domach do miski z wodą, niekiedy wymieszaną z mlekiem, pomyślność wróżby zależała od utrzymania się na wodzie przedmiotu.

 meteoromanteja

Wróżenie ze znaków atmosferycznych.


 kledonomanteja

Obserwowano odruchy człowieka, poszczególne słowa

 kleromanteja


Wróżenie z ruchów przedmiotów np. z ruchu zawieszonego kosza czy pierścienia zawieszonego na nitce, a także z kostek do gry.


 chiromanteja

Wróżenie z linii dłoni- ta sztuka utrzymała się do dziś

 arytmomanteja

Wróżenie z cyfr, liczb, z ich układów. Były cyfry szczęśliwe- jak siódemka, trójka i dziewiątka.


Główną gałęzią wróżb naturalnych było wyjaśnianie snów- onejromanteja, oraz sztuka wywoływania duchów poprzez magiczne zaklęcia przy grobie zmarłego.


Szerszy zasięg miały wyrocznie działające przy świątyniach, głownie Apollona, do których zwracano się w sprawach zarówno prywatnych, jak i państwowych. Najstarszą grecką wyrocznią była wyrocznia w Dodonie, gdzie kapłani wróżyli z szumu liści świętego dębu, szumu wody źródła u stóp dębu i odgłosów brązowej misy ustawianej na kolumnie. Uderzano w miskę prętem i wróżono z tonów, jakie się odzywały.
Najsłynniejsza w Grecji była wyrocznia w Delfach z kapłanką Pytią. Na początku funkcje tą powierzano młodej dziewczynie, z czasem jej obowiązki przejęły kobiety starsze. Pytania zadawano kapłanom ustnie lub pisemnie, ci przedstawiali je Pytii. Przed udzieleniem odpowiedzi Pytię obowiązywał post i rytualna kąpiel w źródle Katalskim. Następnie, odurzana dymem palonych liści wawrzynu, zasiadała na trójnogu. Pytia, będąc w transie, wypowiadała urywane, często niezrozumiałe zdania, a kapłani układali w rytmie heksametru odpowiedzi.
Działała także wyrocznia boga Asklepiosa w Epidauros, specjalizująca się w medycynie i lecznictwie. Postacią uważną za pośrednika pomiędzy bogami a ludźmi był Apolloniusz z Tyany. Pisał on dzieła „O wróżbach” oraz „O wyroczniach”, które nie zachowały się. Życie Apollonisza opisał Filostrat, według którego obdarzony on był zdolnością chodzenia po wodzie, latania oraz wskrzeszania
zmarłych. Jednym z fałszywych wróżbitów był Aleksander, opisany przez Lukiana, który wykorzystywał naiwność ludzką. Działał on na terenie Jonii, Cylicji, Paflagonii., Galacji oraz nawet Italii i Rzymu.

Grecy oprócz wiary w cuda oraz wyrocznie wierzyli także w zabobony. Ludowe zabobony przechodziły często z pokolenia na pokolenie. Przykładem takiego zabobonu jest uznawanie za złą wróżbę faktu, że przez drogę przebiegnie łasica. Grecy z pechowe dni uznawali czwarty i dwudziesty czwarty dzień miesiąca.

Rzym

U Rzymian, podobnie jak u Greków, wiara w zabobony była duża. Nawet w dziełach Liwiusza dotyczących historii każda klęska była zapowiadana przez złowieszcze znaki- krwawy deszcz, poruszanie się posągów. Znaki, z których odczytywano przyszłość Waleriusz Maksimum w zbiorze opowiadań „Pamiętne powiedzenia i czyny” podzielił na:

 auspicia

Były to wróżby z lotu ptaków. Ta forma wróżenia była znana w Italii już od czasów najdawniejszych i wspomniana jest między innymi w legendzie o założeniu Rzymu.

 omina

Były to znaki wróżebne. Takim znakiem mogło być wypowiedziane słowo lud zdanie, z którego poza właściwym znaczeniem, wyprowadzano jakąś przepowiednię przenosząc je na inną sytuację.

 prodigia


Były to niezwykłe zjawiska wróżebne. Zjawiskiem mogło być nagłe pojawienie się płomieni, niespodziewane ukazanie się węża, zwierzę przemawiające ludzkim głosem czy woda występująca z brzegów.

Innymi znakami według Waleriusz były somnia- sny, cuda- miracula oraz zabobony- superstitiones


Rzymianie posiadali własne sposoby wróżenia, przeważnie przejęte przez Etrusków, jednak część została przejęta od Greków- przykładem jest wiara w wyrocznię Apollina w Delfach, do której swoich synów z zapytaniami wysyłał ostatni król Rzymu, Tarkwiniusz Pyszny. W Rzymie rolę greckich wyroczni spełniały w pewnym stopniu księgi sybillińskie, urzędowy zbiór przepowiedni odnoszący się do spraw państwowych.

Zasięganie wróżb i wróżenie miało inny charakter niż w Grecji. Tam wszelkie tego rodzaju sprawy rozstrzygali wróżbici, w Rzymie mógł to robić każdy obywatel- pan domu, urzędnik. Niezależnie od tego występowali kapłani- wróżbici: byli to augurowie- augures i haruspikowie- haruspices. Sztuka wróżenia haruspików wywodziła się z Etrurii. Ich system wróżbiarski był skomplikowany, a miał na celu poznanie woli boga i znalezienie sposobu na uniknięcie nieszczęścia dla przychodzącego po wróżbę.
Popularne było także wróżenie z wątroby zwierząt ofiarnych. Haruspikowie badali wnętrzności zwierząt: serce, płuca, a przede wszystkim wątrobę Według wierzeń każda sfera nieba odpowiadała określonej części wątroby. Rzymianie rozwinęli bardzo także wróżenie z lotu ptaków oraz ze zjawisk atmosferycznych. Haruspikowie nie cieszyli się jednak w Rzymie takim zaufaniem jak augurowie. Haruspikowie nie mieli nawet swojego zrzeszenia jak augurowie czy kapłani- dopiero cesarz Klaudiusz wprowadził kolegium haruspików.

Augurowie, zwani także auspikami- auspices, tworzyli kolegium. Do obowiązków augurów należało odczytywać wolę bogów ze znaków- głównie z lotu ptaków. Augur występował oficjalnie w specjalnym stroju, na który składały się haftowana toga ( trabea) oraz zakrzywiona laska ( lituus).

Akt wróżenia odbywał się według ściśle określonych wzorów. Najpierw odbywały się modlitwy wstępne, formułki religijne- auguracula. Na wyznaczonym miejscu na Kapitolu augur zakreślał przestrzeń zamkniętą; boki kwadratu były skierowane od wschodu do zachodu i od południa ku północy. Na takim miejscu stawiano namiot, kierując jego wejście na południe. Augur zasiadał przed namiotem, wyznaczał swą laską symbolicznie przestrzeń dla znaków- templum- na niebie i czekał na ukazanie się ptaków albo innych znaków. Obrzędom towarzyszyło milczenie religijne- silentium. Za pomyślne uznawano znaki pojawiające się po lewej stronie augura- od wschodu.

Inną popularną formą wróżenia były wróżby z obserwowania zachowania „świętych kur” przy jedzeniu- jeżeli kury chciwie rzucały się na ziarno, to wróżbę uznawano za pomyślną, jeżeli zachowywały się wobec jedzenia obojętnie- znak był niepomyślny.

Popularne wśród Rzymian były także praktyki zabobonne: wierzono w rzucanie czarów i w zapobieganie im poprzez noszenie talizmanu. Przykładem ludowych zabobonów jest wiara w miłosne zaklęcia, czy zaklęcia powodujące zniszczenie np. domu sąsiada.

Również w Rzymie wiele dzieł potwierdza stosowanie obrzędów wróżbiarstwa i podaje ich przykłady: u Horacego w „Satyrach” możemy odnaleźć opis praktyk czarownic. W „Żywotach Cezarów” Swetoniusza niemal każdą klęskę poprzedzają nadprzyrodzone znaki albo wróżebne sny.
Dla potwierdzenia tego faktu możemy przywołać śmierć Tyberiusza, którą poprzedzało wiele znaków, a także wspaniałą przyszłość zapowiadaną Oktawianowi Augustowi przez liczne znaki: kiedy po raz pierwszy był konsulem, podczas wróżby ukazało mu się, podobnie jak Romulusowi, dwanaście sępów, a wątroby zwierząt ofiarnych zapowiadały pomyślność. Swetoniusz podaje także, że przed każdą bitwą otrzymywał on ważne znaki- również śmierć Oktawiana Augusta poprzedzona była niezwykłymi zdarzeniami.