Antyk, Biblia i średniowiecze - najważniejsze informacje

Starożytność:
1.Refleksja o poezji i poecie w odzie Horacego Exegi monumentum. Motyw non omnis moriar. (Rzym Iw. pne)
ODA- utwór liryczny; pierwotnie przeznaczony do śpiewania, później jakby oderwał się od melodii; tematyka: pochwała bogów, refleksja filozoficzna i moralna; cechy: apostrofa, patetyczny styl
-podmiotem mówiącym jest poeta
-apostrofa do Melpomeny (muza śpiewu i tragedii)
POEZJA
-poezja jest ponadczasowa, wieczna
-porównanie do piramid – wielkość i niezwykłość
-poezja dobrem duchowym, którego nie zniszczy siła materialna
-trwałość
POETA
-„Non omnis moriar”-nie wszystek umrę-dzięki poezji poeta jest nieśmiertelny
-poetycka sława u potomnych, która przetrwa Rzym
-talent i poezja stały się przyczyną sławy poety-zdobył ją dzięki własnym czynom, pochodził z ubogiego kraju (jego ojciec był niewolnikiem)
- duma z własnych dokonań
-symbolem jego chwały jest wawrzyn, którym ,a go odznaczyć Melpomena
-pomnik metaforą poezji

2. Filozofia wyrażona w innych odach Horacego.
„Do Leukonoe” (stoicyzm, epikureizm)
-problematyka filozoficzna
-nie warto doszukiwać się tego co przyniesie los
-przyszłość jest niepewna a los może się zmienić, nie powinniśmy tracić czasu na rozmyślanie o przyszłości
-„carpe diem” - chwytaj dzień – epikureizm (szczęściem i dobrem jest przyjemność)
-życie to nieustanne przemijanie, „pantha rei” – wszystko płynie, Heraklit
-należy ze spokojem przyjmować wyroki losu i wykorzystywać wszystko co daje nam los

Biblia
3.Podstawowe wiadomości o Biblii:
Biblia (z gr. byblos - księgi) – księga święta, słowo objawione przez Boga i podstawa dwóch religii: judaizmu (ST) i chrześcijaństwa (ST+NT), ma także związek z islamem

Czas powstawania dzieła: do X w. pne opowieści ustne
VI-V w. pne spisanie Genesis i innych ksiąg ST
I w. spisanie Księgi Mądrości
51 r ne Listy św. Pawła
II poł. I w. czas rozpoczęcia spisywania NT

Języki: ST: hebrajski i aramejski
NT: aramejski i grecki

Przekłady Biblii:
-Septuaginta (na grecki) III w pne
-Wulgata (na łacinę) III/IV w ne (św. Hieronim)
-Psałterz floriański (na polski) XV/XVI w
-Biblia królowej Zofii, koniec XVI w
-Psałterz Dawidów (Jan Kochanowski)
-Biblia Tysiąclecia 1966

Rodzaje ksiąg:
Historyczne: Genesis, Królewska Ewangelie, Dzieje Apostolskie
Mądrości: Koheleta, Hioba, Przysłów Listy Apostolskie
Prorockie: Daniela, Izajasza, Ezachiela, Jeremiasza Apokalipsa

4.Koncepcja świata i człowieka w Księdze Genesis, obraz Boga, istota grzechu pierworodnego.
Człowiek:
-człowiek stworzony na podobieństwo Boga, otoczony jest jego miłością
-człowiek ma być gospodarzem świata
Istota grzechu:
-nieposłuszeństwo
-chęć dorównania Bogu (pycha)
-chęć poznania wszystkiego
-ludzie wybrali drogę zła, bo byli nie świadomi (nagość, niewinność, brak cierpień), brakowało im wolności (brak wyboru) i pełnego poznania (wiedzy)
Obraz Boga:
- sprawiedliwy, dobry, opiekuńczy, każe ponosić odpowiedzialność za czyny, stwórca świata
- wspiera człowieka w drodze do zbawienia
- zsyła na ziemie wielki potop
- zawiera przymierze z ludźmi

5. Symbolika postaci i motywów biblijnych.
Motywy:
-kuszenia:
- wzbudzanie niepewności
- operowanie półprawdą i pól-kłamstwem
- nieuczciwe pomieszanie prawdy i kłamstwa

6. Treść i problematyka Księgi Hioba – niezawinione cierpienie, postawa Hioba
Treść: Życie Hioba stało się przedmiotem zakładu między Bogiem (szlachetność, konsekwentność, stałość, wytrwałość) a Szatanem (słabość, interesowność), w wyniku tego zakładu Hiob został pozbawiony majątku i rodziny oraz dotknięty trądem, co miało wystawić jego wiarę na próbę. Mimo dotykających go nieszczęść i wątpliwości (lament, pragnienie śmierci, wyrzuty do Boga) Hiob pozostał wierny Bogu, który nagrodził go za to przywróceniem i pomnożeniem zdrowia, mienia i dzieci.
Problematyka:
- dyskusja między sprawiedliwością w ludzkim rozumieniu – związek między winą i karą, a boską sprawiedliwością – zaufanie, wiara
- Hiob symbolem niezawinionego cierpienia

7. Filozofia vanitas w Księdze Koheleta. Dlaczego marność? Inne refleksje o świecie.
-człowiek poddany jest prawom przemijania i zapomnienia
-ludzie nie są wieczni, umierają i przemijają i nie pozostawiają po sobie śladów
-istnieje określona kolej rzeczy i nie możemy tego zmienić
-mowa jest niedoskonała i ogranicza człowieka
-nawet mądrość ma złe strony; wiedza niesie cierpienie
-wszystko jest zależne od czasu
-człowiek nie może pojąć planów Boga
-życie człowieka ciągłym cierpieniem, zakończone śmiercią
-świat jest niedoskonały i pełen zła
-„pogoń za wiatrem” – złuda

*analogie do epikurejczyków i stoików:
-trzeba pogodzić się z kolejami losu
-trzeba korzystać z życia

8..Kształt i znaczenie przypowieści:
O synu marnotrawnym:
- człowiek błądzi, ale zawsze może powrócić na właściwą drogę
- wielka miłość polega na wybaczaniu
- warunkiem przebaczenia jest skrucha

O miłosiernym Samarytaninie:
-miłosierny samarytanin: człowiek ten, widząc rannego i obrabowanego człowieka na drodze ludzi, nie zostawił go w potrzebie, tak jak to zrobiło paru innych, pobożnych nawet, tylko opatrzył nieszczęśnika, zabrał do gospody, gdzie go pielęgnował, a gdy musiał ruszyć dalej, zostawił gospodarzowi pieniądze na niezbędną opiekę nad poszkodowanym
-Samarytanin jest symbolem człowieka litościwego, miłosiernego, wrażliwego na krzywdę innych ludzi, współczującego i zawsze gotowego nieść pomoc drugiemu człowiekowi

O siewcy:
-ziarno = słowo
-droga i ptaki: niezrozumienie i zatracenie prawdy
-skała: nieprzemyślana prawda, która się nie zakorzeniła
-ciernie: trudności i cierpienia, które nie pozwolą wzrosnąć prawdzie i mądrości
-żyzna gleba: człowiek ma chęć i wiedzę



9.Biblijne koncepcje miłości.
Pieśń nad Pieśniami:
-odczytywana dosłownie jest ona po prostu lirycznym poematem miłosnym, a konkretnie dialogiem dwojga bohaterów, którzy są nam znani jako Oblubieniec i Oblubienica
-mówi o oblubieńczym stosunku Boga do narodu wybranego, a także o nawrócenia i powrocie narodu wybranego po wielu niewiernościach do Boga
-najważniejsze jest ich wzajemne uczucie
-wychwala miłość, jej niepokonaną siłę i wartość
List św. Pawła do Koryntian:
-dar miłości nadaje sens i wartość wszystkim innym charyzmatom.

10. Apokalipsa św. Jana – znaczenie zdarzeń i motywów:
-końca świata:
-czterech jeźdźców Apokalipsy: barwa ognia-wojna, czarny-głód, trupio blady-śmierć, biały-Chrystus
-szósta pieczęć-wielka zagłada świata
-siódma pieczęć-głos trąb
-sądu ostatecznego:
-ponowne przyjście Chrystusa
-symbolika dobra:
-cztery zwierzęta symbolizujące Ewangelistów
-kobieta odziana w słońce (Matka Boska)
-Dziecię = Chrystus
baranek
-symbolika zła:
-Anioł Czeluści i Czeluść
-smok barwy ognia, Bestia (szatan)
-fałszywy prorok – wiedzie ku zatraceniu
-Wielki Babilon – wielka potęga zbudowana na potędze wartości materialnych
-Nowe Jeruzalem:
-świat bez cierpienia

Średniowiecze:
11. Treść i znaczenie Bogurodzicy jako pieśni religijnej (postacie, Matka Boska) i zabytku kultury – rola hymnu, kult maryjny.
Treść: Bogurodzica składa się z modlitewnych próśb, za pośrednictwem Marii i Jana Chrzciciela (motyw deesis)ludzie proszą o łaskę i pobożne życie na ziemi, a później o życie wieczne.
-Matka Boska: wyróżniona przez Boga, bliskość z Bogiem

Rola hymnu:
-znaczenie patriotyczne
-pieśń rycerstwa polskiego (np. pod Grunwaldem)
-zainicjowanie kultu maryjnego w Polsce (Częstochowa, Wilno)

12.Ideał ascezy w Legendzie o św. Aleksym i w Kwiatkach św. Franciszka
Legenda o św. Aleksym:
-cel: osiągnięcie szczęścia wiecznego
-przedmioty i zasługi są nietrwałe; zgubne są często ludzkie uczucia, nie oparte na służbie Bogu
-święty jest bogobojny, pokorny, zdyscyplinowany (nakazywał też cnotę i surowość dla swojej żony Famijany)
-cierpliwość i rozkochanie w Bożej mocy i wielkości
-wyrzeczenie się ziemskich przyjemności
-miłość do bliskich
-modlitwa, kontemplacja, poświęcenie się Bogu
-jałmużna dla innych

Kwiatki św. Franciszka:
-życie człowieka nie musi być wieczną ascezą, bolesnym oczekiwaniem na śmierć, może być afirmacją świata i jego piękna;
-sens życia człowieka tkwi w miłości braterskiej i chwaleniu Boga Stwórcy;
-radość ludziom daje obcowanie z przyrodą i jej pięknem; świat jest domem człowieka, człowiek jest częścią natury; św. Franciszek kochał wszystkie stworzenia, całą przyrodę;
-ubóstwo to wyraz miłości do bliźniego, miłość daje ludziom radość, a ta prowadzi do świętości; św. Franciszek wyrzekł się wszelkich bogactw, tak samo czynili jego bracia;
-ubóstwo uczy pokory; Franciszek mówił "Jestem tak mały, że mogę zmieszać się z pyłem";
-wypełnianie nakazów ewangelicznych jest możliwe do urzeczywistnienia, należy wprowadzać je w życie, postępować tak, jak Chrystus;
-ostatecznym szczęściem dla człowieka jest śmierć

13.Ideał rycerza w epice rycerskiej – Roland i inni
ROLAND:
- pochodził on z hrabiowskiego rodu
- odwaga, waleczność, oddanie władcy i szacunek dla niego, honor, troska o dobro kraju i współtowarzyszy, gotowość do poświęceń za wiarę, pobożny patriota
- gotowy do poniesienia śmierci
- szerzenie chrześcijaństwa i nawracaniu pogan
- mistrz w rzemiośle rycerskim
- nigdy biernie nie przyglądał się walce, tylko sam aktywnie w niej uczestniczył i rzucał się w najstraszniejszy wir
-przyjaźń rycerzy jest rzeczą święta
-wierność królowi

INNI:
-legendy o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu
-pieśń o Nibelungach

14. Tematyka i motywy śmierci w literaturze i ikonografii epoki.
Franois Villon „Wielki testament”
-danse macabre (taniec śmierci)
-rozkładające się ciało
-odrażający, naturalistyczny opis połączony z elementami komicznymi (próba oswojenia śmierci, pogodzenia się z nią)
-człowiek słaba jednostką

Legenda o św. Aleksie
-bohater umiera szczęśliwy, w poczuciu dobrze spełnionego obowiązku - całe życie poświęcił Bogu, dlatego trafi do nieba
-śmierć to tylko etap w drodze do raju, gdy rozstaje się z życiem, biją dzwony, dzieją się cuda, a jego późniejszy pogrzeb ma charakter radosnej procesji.

Roland
-zginął za wiarę, dlatego moment śmierci jest uroczysty, wyzbyty bojaźni
-rycerz ofiarowuje Bogu rękawicę, jako najwyższemu suwerenowi, a jego duszę niosą do raju aniołowie.

Dante Alighieri „Boska komedia”
Poeta Wergiliusz oprowadza go po wszystkich kręgach czyśćca i piekła gdzie siedzi prawdziwe mrowie wrogów autora, a ukochana Beatrycze po kryształowych sferach raju. Poemat Dantego to suma średniowiecznych wyobrażeń na temat życia po życiu

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”
Uczony Polikarp prosił Boga, aby dane mu było zobaczyć Kostuchę. Jakoż i objawia się ona przed nim, w postaci rozkładających się zwłok kobiecych. Śmierć wyjaśnia Polikarpowi reguły, jakimi kieruje się przy zabieraniu ludzi z tego padołu - kosi o to wszystkich, występnych i cnotliwych, biednych i bogatych, panów, księży i pospólstwo, jest nieprzejednana i nieprzekupna, nikt jej nie umknie. Zna się dobrze na naturze ludzkiej, przed jej przenikliwym wzrokiem nie ukryje się żaden występek - szydzi z ludzi goniących za bogactwem, bowiem do grobu każdy pójdzie tak jak został stworzony, nagi; majątku w zaświaty nie zabierze