Przywileje szlacheckie

Wacław II czeski musiał przysięgać, że dochowa wszystkich istniejących praw a urzędy ziemskie będzie obsadzał przez mieszkańców danych ziem. Po upadku rządów Przemyślidów ani Łokietek ani Kazimierz nie musieli nadawać nowych przywilejów aczkolwiek musieli szanować istniejące już prawa. Za Kazimierza Wielkiego nastąpiło prawne zamknięcie stanów, kiedy to spisano statuty wiślicko - piotrkowskie(1346 - 1347 ) Piastowie byli uważani za naturalnych panów i dziedziców tej ziemi i nie musieli uzasadniać prawa do sprawowania władzy, Ludwik Węgierski, aby zapewnić sobie sukcesję potwierdził wszystkie przywileje szlacheckie z 1355 r. W celu uśmierzenia opozycji i zapewnieniu sukcesji jednej ze swoich córek wydał wielki przywilej w Koszycach w 1374 r., w którym zwalniał szlachtę od podatków, a także ograniczał darmowy udział szlachty w pospolitym ruszeniu. Władzę w kraju otrzymała Jadwiga-młodsza córka Ludwika. Dalszym krokiem w rozwoju przywilejów szlacheckich był akt wydany przez Jagiełłę w Piotrkowie w 1388 r. gwarantował szlachcicowi, że król wykupi go z niewoli, jeśli się do niej dostał podczas wyprawy paza granice kraju. W 1422 Szlachta korzystając ze zjazdu w obozowisku pod Czerwińskiem wymogła na królu postanowienie dotyczące nietykalności majątkowej bez prawomocnego wyroku sądowego oraz zakaz łączenia w jednym ręku stanowisk sędziego ziemskiego i starosty. W roku 1423 uzyskała przywilej WARCKI, który mówił o możliwości usunięcia "nieużytecznego lub buntowniczego" sołtysa, dawało to szlachcie możliwość przejęcia majątków, folwarków sołtysich. Następnie przywileje jedlneńsko - krakowskie - 1430 - 1433 nadane przez Jagiełłę w zamian za zapewnienie następstwa tronu polskiego, jednemu z synów króla. W przywilejach tych król gwarantował w imieniu swoim i swoich następców że nikogo bez wyroku sądowego nikogo nie będzie więzić.

Pełne potwierdzenie praw szlacheckich ogłosił Władysław Warneńczyk w 1438r. W 1454 r. szlachta wymogła na Kazimierzu IV Jagiellończyku nowe ustępstwa- przywileje cerekwickich i nieszawskie. Podczas sejmu w Piotrkowie w 1496r. Jan I Olbracht potwierdził poprzednie przywileje, nadał nowe: zwalniał szlachtę od ceł za przewożone towary ,wprowadzał zasadę, że wieś mógł opuścić w ciągu roku tylko jeden chłop; mieszczanom zakazywał posiadania dóbr ziemskich. Przywilej mielnicki z 1501 r. przekazywał władzę w państwie w ręce senatorów; król był tylko przewodniczącym senatu; Na sejmie radomskim w 1505 r. uchwalono konstytucję nihil novi.

Sejm i senat

Sejm walny składał się z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej. W skład senatu wchodzili najwyżsi dostojnicy Kościoła, główni urzędnicy wojewódzcy i dworscy. Członkowie senatu pełnili swe funkcje dożywotnio. Byli to przede wszystkim możnowładcy świeccy i duchowni, przedstawiciele najzamożniejszych rodów.. Izba poselska składała się z posłów wybieranych na sejmikach przedsejmowych w województwach czy ziemiach przez ogół szlachty, w tym także przez senatorów. Liczba wysyłanych posłów ulegała początkowo wahaniom, ostatecznie utrwaliła się zwyczajowo. od 1573 roku przyjęto za zasadę zwoływanie sejmu raz na dwa lata na okres sześciu tygodni Za zgodą posłów okres obrad sejmu mógł zostać przedłużony – zwano to prolongatą.
Po śmierci Zygmunta Augusta zapadła decyzja o przeprowadzeniu wolnej elekcji.

Wolna elekcja

Senatorowie i szlachta zgromadzona województwami obradowali we własnych namiotach nad kandydaturami do tronu. Poseł każdego kandydata zobowiązany był dostarczyć dla każdego zgromadzenia wojewódzkiego obietnice i warunki jakie spełni elekt po wyborze.

Elekcja rozpoczynała się postem, modlitwą i uroczystą mszą celebrowaną na intencję pomyślnej elekcji. Obrano system głosowania bezpośredniego, indywidualnego, obowiązywała zasada jednomyślności (przekonanie mniejszości do zdania większości).

System demokracji szlacheckiej, który opierał się o trzech wyżej wymienionych filarach był nastawiony na wzmożenie udziału szlachty we władzy a zmniejszenie autorytetu króla. Do czynników, które wpłynęły na osłabienie władzy królewskiej przyczynił m.in. obowiązek zaprzysięgania przez każdego elekta artykułów henrykowskich (podporządkowały władzę królewską sejmowi) i pacta conventa (obejmujące osobiste zobowiązania nowo wstępującego monarchy które m.in. dopuszczały możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi). Upadek władzy królewskiej i znaczenia politycznego średniej szlachty i umocnienie się dominacji magnatów nastąpiły po klęsce rokoszu Zebrzydowskiego (1607), zwłaszcza zaś po rokoszu Lubomirskiego(1665-1666)

Funkcjonowanie państwa było zakłócane przez zasadę jednomyślności, sejmy nie dochodziły do skutku, bowiem w większości były zrywane (liberum veto).

Skostnienie ustroju, spowodowane obroną stanowych swobód i przywilejów oraz niechęcią do reform przeważającej części szlachty i magnatów, było przyczyną powiększającej się niewydolności struktur państwa, zwłaszcza w dziedzinie skarbowości i wojska. Reformy ustroju uchwalone na Sejmie Czteroletnim i zawarte w Konstytucji 3 maja zniweczył upadek państwa.

W rezultacie jednak ogół przemian ustrojowych Polski miał decydujące znaczenie w ukształtowaniu się późniejszego kształtu politycznego państwa. System przywilejów szlacheckich, artykuły henrykowskie i inne akty dotyczące ustroju państwa stanowiły kolejne etapy na drodze kształtowania się w Polsce monarchii konstytucyjnej. Sejm stał się instytucją stałą, niezależną od woli króla. Odtąd król nie mógł już rządzić państwem bez udziału sejmu, który skupiał wraz z sejmikami nie tylko pełnię władzy ustawodawczej, ale miał także poważne uprawnienia w zakresie władzy wykonawczej, wojskowej oraz sądowej. Zmiany ustrojowe, które zaszły w okresie bezkrólewia ostatecznie ukształtowały staropolski parlamentaryzm