Mezopotamia.
MEZOPOTAMIA
Najstarsze cywilizacje rozwinęły się na Bliskim Wschodzie, na terenach obejmujących Mezopotamię i Egipt. Rozwinęły się one w dorzeczach dużych rzek, i rzekomo tym zawdzięczały swoje istnienie. Mezopotamia położona była w dorzeczu Eufratu i Tygrysu. Wylewy tych rzek przynoszące żyzny muł przyczyniły się do tego, że powstające na tym obszarze państwa-miasta miały charakter rolniczy. Niekorzystnym elementem położenia Mezopotamii było to, że nie miała ona zabezpieczenia zarówno od strony pustyń Arabii i Syrii, gór Iranu i Armenii jak i od strony Azji Mniejszej. Ten fakt wpływał ujemnie na trwałość powstających tam organizmów państwowych. Pierwsze zorganizowane formy społeczeństwa istniały w dolnym biegu Eufratu już w VI tysiącleciu przed naszą erą.
WARUNKI FIZYCZNO- GEOGRZFICZNE
Mezopotamia, dosłownie międzyrzecze lub kraina między rzekami ponieważ leżała między Eufratem a Tygrysem. Mezopotamia jest także nazywana Żyznym półksiężycem. Mezopotamia dzieli się na dwie części: Babilonie i Asyrie, z kolei Sumer i Akad to odpowiednio południowa i północna część Babilonii. Klimat Mezopotamii Górnej jest podzwrotnikowy, typu śródziemnomorskiego z zimowymi opadami (ok. 500-700 mm), upalnym latem i łagodną zimą, Mezopotamia Dolna wchodzi w strefę klimatu zwrotnikowego z upalnym latem, ciepłą zimą i bardzo małą roczną sumą opadów (ok. 300 mm). Roślinność ma charakter stepowy i półpustynny, jedynie w sąsiedztwie rzek rosną karłowate wierzby, topole.
HISTORIA
Pierwszą rozwiniętą kulturę Mezopotamii utworzyli Sumerowie pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. (miasta Ur, Uruk, Kisz, Lagasz). Od początku III tysiąclecia p.n.e. powstało państwo Akad, które w XXIV w. p.n.e. objęło rządami całą Mezopotamię.
Na początku II tysiąclecia p.n.e. przybyły tu plemiona amoryckie i wraz z ludnością tubylczą utworzyły państwa Asyrię i Babilonię, które rywalizowały ze sobą, aż w VII-VI w. p.n.e. padły łupem Persji.
Po podboju przez Aleksandra Wielkiego (IV w. p.n.e.) Mezopotamia dostała się w orbitę wpływów greckich. Powstały tu państwa hellenistyczne (monarchia Seleucydów).
Od początku II w. p.n.e. następuje rozkwit państwa Partów. O Mezopotamię walczył z nimi (a potem z Persami Sasanidzkimi) Rzym.
W VII w. n.e. Mezopotamia zostaje pobita przez Arabów i dostaje się pod wpływ islamu. Do Bagdadu przeniesiono stolicę kalifatu (w 762).
W 1055 Mezopotamię opanowali Turcy seldżuccy, a w XVI w. stała się częścią państwa Turków osmańskich.
Po I wojnie światowej Mezopotamię podzielono między Syrię, Irak, Iran i Turcję.
Region uprawy zbóż, bawełny, palmy daktylowej, drzew owocowych. Rozwinięta hodowla owiec, bydła, kóz. Wydobycie ropy naftowej, rudy ołowiu, cynku, soli kamiennej.
ZAJĘCIA LUDNOŚCI
Głównym zajęciem ludności tam mieszkającej było rolnictwo. Kształtująca się władza państwowa dbała o system irygacyjny, osuszanie bagien, organizację siły zbrojnej. Zaczęły powstawać świątynie. Proces ten poważniejszych rozmiarów nabrał w III tysiącleciu przed naszą era. Wówczas pojawili się na tych terenach Sumerowie - lud, który w decydujący sposób zaważył na wykształceniu się państwowości i kultury Mezopotamii. Nazwa Sumerowie pochodzi od terminu Sumer, którym Semici określali południową Mezopotamią. Wysoka kultura stworzona przez Sumerów oddziaływała na cały starożytny wschód. Z okresu tego zachowało się dużo dokumentów, dzięki którym można dość dokładnie odtworzyć stosunki gospodarcze Sumerów. Podstawą ich gospodarki było rolnictwo i hodowla bydła. Wiąże się z tym konieczność rozwoju systemu irygacyjnego. Ciężar budowy i oczyszczania kanałów spoczywał na chłopach. Kanały ulegały ciągłemu zamulaniu gliną. Nie wiadomo jakie były zbiory, musiały być one znaczne skoro dawały utrzymanie licznej ludności miejskiej żyjącej z nadwyżek produkcji rolnej. Inżynieryjne umiejętności Sumerów ujawniły się w budownictwie. Rozwinęła się produkcja cegły. Początkowo do budowy używano cegieł świeżych, później zaczęto cegły suszyć na słońcu i wypalać. Sumerowie rozwinęli rzemiosło, wynaleźli koło garncarskie, koło do wozu. Ich wynalazkiem był prawdopodobnie brąz - stop miedzi i cyny. Sumerowie wynaleźli także kolorowe szkło oraz doskonalili sztukę złotniczą. Prowadzili również szeroki handel, sięgający do doliny Indusu. Sumerowie nie mieli scentralizowanego obejmującego cały obszar, państwa. Podzieleni byli na miasta - państwa. Rządzili w nich kapłani z tytułem en lub ensi. Najwyższą władzę miał kapłan-król. Również w rękach kapłanów znajdowała się władza administracyjna, wojskowa i sądownicza. Był to ustrój teokratyczny. Na czele wojska stał naczelnik. Silniejsze miasta-państwa podbijały mniejsze. Łupy przypadały naczelnikom i wojownikom. Stanowili oni arystokrację. Cywilizacja Sumerów zapoczątkowała budownictwo miast obronnych otoczonych murami, niekiedy podwójnymi. Domy budowano piętrowe. Około 2800 roku pojawiły się schody prowadzące na wyższe piętra domów. Ulice w mieście były brukowane. Najstarszy bruk pochodzi z Uruk (IV - III tysiąclecie). Wykonany był z nieobrobionych brył wapiennych. Uznany został za najstarszą budowlę kamienną Mezopotamii.
ROZWÓJ SUMERYJSKIEJ SZTUKI
W rozwoju sumeryjskiej sztuki wyróżnia się 2 okresy:
1) starosumeryjski (do połowy III tysiąclecia p.n.e.);
2) nowosumeryjski (2. połowa III tysiąclecia p.n.e.).
Budownictwo sumeryjskie posługiwało się głównie trzciną i gliną, a potem suszoną i wypalaną cegłą. Miasta miały mury obronne, które otaczały zwartą, gęstą i nieregularną zabudowę. Świątynie budowano już w okresie przedsumeryjskim. Przykładem świątyni sumeryjskiej jest kompleks na wzgórzu Eanna w Uruk (m.in. tzw. Biała Świątynia). Świątynia na wysokim tarasie przekształciła się w zikkurat. Pałace władców (np. w Kisz) znajdowały się w obrębie świątyń.
Rzeźbę sumeryjską reprezentują niewielkie figurki wotywne, silnie zgeometryzowane, z rękami skrzyżowanymi na piersi, o dużej głowie (podkreślone oczy, nos i usta). Od początków III tysiąclecia p.n.e. powstawały figurki z brązu (byki, zapaśnicy, kwadryga). Znane są również płaskorzeźby (stele) o tematyce historycznej (tzw. stela Eanatuma). Zachowały się liczne wyroby rzemiosła artystycznego (okładziny sztyletów, szkatułek, instrumenty muzyczne - groby z Ur). Charakterystyczne dla sumeryjskiej sztuki były kompozycje zbliżone do mozaik (tzw. sztandar z Ur). Wysoki poziom osiągnęła biżuteria ze złota (z kamieniami szlachetnymi i półszlachetnymi), wyroby z metalu (hełm, wazy, okucia harf, figurki). W okresie nowosumeryjskim nie nastąpiły większe zmiany w sztuce, wzrósł jedynie poziom techniczny i artystyczny wyrobów. W Lagasz powstały liczne posągi przedstawiające władcę miasta, Gudeę. Życie Sumerów pozostawało pod przemożnych wpływem religii. Sumerowie wierzyli w siły przyrody, czczone pod postacią demonów. Początkowo każde miasto czciło swoje bóstwo. Później wytworzył się cały panteon bóstw. Budowano ogromne świątynie, przy nich wznoszono ogromne wieże tzw. Zigguraty. Szczególną czcią otaczali Sumerowie bóstwa płodności. U Sumerów rozwinęła się sztuka pisarska. Życie codzienne i rozwijająca się gospodarka zmuszały do spisywania dokumentów. Postały epopeje treści mitologicznej - poemat o Gilgameszu z zachowaną relacją o potopie. Sumerom Mezopotamia zawdzięcza pismo klinowe. Pierwsze pismo starobabilońskie'; return true"(Patrz zdjęcie - Pierwsze pismo starobabilońskie) Szczytem potęgi politycznej Sumerów był okres panowania I dynastii z Ur ok. 2500 r. p.n.e. W pierwszej połowie III tysiąclecia rozwinęły się już największe sumeryjskie miasta-państwa:Uruk, Ur, Kisz, Lagasz, Umma. Jednak ludność Mezopotamii to nie tylko Sumerowie. Pod koniec IV tysiąclecia przybywają nowi osadnicy - Semici, w których największą grupę stanowią Akadowie. Osiedlają się na północy i tworzą państwo Akad. Przez pewien okres współistnienia obu krajów następuje asymilacja ich ludności. Około 2355-2340 Sumerowi udaje się zjednoczyć, a że nie wszystkim się to podoba wybuchają bunty. Wewnętrzne walki osłabiają Sumer. Natychmiast wykorzystują to Akadowie i zdobywają koronę Sumeru, co prawda nie na długo, bo na jakieś 100 lat (2370-2230), ale zawsze. Mimo wielkich osiągnięć, wskutek walk toczonych między miastami, Sumerowie ulegali wpływom Semitów. Okres panowania Semitów nie pozostał bez wpływu. Na terenach peryferyjnych powstawały nowe ośrodki polityczne, rodziły się nowe siły. Zaczęły one przenikać na teren Sumeru, zwanego teraz Sumero-Akkadem i niszczyć go. Zaczęło formować się państwo asyryjskie koło miasta Assur, do dużego znaczenia doszło państwo semickie z siedzibą w Mali, Babilon i Elamici. Zwycięzcą walk toczonych między istniejącymi społecznościami o panowanie w Sumerze został Hammurabi, król Babilonu. Prawdziwymi potęgami na terenie Międzyrzecza zostają Asyria i Babilon. Okres panowania Hammurabiego przyjęty jest za okres największego rozkwitu Mezopotamii . Babilończycy to ludy semickie zamieszkujące południową Mezopotamię. Należeli do nich Akadowie, Aramejczycy (Chaldejczycy) oraz Amoryci, których uważa się za twórców państwa babilońskiego. Z okresu starobabilońskiego zachowało się niewiele zabytków architektonicznych. Najlepiej znanym przykładem są ruiny pałacu w Mari z reliktami malarstwa ściennego. Relief starobabiloński reprezentuje przede wszystkim stela Hammurabiego z portretowym ujęciem króla i pierwszą próbą oddania plastyki kompozycji. Odznacza się zarówno wysokim poziomem artystycznym, jak i nowatorstwem formy. Drobna plastyka (terakota) i gliptyka stały się sztuką masową. Z okresu średniobabilońskiego, kasyckiego, zachowały się głównie kamienne stele graniczne, tzw. kudurru, zdobione reliefami o treści symbolicznej. Wprowadzono też dekorację architektoniczną, w postaci figuralnych fryzów z modelowanej cegły (świątynia Inan(n)y w Uruk). Malarstwo wiązało się nadal z dekoracją wnętrz (ruiny pałacu w Dukurigalzu). Rzeźbę nowobabilońską reprezentowały reliefowe kudurru oraz drobne, terakotowe rzeźby wotywne. W gliptyce rozpowszechniła się pieczęć płaska - stemplowa ze scenami kultowymi. Podbój perski nie zahamował rozwoju babilońskiej twórczości artystycznej. Jeszcze przez kilkadziesiąt lat wytwarzano dzieła o tradycyjnym babilońskim charakterze stanowiące inspirację dla powstających wówczas prac perskich (sztuka perska).
SZTUKA MEZOPOTAMI
Mezopotamia zajmuje szczególne miejsce w dziejach cywilizacji. W jej północnej części — późniejszej Asyrii — powstały i rozwinęły się jedne z najwcześniejszych kultur rolniczych, a na południu — w późniejszym Sumerze i Babilonii — powstały najstarsze miasta. Przez niemal trzy tysiąclecia — do podboju dokonanego przez Aleksandra Wielkiego — rodziły się tu i upadały wielkie kultury i państwa. Mezopotamskie wynalazki i zainicjowane tu procesy — urbanizacja, pismo, dalekosiężny handel, prawodawstwo — miały ogromny wpływ na powstanie i kształt cywilizacji całego Starożytnego Wschodu. Można też twierdzić, że choć niebezpośrednio, na tych fundamentach ukształtowały się klasyczne cywilizacje śródziemnomorskie Grecji i Rzymu, a później — nasza cywilizacja europejska.
SZTUKA SUMERYJSKA
Sztuka sumeryjska rozwijała się od końca IV tysiąclecia p.n.e. w miastach-państwach Sumeru (Eridu, Uruk, Ur, Girsu, Lagasz, Nippur). W okresie wczesnosumeryjskim (3200–2600 p.n.e.) budowano miasta otoczone murami obronnymi, domy z izbami skupionymi wokół dziedzińca — świetlika; w centrum miasta — ośrodek kultowy: świątynia (początkowo na wysokim tarasie, z którego rozwinął się zigurat) i pałac władcy; budulcem była suszona cegła (w budowlach reprezentacyjnych — z okładziną z cegły palonej), spoiwem — muł i smoła bitumiczna; znano łuk, sklepienie i fałszywą kopułę (grobowce królewskie w Ur); rzeźba: figurki wotywne z terakoty lub alabastru, kamienne rzeźby przedstawiające zgeometryzowane postacie ludzkie, kamienne wazy reliefowe (np. waza z Uruk), wazy z metalu (np. srebrna waza Entemeny), stele pamiątkowe (np. stela Eanatuma) i reliefy o kompozycji pasowej, izokefalicznej, z wyeksponowaną postacią władcy (twarz i nogi — z profilu, tors — en face); tematyka przedstawień — sceny mitologiczne, historyczne i kultowe; znano technikę inkrustacji (z kawałków lapis lazuli i muszli na drewnianej płycie pokrytej asfaltem — np. tzw. sztandar z Ur) i mozaikę (czarno-czerwono-białą); wysoki poziom osiągnęło rzemiosło artystystyczne, zwłaszcza złotnictwo (złota biżuteria ozdobiona szlachetnymi i półszlachetnymi kamieniami, drewniana figurka kozła obłożona złotą blachą, okucia harf), ceramika malowana w barwne wzory figuralne i geometryczne, wyroby z metali, gliptyka (pieczęcie cylindryczne z przedstawieniami głównie o treści mitologicznej). Opanowanie Mezopotamii przez Akadów około 2400 p.n.e. położyło kres rozwojowi sztuki staro sumeryjskiej. Dzieła powstające w wiekach następnych świadczą o wykorzystaniu osiągnięć kultury sumeryjskiej przez przybyszów. Sztuka okresu neosumeryjskiego (2150–2000 p.n.e.), zwana sumeryjskim renesansem, nawiązywała do tradycji okresu wcześniejszego, podniósł się natomiast jej poziom artystyczny i techniczny; wyróżniała się rzeźba portretowa (posągi Gudei z Lagasz); sztuka sumeryjska, przez wpływ na sztukę babilońską i asyryjską, oddziałała na sztukę późniejszych cywilizacji Mezopotamii.
SZTUKA BABILOŃSKA
Sztuka Babilońska rozwijała się w środkowej i południowej Mezopotamii około poł. II tysiąclecia–1 poł. I tysiąclecia p.n.e. Podstawą jej rozwoju były bezpośrednie tradycje sztuki sumeryjskiej i akadyjskiej. W jej historii wyróżnia się 3 okresy: starobabiloński, średniobabiloński (sztuka Kasytów) i nowobabiloński. Z okresu starobabilońskiego (1 poł. II tysiącl. p.n.e.) zachowało się niewiele zabytków architektonicznych. Najlepiej znanym przykładem są ruiny wielkiego pałacu w Mari z cennymi fragmentami malowideł ściennych; zachowały się również pozostałości świątyń (m.in. w Tell Harmal). Relief starobabil. reprezentuje przede wszystkim stela Hammurabiego, odznaczająca się zarówno wysokim poziomem artystycznym jak i nowatorstwem formy (portretowe ujęcie twarzy króla oraz próba trójwymiarowego modelunku postaci). Rzeźbę pełną reprezentuje m.in. portretowa głowa króla (Hammurabiego?). Drobna plastyka (terakotowa) i gliptyka stały się sztuką masową. Z okresu średniobabilońskiego , kasyckiego (2 poł. II tysiąclecia p.n.e.), zachowały się głównie kamienne stele graniczne, tzw. kudurru, zdobione reliefami o treści symbolicznej. Wprowadzono też dekorację architektoniczną w postaci figuralnych fryzów z modelowanej cegły (świątynia Inan(n)y w Uruk). Malarstwo wiązało się nadal z dekoracją wnętrz (ruiny pałacu w Durkurigalzu). Z okresu nowobabilońskiego , chaldejskiego (1 poł. I tysiąclecia p.n.e.) zachowały Babilonu z czasów Nabuchodonozora II. Pojawiła sięsię głównie potężne budowle wówczas dekoracja ścienna z glazurowanej, barwnej cegły (brama Isztar z drogą procesyjną do głównej świątyni Marduka; sala tronowa Nabuchodonozora) przedstawiająca wyobrażenia zwierząt (lwy, byki, smoki) i stylizowane ornamenty roślinne — rekonstrukcja w Berlińskich Muzeach Państwowych (Muzeum Pergameńskie). Rzeźbę nowobabilońską reprezentowały reliefowe kudurru oraz drobne, terakotowe rzeźby wotywne. W gliptyce rozpowszechniła się pieczęć płaska — stemplowa ze scenami kultowymi. Podbój perski nie zahamował rozwoju babilońskiej twórczości artystycznej. Jeszcze przez kilkadziesiąt lat wytwarzano dzieła o tradycyjnym babilońskim charakterze stanowiące inspirację dla powstających wówczas prac perskich.
ASYRYJCZYCY NA TERENACH MEZOPOTAMI
Tuż pod bokiem Babilonu rosła druga potęga Mezopotamii - Asyria. W latach 1000-613 nastąpił jej największy rozwój. Asyryjczycy to plemiona semickie zamieszkujące obszar pn. Mezopotamii, między rzeką Tygrys a jej lewymi dopływami Wielkim Zabem i Małym Zabem, na którym pojawili się pod koniec III tysiąclecia p.n.e. Uznawani za twórców państwa asyryjskiego (Asyria). Duży wpływ na kulturę Asyryjczyków mieli Sumerowie, Akadowie (język asyryjski jest jednym z gł. dialektów języka akadyjskiego) oraz ich najbliżsi sąsiedzi Babilończycy. Asyryjczyków charaktyzowała ogromna prężność polityczna i organizacyjna (m.in. III/II tysiąclecie p.n.e. zakładali w Anatolii kolonie handlowe o dużym znaczeniu), byli prekursorami w stosowaniu techniki oblężniczej, posiadali znakomitą armię. Asyria i Babilonia rywalizowały ze sobą, aż w VII-VI w. p.n.e. padły łupem Persji. Persowie, w języku perskim Farsi, lud należący do irańskiej grupy językowej. Główna narodowość Iranu (połowa ludności). Persowie pojawili się jako lud Parsua w źródłach asyryjskich. Na początku I tysiąclecia p.n.e. przybyli na Wyżynę Irańską i osiedli w rejonie obecnego Isfahanu oraz w krainie Parsa (obecnie Fars). Założycielem państwa Persów był Cyrus II Starszy, który stworzył potężne państwo Achemenidów. Po najeździe Arabów, którzy przyczynili się do upadku Persji, nastąpiła arabizacja Persów. Persowie przejęli alfabet arabski i islam (szyici). Najstarsze przedmioty znalezione na tym terenie pochodzą z ok. VI tysiąclecia p.n.e. W V tysiącleciu p.n.e. znana jest ceramika malowana, naczynia z kamienia i kutej miedzi. Koło garncarskie pojawia się w IV tysiącleciu p.n.e. (okresy Sialk II, Hisar I, Suza A).