Odrodzenie w Europie
Odrodzenie, zwane również Renesansem, pojawiło się we Włoszech w XIV wieku i trwało do początku wieku XVI. W innych krajach Europy, w tym także w Polsce, w II połowie XV wieku, cały wiek XVI, aż do lat 30-tych XVII w.
Głównymi przyczynami rozwoju Odrodzenia we Włoszech było osłabienie papiestwa i cesarstwa oraz bogacenie się mieszczaństwa wskutek rozwoju rzemiosła i handlu. Poza tym duży wpływ odegrało odkrywanie i popularyzowanie dorobku antyku, głównie poglądów filozoficznych Epikura na temat dbałości o intelektualne przyjemności człowieka oraz brak cierpienia. Ten okres w historii kultury i sztuki epikurejskiej rozwijał się stopniowo, na tle zmian kulturowych, które wyraźnie odbiegały od światopoglądu i wzorców średniowiecznych. Głównym nurtem stał się humanizm, głoszący wszechstronne zainteresowanie człowiekiem w jego doczesnym (ziemskim) życiu.
Te nowe poglądy na świat i życie człowieka w XV - wiecznej Europie zyskiwały coraz więcej zwolenników, przez co znalazły odbicie m.in. w literaturze. Właśnie dlatego tak wiele utworów literackich tego okresu opisuje życie ludzi, ich radości i troski. Twórcy ci zostali określeni mianem humanistów (od łac. humanus, czyli ludzki). Humanistami to także uczeni, architekci, rzeźbiarze, malarze oraz inni wybitni ludzie, których łączyła wspólna cecha: zainteresowanie człowiekiem i jego sprawami.
Wśród przedstawicieli literatury okresu Odrodzenia znaleźli się m.in. Włoch Franciszek Petrarka (np. „Sonety miłosne do Laury”), Włoch Jan Boccaccio (np. „Dekameron”), Hiszpan Miguel de Carventes Saavedra (aktor „Don Kichota”), Polacy: Mikołaj Rej (np. „Żywot człowieka poczciwego”), Łukasz Górnicki (np. „Dworzanin polski”), Jan Kochanowski (np. „Fraszki”, „Treny”, „Pieśni”, dramat „Odprawa posłów greckich”).
Wybitnymi przedstawicielami kultury i sztuki tego okresu był również włoski rzeźbiarz, architekt, fizyk i znawca medycyny, lecz przede wszystkim malarz Leonardo da Vinci, podobnie jak on wszechstronnie utalentowany Włoch Michał Anioł, architekt i malarz Donato Bramante oraz wielki wśród malarzy i architektów włoskich Rafael Santi. Ponadto przedstawiciele pracowni z Como (tzw. komaskowie) z Florencji np. Franciszek Florentczyk i Bartolomeo Berecci, którzy zapoczątkowali sztukę renesansową w Polsce (np. nagrobek króla Jana Olbrychta oraz przebudowa Wawelu, tj. krużganki arkadowe, kasetonowe sufity, Kaplica Zygmuntowska i inne).
Humaniści okresu Odrodzenia zwalczali panujące w poprzednich wiekach przekonanie, że celem życia człowieka jest osiągnięcie szczęścia wiecznego, do którego prowadzi ubóstwo i pobożność. Głosili radość życia i umiłowanie ziemskiego piękna, które to poglądy przenikały szybko z Włoch do innych krajów europejskich, choć w nieco różnych charakterach. Znalazło to również odzwierciedlenie w rozwoju piśmiennictwa w językach narodowych.
Prowadzone przez naukowców badania i obserwacje przyrody przyczyniły się do rozwoju wielu dziedzin nauki tj. chemia, astronomia, fizyka, biologia i inne. Wśród osiągnięć naukowych Polski dużą rolę odegrali tacy uczeni, jak np. matematyk Wojciech z Brudzewa, geograf Maciej z Miechowa, ekonom, kartograf, wybitny również w dziedzinie medycyny astronom Mikołaj Kopernik.
Wynalezienie druku przez Jana Gutenberga ok. roku 1450 pozwoliło na szerszą publikację zdobywanej wiedzy, a zatem na korzystanie z niej szerszych rzesz społeczeństwa.
W okresie Odrodzenia rozpoczął się również czas Wielkich Odkryć Geograficznych, wśród których wymienić należy m.in. odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w roku 1492 (z pochodzenia Włocha), znalezienia drogi do Indii w 1498 przez portugalskiego żeglarza Casco da Gamę, czy też odkrycie oceanu, zwanego Spokojnym, przez Ferdynanda Magellana i opłynięcie przez niego w dwa i pół roku (poczynając od 1519) kuli ziemskiej oraz odkrycie Przylądka Dobrej Nadziei przez Portugalczyka Bartłomieja Diaza.
Odkrycia geograficzne spowodowały wielkie zmiany w Europie, tj. rozwój nowych dróg handlowych, nie tylko na naszym kontynencie, ale również z Indii, skąd sprowadzano przyprawy korzenne, natomiast z Ameryki kukurydzę, tytoń, ziemniaki i wiele innych produktów. Hiszpania i Portugalia jako pierwsze założyły w odkrytych krajach zamorskich kolonie.
Udoskonalenie przez uczonych broni palnej przyczyniło się do wielkiego postępu, jak również upadku znaczenia murów obronnych, które z łatwością były kruszone przez inne działa. Nowoczesna artyleria i piechota przejęła na siebie ciężar zmagań wojennych, przez co mniejszą rolę zaczęli odgrywać ciężkozbrojni konni rycerze. Flotę morską wyposażono w statki żaglami. Dobrze uzbrojeni Hiszpanie ruszyli na podbój ludów indiańskich Ameryki, którzy nie znali jeszcze broni palnej, ani nawet żelaza. Z łatwością więc uczynili z tej ludności niewolników, natomiast z kolonii zaczęli zagrabiać i wywozić złoto i srebro. Poczęli również zakładać na ich ziemiach wielkie plantacje, z których trafiały do Europy, poza wspomnianymi wcześniej produktami, również kakao, kawa, ananasy, cukier trzcinowy i bawełna. Gdy Indianie podczas niewolniczej pracy zaczęli wymierać, Hiszpanie poczęli sprowadzać na ich miejsce Murzynów z Afryki. Wskutek tej „łapanki” w ciągu trzech stuleci trafiło do Ameryki kilkanaście milionów niewolników murzyńskich.
Odkrycia geograficzne możliwe były głównie dzięki wynalezieniu busoli, która pozwalała żeglarzom na dalekie podróże morskie i odkrywanie nowych lądów, jak również na poznawanie innych obyczajów i kultur.
Obok humanizmu w okresie Renesansu, na początku Niemcy, a potem także inne kraje Europy, w tym także Polskę, ogarnął ruch reformacyjny. Był to ruch religijno-społeczny, który doprowadził do rozłamu w Kościele katolickim i powstania nowych wyznań. Ten bunt wśród społeczeństwa zrodził się z błędów, jakie popełniali dostojnicy kościelni. Był on ściśle związany z ich życiem, niezgodnym z nakazami religijnymi, oczekiwaniem bezwzględnego posłuchu, nadużywaniem władzy kościelnej, sprzedawaniem odpustów i ogólnie rzecz biorąc realizowaniem przez papiestwo własnych, świeckich celów. Najbardziej znany z wystąpień przeciwko Kościołowi jest Niemiec Marcin Luter. Ten zakonnik i równocześnie profesor Uniwersytetu w Wittenberdze zapoczątkował reformację. Pewnego październikowego dnia w 1517 roku wywiesił na drzwiach jednego z kościołów tego miasta pismo krytykujące opisywane przeze mnie wcześniej postępowanie duchowieństwa. Ruch ten nazwano reformacją z powodu założonego przez niego celu wprowadzenia reformy, czyli zmiany w Kościele katolickim. W ślad za Lutrem ruszyli i inni reformatorzy, tacy jak: Jan Hus w Czechach, Jan Kalwin w Szwajcarii i Francji, czy też król Henryk VIII w Anglii.
Ruch reformacyjny doprowadził do ukształtowania się nowych wyznań, takich jak: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm, czy też rozpowszechniany przez antytrynitarzy (arian) odłam reformacji uznający jedynie Chrystusa jako człowieka i odrzucający wiarę w Trójcę Świętą.
Wśród krajów europejskich najbardziej zacięte i krwawe walki religijne toczyły się we Francji. Trwały one z przerwami 36 lat. Zwolenników Kalwina we Francji nazywano hugenotami. Kres wojen przyniosło przejęcie tronu przez króla Henryka IV Burbona, który jako katolik ogłosił katolicyzm powszechnie panującą religią, dając jednocześnie jako hugenot swobodę wyznania religii hugenotom. Nazwano to tolerancją religijną, która to dopuszczała budowanie przez państwo swoich świątyń wyznaniowych oraz posiadanie własnych oddziałów wojskowych.
W XVI wieku silnie rozwijała się polska gospodarka. Już w wieku VX handel zbożem zaczął przynosić duże dochody, a tego potrzebowały nie tylko rozwijające się miasta polskie, lecz również miasta całej Europy Zachodniej. Dlatego też panowie zaczęli zabierać ziemie sołtysom i chłopom, włączać do swoich posiadłości ugory, pastwiska, a nawet karczować lasy w desperackim poszukiwaniu możliwości do zakładania folwarków, na których pracowali pod przymusem chłopi (tzw. pańszczyzna).
Pod koniec XVI wieku głównymi odbiorcami polskiego zboża była Holandia, Szwecja, Francja, Anglia, Włochy i Hiszpania. Drogą morską oraz Wisłą eksportowano wyroby i produkty leśne. Coraz to szersze rządy szlachty doprowadziły do uchwalenia w 1496 roku prawa zabraniającego chłopom odejścia ze wsi bez zgody pana. Było to spowodowane głównie olbrzymią chęcią uczenia się przez chłopów rzemiosła w miastach, które to w II połowie XV wieku i na początku wieku XVI przeżywały swój największy rozkwit. Rozwijał się głównie handel i rzemiosło, a liczba ludności miejskiej rosła. Szlachta z niechęcią patrzyła na rozwijające się miasta, zazdroszcząc mieszczanom, a zwłaszcza kupcom, bogactwa. Spowodowało to ustalenie w 1496 roku prawa przeciw mieszczanom, zmuszającego ich do płacenia cła za wywóz lub też sprowadzanie towarów, zwalniającego jednocześnie z tego obowiązku szlachtę.
Wszystkie przywileje szlacheckie pozwalały wywierać tej grupie ogromny wpływ na rządy państwowe. Umacniała ona swoją pozycję kosztem ograniczenia władzy królewskiej oraz odebrania praw chłopom i mieszczanom. Szlachta polska domagała się też ściślejszego powiązania Litwy z Polską, co popierała również szlachta litewska, chcąc zdobyć na Litwie taką pozycję, jaką zajmowała szlachta polska w Polsce.
Zwolennikiem tej unii był Zygmunt August, książę litewski i król polski, syn Zygmunta Starego, który nie mając potomka bał się, że po jego śmierci obydwa te kraje wybiorą odrębnych sobie władców. Dlatego też w roku 1596 w Lublinie doszło do nowej unii polsko-litewskiej oraz utworzenia Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W 1572 Zygmunt August, ostatni z rodu Jagiellonów, zmarł. Jego następców miał wybierać ogół szlachty na zjeździe pod Warszawą, który to otrzymał miano wolnej elekcji.
Czas Odrodzenia był etapem w historii bardzo burzliwym i przynoszącym wielkie straty wśród ludzi, aczkolwiek okresem wybitnych jednostek i znaczących odkryć, nie tylko geograficznych.