Pakt Ribbentrop-Mołotow i jego skutki dla historii europejskiej
Zanim doszło do zawarcia paktu niemiecko-radzieckiego, od początku 1939 roku zacieśniało się współdziałanie państw faszystowskich. W pierwszym rzędzie umacniała się oś Berlin-Rzym, choć Mussolini musiał przezwyciężyć opór wielu przywódców faszystowskich, przeciwnych wiązaniu się z Niemcami ścisłym układem. Wskazywali oni, że Włochy w takim związku będą tylko satelitą, wciąganym do realizacji celów silniejszego partnera. Sojusz z Niemcami nie był popularny także w społeczeństwie włoskim. Mussolini, w obawie przed izolacją w stosunkach międzynarodowych po agresji na Etiopię i zajęciu Albanii, widział, że III Rzesza może wesprzeć jego imperialne ambicje. Zawarcie sojuszu polsko-brytyjskiego i ożywienie porozumienia polsko-francuskiego wpłynęło również na decyzję obu dyktatorów zademonstrowania swojej jedności.
22.05.1939 roku w Mediolanie podpisano pakt przyjaźni i przymierza między Niemcami i Włochami, tzw. Pakt stalowy. Potwierdzał on „ustalenie na zawsze” granicy niemiecko-włoskiej, co zamykało drogę do irredenty niemieckiej w Tyrolu Południowym. Mówiono też o wspólnych interesach i udzielaniu sobie pełnego poparcia politycznego i dyplomatycznego. Wskazywano konieczność pogłębiania współpracy militarnej i w dziedzinie gospodarki wojennej.
Podpisanie paktu stalowego nie oznaczało, że cele obu dyktatorów były identyczne. Kiedy w Berlinie zapadła już decyzja zaatakowania Zachodu i Polski, a przedmiotem rozważań była tylko sprawa kolejności i terminu, Mussolini podkreślał, że Włochy nie są gotowe do wojny i potrzebują co najmniej 3 lat na uzupełnienie uzbrojenia. Co więcej, Mussolini sądził, że teraz będzie miał większe możliwości wpływania na politykę III Rzeszy i hamowania niebezpiecznych zapędów Hitlera. Ten jednak nie zamierzał wtajemniczać sprzymierzeńca we wszystkie swe zamiary strategiczne, w tym m.in. w rozmowy i coraz częstsze kontakty z ZSRR.
Stopniowy zwrot w stosunkach niemiecko-radzieckich, na razie bardzo delikatny, zarysował się na wiosnę 1939 roku. Stalin był coraz bardziej rozczarowany polityką Zachodu, co potwierdził w referacie wygłoszonym 10.03.1939 roku na XVIII zjeździe partii komunistycznej. W Berlinie od razu odczytano to jako sygnał do polepszenia stosunków z III Rzesza. W marcu 1939 roku, po przyłączeniu Kłajpedy do Niemiec, M.Litwinow przyjął propozycje ambasadora III Rzeszy w Moskwie- Schulenburga, aby powstrzymać prasowe ataki na przywódców obu państw. Innym sygnałem tego zwrotu była dymisja Litwinowa (3.05.), znanego z popierania na forum Ligi Narodów polityki zbiorowego bezpieczeństwa, i powierzenie stanowiska ludowego komisarza do spraw zagranicznych Wieczesławowi Mołotowowi. Astachow wysunął propozycję rozszerzenia stosunków ekonomicznych między obu państwami i została ona podchwycona. Do rozmów w tej sprawie wyznaczono radcę Schnurrego, który zapewniał, że Niemcy nie mają wobec ZSRR żadnych agresywnych zamiarów. Były to bliskie stanowisku Mołotowa, który podkreślał, że współpraca gospodarcza wymaga stworzenia najpierw odpowiedniej bazy politycznej. Wydawało się to tym znamienne, że prowadzone równolegle, nieśpieszne rozmowy dyplomatyczne ZSRR z Wielką Brytanią i Francją nie przynosiły wyników. Niemniej jednak Hitler był nimi zaniepokojony, starając się zapewnić Stalina o korzyściach, także terytorialnych, które może mu przynieść sojusz z III Rzeszą. O tajnych negocjacjach z Moskwą Hitler nie informował swoich partnerów z Paktu Antykominternowskiego- Włoch i Japonii. Mussolini dowiedział się jednak o nich wcześniej niż Japończycy. Układ handlowy niemiecko-radziecki został podpisany 19.08., ale Stalin nadal zwlekał z wyrażeniem ostatecznej zgody na sojusz polityczny, chcąc wyciągnąć jak największe korzyści. Dla Hitlera zaś zawarcie sojuszu z ZSRR- w sytuacji gdy rozkaz ataku na Polską został już wydany- było niezbędne. 21 sierpnia Stalin zawiadomił Hitlera, że Ribbentrop może przybyć do Moskwy 23 sierpnia celem sfinalizowania umowy. Hitler przyjął wiadomość wybuchem euforii. Sądził, nie bez racji, że droga do podboju Polski stoi otworem. Anglicy i Francuzi coraz usilniej nalegali na Becka, by uznał radziecką formułę „pomocy.”
Niemiecko-radziecki pakt o nieagresji podpisany został w Moskwie 23.08.1939 roku przez Ribbentropa i Mołotowa. Powoływał się on na poprzednią umowę z kwietnia 1926 roku i zawierał zobowiązanie do powstrzymania się od wszelkiego agresywnego działania i wszelkiej napaści we wzajemnych stosunkach, zarówno samodzielnie, jak i wspólnie z innymi państwami. Istotę zawartego sojuszu oddawał zawarty równocześnie tajny protokół dodatkowy. Ustalał on granice ich obopólnych stref interesów w Europie Wschodniej. Północna granica Litwy miała oddzielać strefy interesów Niemiec i ZSRR. Oznaczało to, że Finlandia, Estonia i Łotwa znalazły się w radzieckiej strefie wpływów, tak jak Besarabia w Europie Południowo-Wschodniej. W ten sposób ZSRR zrywał rozmowy z Wielką Brytanią i Francją, dając Hitlerowi wolną rękę w działaniach przeciw Polsce. O Polsce mówił jeden z artykułów. W wypadku, gdyby nastąpiły zmiany polityczne bądź terytorialne na terenach należących do Państwa Polskiego, granica stref interesów ZSRR i Niemiec miała przebiegać (w przybliżeniu) po linii rzek Narew, Wisła i San. Kwestia, czy w interesie obu państw będzie utrzymanie niezależnego Państwa Polskiego, i w jakich granicach, mogłaby być ostatecznie wyjaśniona na drodze przyjaznego porozumienia. O ile porozumienie z Anglią i Francją mogło utrwalić pokój, pakt Ribbentrop-Mołotow oznaczał wojnę. Hitler dawał ZSRR więcej niż państwa zachodnie, wejście zaś w bezpośrednie sąsiedztwo z III Rzeszą nie przerażało Stalina, zafascynowanego doraźnymi korzyściami współpracy z Hitlerem.
Tekst tajnego protokołu, który rozstrzygał los Polski i dawał Hitlerowi wolna rękę w wywołaniu wojny, na Zachodzie od razu był znany, ale nieujawniony. Hitler miał jeszcze nadzieję, że uda mu się zneutralizować Wielką Brytanię-wojna, której początek wyznaczono na 26.08., została odłożona.