Pasożytnictwo - jedna z form cudzożywności

Nie licząc stawonogów, czasowych pasożytów zewnętrznych, około 180 gatunków zwierząt bezkręgowych zasługuje na miano pasożytów człowieka. Znaczna ich część to pasożyty obligatoryjne, bezwzględne, dla których pasożytniczy tryb życia jest jedynym, jaki mogą prowadzić. Inne jako pasożyty względne, przygodne, fakultatywne wnikają do człowieka tylko w pewnych sprzyjających okolicznościach, np. pełzaki glebowe grupy Limax. Znaczna liczba pasożytów człowieka to pasożyty swoiste, zaadaptowane w ciągu wielowiekowego rozwoju filogenetycznego do określonego gatunku żywiciela i biotopu. Niektóre natomiast to pasożyty dla człowieka nieswoiste, przypadkowe. Swoistość w wyborze żywiciela jest zresztą względna; są pasożyty polihostalne, mało wybredne, które rozwijają się w szerokim kręgu żywicieli. Inne, jako pasożyty monohostalne, występują wyłącznie u jednego żywiciela. Biotop, miejsce bytowania w zaatakowanym żywicielu jest przeważnie określony. Mówi się o pasożytach zewnętrznych i wewnętrznych, a wśród nich o pasożytach przewodu pokarmowego, pasożytach krwi i tkanek. W rzeczywistości pasożyty zajmują ściśle zdefiniowane siedlisko ekologiczne. Niekiedy zabłąkany pasożyt trafia do tkanki, która nie jest gotowa go przyjąć. Kliniczne następstwa lokalizacji pasożyta w nieodpowiednim dla niego biotopie są zwykle poważne. Obok pasożytów zabłąkanych istnieją pasożyty pozorne, których obecność w organizmie człowieka nie wiąże się z faktem pasożytowania. Są to przeważnie zwierzęta przechodzące tranzytem przez przewód pokarmowy człowieka, np. jaja pasożyta roślin - mątwika buraczanego, jaja lub postacie dojrzałe roztoczy zanieczyszczających środki spożywcze, m.in. rozkruszka serowego lub jaja motylicy wątrobowej, spożyte przypadkowo z zarażoną wątrobą zwierzęcą.Rozmaitość form związku pasożyta z żywicielem sprawia, że współżycie człowieka z żywym organizmem bezkręgowym może układać się w poszczególnych przypadkach inwazji w sposób diametralnie odmienny. W konsekwencji tego u jednego żywiciela ten sam pasożyt może być patogenny, u innego - nie. A w związku z tym może posiadać istotne, niewielkie lub żadne znaczenie kliniczne. Chorobotwórczość nie jest nieodzownym atrybutem pasożytnictwa. Na miano pasożytów zasługują, bowiem również te, które jedynie w sporadycznych przypadkach inwazji wywołują widoczne zmiany chorobowe. Występowanie objawów będących wyrazem chorobotwórczości pasożyta wiąże się często w sposób bezpośredni z przebiegiem inwazji. Pojęcie inwazji ma dwa znaczenia:Jedno zawężone i rzadziej stosowane traktuje inwazję tylko jako proces wnikania postaci inwazyjnej pasożyta do żywiciela. Drugie przyjęte powszechnie uważa się inwazję za stan zarażenia, obecność pasożyta w organizmie żywiciela, a więc za proces ciągły, posiadający własny rytm i zależny od aktualnego układu sił żywiciel - pasożyt.Cykl rozwojowy pasożyta, odbywający się w żywicielu, decyduje o liczbie i lokalizacji pasożytów. Jednym z wielu przykładów może być przebieg włośnicy, w którym inwazyjne larwy otorbione wzrastają do jelitowych postaci dojrzałych, a te z kolei dają początek tysiącom postaci larwalnych, wędrujących i osiedlających się w tkance mięśniowej. Rytm inwazji charakteryzuje się wyjątkową 48 lub 72 godzinną cyklicznością w zimnicy.Zachwianie równowagi żywiciel - pasożyt, zarówno w jednymi jak i w drugim kierunku, sprzyja rozwojowi inwazji lub ją hamuje. Przykłady gwałtownego rozwoju pasożytów z chwilą obniżenia się sił odpornościowych żywiciela występują w pneumocystodozie, pełzakowicy, strongyloidozie. Do grupy zjawisk hamowania inwazji można zaliczyć korzystny wpływ diety wysokobiałkowej na przebieg lambliozy, owsicy lut inwazji tęgoryjca.Mało znany jest fakt, że znaczna liczba inwazji kończy się samoistnym wyleczeniem. W inwazji pierwotniaków przewodu pokarmowego. Któreś z kolei wahanie liczebności populacji może kończyć się całkowitym jej wyginięciem w niektórych przypadkach. W robaczycach inwazja kończy się zwykle w sposób naturalny z chwilą śmierci pasożyta (np. w glistnicy w ciągu roku). Istnieje pewna liczba gatunków robaków pasożytniczych, których długość życia jest znaczna (przywry wątrobowe) lub ograniczona długością życia żywiciela (tasiemiec nieuzbrojony), W niektórych robaczycach, np. hymenolepidozie, owsicy, strongyloidozie, inwazja może utrzymywać się latami dzięki zjawisku autoinwazji. Prawdopodobnie zjawisko to występuje również w inwazjach pierwotniaków jelitowych. Jest ono jednakże niedostatecznie poznane, podobnie jak zjawiska związane z reinwazją (zarażeniem powtórnym po pewnym czasie od inwazji pierwotnej) lub superinwazją (zarażeniem dodatkowym w trakcie już istniejącej inwazji).Proces chorobowy w chorobach inwazyjnych jest odbiciem przebiegu inwazji, wywołanych przez pasożyta zmian patologicznych oraz indywidualnej reaktywności żywiciela. Inwazja pasożytów może być objawowa, skąpo objawowa lub bezobjawowa. Wyraźnie objawowy przebieg inwazji nie jest zjawiskiem częstym. W większości inwazji stosunek liczby osób z objawami do osób zarażonych wyraża się ułamkiem o dość niskim liczniku. Przypomina to zjawisko góry lodowej, której tylko część jest widoczna, wystając ponad powierzchnię wody,Kliniczna wartość inwazji powinna być w każdym przypadku oceniana indywidualnie, z uwzględnieniem aktualnego stanu chorego. PATOGENEZA CHORÓB INWAZYJNYCHZwierzęcy czynnik etiologiczny nadaje patogenezie chorób inwazyjnych dość szczególny charakter.Po pierwsze, głębsze zaburzenia równowagi pasożyt — żywiciel należą raczej do wyjątków niż do reguły. Ten stan rzeczy jest wynikiem długiego okresu wzajemnej adaptacji, która w sposób naturalny eliminuje te układy pasożyt - żywiciel, które doprowadzają do zgonu żywiciela, a tym samym do likwidacji pasożyta. Istnieje pogląd, że im jest krótszy związek filogenetyczny pasożyta z żywicielem, tym pasożyt jest bardziej patogenny. Za tego rodzaju poglądem przemawiają również obserwacje o bardziej patogennym działaniu pasożytów wśród żywicieli przypadkowych lub przy lokalizacji pasożyta w nietypowym biotopie.Po drugie, zjawiska patogenne w chorobach inwazyjnych mają charakter i przebieg odmienny od spotykanego w chorobach zakaźnych. Ten fakt z kolei wynika ze szczególnych cech pasożyta, jego morfologii i metabolizmu oraz szeregu zjawisk ekologicznych i inwazjo logicznych. Na przykład duże wymiary ciała pasożytów tkankowych są nierzadko przyczyną poważnych uszkodzeń mechanicznych. Produkty przemiany materii pasożytów wydają się być mniej toksyczne od produktów przemiany materii organizmów niższych, np. bakterii; częściej jednak doprowadzają do reakcji uczuleniowych. Tym ostatnim sprzyja okoliczność nieraz wieloletniego oddziaływania pasożytniczego czynnika etiologicznego na żywiciela. Niektóre gatunki pasożytów w kolejnych stadiach rozwojowych w organizmie człowieka zajmują odmienne biotopy, stwarzając przez to zmienny obraz mechanizmów patogenetycznych (glistnica, włośnica).Uwzględniając związek przyczynowy zmian i czas ich występowania. Patogenne działanie pasożytów można podzielić na bezpośrednie lub pośrednie. Może ono być wywołane na drodze mechanicznej lub chemicznej, włączając w to działanie toksyczne i alergiczne. Działanie patogenne uwidacznia się w zmianach miejscowych, narządowych lub ogólnoustrojowych. Należy jednak podkreślić, że w tak złożonym zjawisku, jakim jest efekt patogenny inwazji pasożytniczych, każda próba generalizacji zjawisk i szczegółowej ich klasyfikacji będzie mniej lub więcej sztuczna, Z tego też względu przy omawianiu zjawisk patogennych w chorobach inwazyjnych trudno inaczej wprowadzić w istotę rzeczy, jak posługując się przykładami. Mechaniczne działanie patogenne o charakterze bezpośrednim może być wynikiem dużych rozmiarów pasożyta lub szczególnej lokalizacji pasożyta. Uszkodzenie ciągłości skóry lub błon śluzowych może doprowadzić do wtórnego zakażenia bakteryjnego. Dodatkowe zakażenie bakteryjne może również rozwinąć się wewnątrz ropnia pełzakowego lub bąblowca.Problem współwystępowania inwazji pasożytniczych i zakażenia bakteryjnego lub wirusowego sięga w dziedzinę zjawisk biocenotycznych, stosunkowo mało dotąd poznanych.Oddziaływanie toksyczne produktów przemiany materii pasożytów było przez wiele lat przeceniane na niekorzyść zjawisk alergicznych, Im bardziej są poznawane zjawiska immunologiczne, tym mniej jest takich przykładów bezpośredniego toksycznego oddziaływania pasożytów, jak występowanie objawów mózgowych w śpiączce afrykańskiej i napadów gorączki w zimnicy. Problem zubożenia żywiciela w istotne dla życia substancje jest niezwykle ważny na terenach przeludnionych, wśród populacji o niskim standardzie życiowym. Zubożenie żywiciela dokonuje się na drodze zwiększonej utraty białek i krwi, zaburzeń wchłaniania substancji odżywczych i współzawodniczenia pasożyta i żywiciela w zakresie wykorzystywania niektórych substancji. Skutki niedoborów innych substancji nie zawsze są tak jaskrawe. Na przykład kilkanaście glist zużywa dziennie 4 g substancji białkowych-Jest to ilość łatwo wyrównywana przy diecie bogatej w białko, lecz stanowi poważny uszczerbek u osobnika, u którego białko stanowi tylko 2% pożywienia, a jego dzienna podaż zamyka się w granicach 35 — 50 g. Zaburzenia wchłaniania często pogłębiają niedożywienie w zakresie białek (glistnica) i witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (lamblioza). Do zmniejszonego wchłaniania dochodzi drogą zaburzeń w wydzielaniu enzymów trawiących (tasiemczyca) zmniejszenia powierzchni chłonnej (lamblioza) i przyspieszenia pasażu jelitowego (pełzakowica). Utrata krwi i białka, głównie z przewodu pokarmowego i układu moczowego, może dodatkowo pogłębiać zespoły niedożywienia. Na drodze bardziej skomplikowanej następuje ucieczka białka i potasu z uszkodzonej tkanki mięśniowej, doprowadzając we włośnicy do głębokich zaburzeń metabolicznych. Wielostronne, zubożające działanie pasożytów może na drodze sprzężenia zwrotnego wpłynąć niekorzystnie na przebieg inwazji lub być przyczyną dodatkowych powikłań.Niedobory w zakresie substancji istotnych dla życia są tylko jednym z elementów wyrażających udział żywiciela w kształtowaniu się ostatecznego efektu patogennego. Pozostałymi elementami są wiek żywiciela, jego odporność, współistniejące schorzenia i indywidualna reaktywność. Inwazje w wieku dziecięcym mogą mieć przebieg odmienny. Powodem tego jest niepełne wykształcenie mechanizmów odpornościowych dziecka, skłonność do reakcji hiperergicznych zwiększone zapotrzebowanie metaboliczne oraz niezupełnie sprawny i skorelowany układ nerwowy. W następstwie inwazji pasożytniczych na ogół nie wytwarza się całkowita odporność na reinwazję, niemniej jednak pewne elementy odporności nabytej lub odporności śródzakaźnej w sposób decydujący mogą wpłynąć na kształtowanie się inwazji i na obraz kliniczny. Charakterystycznym przykładem związku przyczynowego pomiędzy chorobą inwazyjną a zmniejszeniem odporności ogólnej żywiciela są inwazje objawowe.Niezależnie od schorzeń współistniejących dużą rolę w kształtowaniu się efektu patogennego i obrazu klinicznego odgrywają indywidualne właściwości organizmu żywiciela. Dotyczą one głównie gotowości do reagowania odczynem hiperergicznym, rozkojarzenia wegetatywnego (stygmatyzm wegetatywny Bergmanna) i negatywnych predyspozycji psychicznych (amebofobia, obłęd pasożytniczy). ZASADY ROZPOZNAWANIA CHORÓB INWAZYJNYCHMało charakterystyczny obraz kliniczny chorób inwazyjnych sprawia, że podstawą rozpoznania większości inwazji jest bezpośrednie stwierdzenie obecności pasożyta. Jest ono zwykle łatwe w inwazjach przewodu pokarmowego lub krwi, W inwazjach pasożytów tkankowych często sięga się do metod pośrednich, np. serologicznych lub radiologicznych. Szansę znalezienia i poprawnej identyfikacji pasożyta drogą badania laboratoryjnego zależą od 3 elementów:1) wyboru właściwego materiału do badania,2) wyboru odpowiedniej metody badania,3) kwalifikacji i doświadczenia osoby badającej.Pod określeniem — właściwy materiał kryje się nie tylko jego rodzaj i ilość, ale również inne cechy, jak np.: świeży lub odpowiednio zakonserwowany materiał.Wybór metody badania zależy od celu, jakiemu badanie ma służyć. Do badań rutynowych wybiera się metody najbardziej uniwersalne. Poszukiwanie pierwotniaków wymaga stosowania protozoologicznych metod badania, np. rozpoznanie przynależności gatunkowej pełzaków jest możliwe jedynie wówczas, gdy jest uwidoczniona charakterystyczna struktura jądra pasożyta. Zestaw metod do badania kontrolnego po leczeniu konkretnej inwazji powinien uwzględniać metodę najbardziej do tego celu przydatną, np. hodowlę larw w kale w inwazjach tęgoryjców. W inwazjach pasożytniczych jedno badanie może okazać się niewystarczające z uwagi na występującą niekiedy okresowość pojawiania się większej liczby pasożytów lub ich jaj (owsica) pasożytowanie form niedojrzałych niezdolnych do produkcji jaj (fascjoloza, glistnica), czasowe zahamowanie płodności pasożyta pod wpływem leku (inwazja włosogłówki). Z pośrednich metod wykrywania obecności pasożytów na pierwszym miejscu należy wymienić metody serologiczne i immunoserologiczne.W rozpoznawaniu inwazji pasożytniczych są również pomocne dodatkowe badania laboratoryjne, np. badanie elektroforetyczne białek krwi (włośnica, leiszmanioza trzewna), badanie scyntygraficzne wątroby (ropień pełzakowy, bąblowica)i badanie radiologiczne przewodu pokarmowego famoebomafa, obecność glist lub tasiemca) i klatki piersiowej (bąblowica, pneumocystodoza, paragonimoza). Stwierdzenie eozynofilii często naprowadza na myśl chorobę inwazyjną. Eozynofilia krwinek kwasochłonnych, występuje w inwazjach pasożytów tkankowych (włośnica, zespół larwy trzewnej wędrującej) lub w inwazjach wywołujących odczyny alergiczne (lamblioza, glistnica).Ważną pomocą w ustaleniu rozpoznania jest wywiad od chorego, poszerzony o elementy istotne dla ewentualnej choroby inwazyjnej. Dotyczą one np. uboju nie kontrolowanego (włośnica), zwyczaju spożywania surowego mięsa (tasiemczyce), zwierząt chorych w otoczeniu (toksoplazmoza), pobytu w zamkniętym zakładzie dziecięcym (lamblioza, owsica, hymenolepidoza).We wszystkich tych przypadkach, gdy chory przebywał w krajach o odmiennych warunkach klimatycznych i sanitarnych, odpowiedź na pytanie: „Unde venis?" (Skąd przybywasz?) Pozwala poszerzyć listę chorób zakaźnych i inwazyjnych podejrzewanych u chorego o tzw. choroby egzotyczne.Pod nazwą choroby egzotyczne rozumie się choroby obce, przywleczone do kraju. Należą do nich choroby zakaźne i inwazyjne o zasięgu ograniczonym do krajów tropikalnych (np. żółta gorączka, choroba Chagasa, śpiączka afrykańska, onchocerkoza) oraz te spośród kosmopolitycznych, które zostały zlikwidowane w Europie Środkowej, a nadal są plagą krajów tropikalnych (cholera, zimnica, inwazje tęgoryjca). Niezależnie od tego prawdopodobieństwo zachorowania na bardziej pospolite choroby zakaźne i inwazyjne (dur brzuszny, paradury, czerwonka bakteryjna, hymenolepidoza, strongyloidoza, glistnica) jest większe w krajach rozwijających się, w których warunki sanitarne są niedostateczne.W chorobach inwazyjnych o przebiegu gwałtownym wczesne ustalenie właściwego rozpoznania znacznie zwiększa szansę uratowania chorego. Wczesne poprawne rozpoznanie inwazyjnej choroby egzotycznej jest również ważne ze względów epidemiologicznych (zimnica, hymenolepidoza).ZASADY LECZENIA CHORÓB INWAZYJNYCHW terapii chorób inwazyjnych zasadniczą rolę odgrywa leczenie przyczynowe, prowadzące do likwidacji pasożyta za pomocą zabiegu chirurgicznego lub chemioterapii.Leczenie chirurgiczne chorób inwazyjnych staje się aktualne wówczas gdy pasożyty wzrastają do znacznych rozmiarów (bąblowiec), lokalizują się w narządach o szczególnym znaczeniu (wągry w mózgowiu lub wędrujące larwy nicieni w gałce ocznej), lub też sprowadzają powikłania wymagające interwencji chirurgicznej, np. niedrożność jelit, zaczopowanie przewodu żółciowego lub trzustkowego perforacja jelit; zapalenie wyrostka robaczkowego spowodowane przez glisty, pęknięcie śledziony w zimnicy, pęknięcie ropnia pełzakowego lub bąblowca. Interwencji chirurga wymagają również późne następstwa choroby inwazyjnej, np. słoniowacizna kończyn dolnych lub worka mosznowego, zespół hepato i splenomegalii w schistosomatozie.Farmakologiczne leczenie przyczynowe dzięki postępowi w zakresie chemioterapii nie jest obecnie tak niebezpieczne, jak np. przed 20 laty. Niemniej jednak większość preparatów należy nadal do leków silnie działających, wymagających rozważnego stosowania. Leki przeciwpasożytnicze należą do grupy środków cytotoksycznych (atebryna, chloro-china, emetyna), inhibitorów enzymatycznych (niklosamid, tetramisol, pyrimetamina), środków drażniących (hexylresorcinol) lub neurotoksycznych (związki piperazyny). Działanie pokaźnej liczby leków, wykrytych przeważnie doświadczalnie, jest bliżej nieznane (befenium, metronidazol, związki cynowe).W myśl zasady ”primum non nocere” przed przystąpieniem do leczenia farmakologicznego należy postawić dwa pytania: 1) czy inwazja pasożytnicza w danym przypadku wymaga stosowania leku? Jeżeli tak,2) jaki lek będzie w tym konkretnym przypadku najbardziej odpowiedni?Odpowiedź na pytanie pierwsze powinna być wynikiem rozważenia wskazań klinicznych i epidemiologicznych oraz przeciwwskazań do stosowania środków przeciwpasożytniczych.Wskazania kliniczne są zależne od gatunku i lokalizacji pasożyta, intensywności inwazji, następstw inwazji oraz klinicznego stanu pacjenta. Ze względu na aktualną lub potencjalną szkodliwość leczeniu podlegają następujące inwazje rodzime: lamblioza, rzęsistkowica. zimnica, teniarynchoza, tasiemczyca, hymenolepidoza, glistnica, świerzb. Inne inwazje rodzime (pełzakowica, toksoplazmoza, owsica, włośnica) wymagają leczenia przyczynowego w przypadkach objawowych, powikłanych lub o znacznej intensywności inwazji.Względy epidemiologiczne przemawiają za tym, aby każdy wykryty przypadek inwazji pasożytniczej był leczony. Toksyczność środków przeciwpasożytniczych i względy praktyczne znacznie ograniczają liczbę chorób inwazyjnych, które podlegają leczeniu ze wskazań epidemiologicznych. Należą do nich lamblioza, tasiemczyca hymenolepidoza, strongyloidoza, świerzb, W szczególnych sytuacjach może zachodzić potrzeba masowego leczenia; prowadzącego do likwidacji i innych inwazji (np.: owsicy w zakładach zamkniętych, inwazji tęgoryjca u osób przeznaczonych do prac ziemnych lub do pracy w kopalni).Przeciwwskazania do stosowania środków przeciwpasożytniczych najczęściej są dyktowane stanem zdrowia pacjenta. Unika się stosowania jakichkolwiek leków przeciwpasożytniczych w ciąży, u osób wyniszczonych oraz w trakcie współistniejących chorób o przebiegu ostrym, gorączkowym Zaleca się zachowanie szczególnej ostrożności przy leczeniu dzieci do 2 lat, matek karmiących i osób starszych.Przeciwwskazania do stosowania danego preparatu mogą wynikać z właściwości leku lub wrażliwości pacjenta na dany lek (np.: nietolerancji związków piperazyny).Dobór odpowiedniego leku przeciwpasożytniczego jest uwarunkowany skutecznością i toksycznością preparatu oraz wskazaniami i przeciwwskazaniami ze strony pacjenta. W sytuacjach, w których istnieje kilka środków o podobnej skuteczności, z zasady rozpoczyna się leczenie preparatem mniej toksycznym. W inwazjach mieszanych rozpoczyna się leczenie od glistnicy, gdyż glisty pobudzone działaniem niewłaściwego leku mogą być przyczyną poważnych powikłań. Na ogół unika się stosowania po raz drugi leku, który już raz u danego pacjenta okazał się nieskuteczny.Nowoczesne środki przeciwpasożytnicze na ogół nie wymagają przygotowania chorego. Niemniej jednak przy stosowaniu leków silniej działających konieczne jest leżenie w łóżku. Oszczędzający tryb życia i zaniechanie wysiłków fizycznych jest wskazane przy przeprowadzeniu kuracji w tasiemczycy lub glistnicy. Przemawia za tym możliwość wystąpienia objawów ubocznych. W inwazjach pasożytniczych towarzyszące kuracji objawy uboczne mogą być wynikiem toksycznego działania leku, albo też skutkiem rozpadu lub wydalania pasożyta. Kurczowe bóle brzucha nierzadko są związane z procesem wydalania z przewodu pokarmowego pasożytów większych rozmiarów (strobila tasiemca, kłąb glist). Objawy alergiczne, w tym również odczyn Jarischa-Herxheimerar mogą być spowodowane nagłym uwalnianiem alergenów z uszkodzonych lub martwych pasożytów. Zjawiska te występują w lambliozie leczonej włośnicy.Prawidłowa ocena wyników leczenia wymaga nie tylko właściwego doboru materiału i metod badania parazytologicznego, lecz także poprawnego określenia terminu i częstotliwości badania kontrolnego. Są one podane w części szczegółowej.W niektórych inwazjach wyleczenie w sensie klinicznym nie pokrywa się z wyleczeniem w sensie parazytologicznym, tj. usunięciem pasożytów, np. we włośnicy.Niezależnie od leczenia przyczynowego choroby inwazyjne wymagają leczenia objawowego i rehabilitacyjnego, prowadzonego w myśl zasad internistycznych. Może ono dotyczyć zarówno wyprowadzenia chorego ze wstrząsu toksycznego lub anafilaktycznego (włośnica, zimnica, bąblowica), jak i usuwania i wyrównywania mniej naglących skutków inwazji. Istotną sprawą jest odpowiednie wyrównywanie zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej i białkowej (włośnica) niewydolności oddechowej, niedoboru żelaza, braku witaminy. Właściwa pielęgnacja ciężko chorego (włośnica) jest nieodzowną częścią postępowania leczniczego.Związane z leczeniem postępowanie zapobiegawcze polega na chemioterapii i ograniczeniu możliwości reinwazji. Przykładem chemioterapii profilaktycznej jest regularne pobieranie leków przeciwmalarycznych na terenach endemicznych dla zimnicy lub okresowe podawanie leków przeciwko owsikom.Równoczesne leczenie wszystkich zarażonych zmniejsza możliwość reinwazji pasożytów szerzących się na drodze kontaktowej. W końcu pouczenie pacjenta, w jaki sposób można unikać chorób inwazyjnych (np. owsicy, glistnicy), daje na ogół lepsze i bardziej trwałe efekty aniżeli wielokrotne powtarzanie kuracji.ZASADY EPIDEMIOLOGII I ZAPOBIEGANIA CHOROBOM INWAZYJNYMEpidemiologia chorób inwazyjnych ma dość specyficzny charakter, uwarunkowany różnorodnością zjawisk biologicznych związanych z pasożytem, żywicielem i ich środowiskiem. Zgodnie z zasadami klasycznej epidemiologii proces epidemiczny w chorobach inwazyjnych składa się z trzech elementów: 1) źródła inwazji, 2) mechanizmu przenoszenia pasożyta i 3) podatnej na inwazję populacji.Źródłem inwazji jest zarażony pasożytem człowiek lub zwierzę (choroba odzwierzęca). W szerszym znaczeniu źródłem inwazji są również przedmioty i substancje zawierające inwazyjne postacie pasożyta. Źródłem inwazji niekoniecznie musi być chory człowiek; jest nim częściej bezobjawowy nosiciel. Źródłem inwazji mogą być zarówno zwierzęta domowe, jak i żyjące w otoczeniu człowieka zwierzęta synantropijne lub zwierzęta dziko żyjące. Zwierzęta dzikie stanowią często rezerwuar pasożytów trudny do wykrycia i do opanowania.Źródło inwazji wraz z jego otoczeniem, w którym aktualnie szerzy się lub może szerzyć się choroba inwazyjna, stanowi ognisko inwazji. Może nim być pojedynczy człowiek, zwierzę, grupa ludzi lub zwierząt. W inwazjach występujących powszechnie (owsica) o ognisku mówi się wówczas, gdy liczba zarażonych osobników w danej populacji przekracza pewną przeciętną. Świadczy to o istnieniu warunków dogodnych dla szerzenia się pasożyta oraz o konieczności interwencji epidemiologa.Mechanizm przenoszenia jest zjawiskiem złożonym. Składa się on z takich jak: sposób uwalniania się pasożyta z organizmu człowieka lub zwierzęcia, obecność pasożyta w środowisku zewnętrznym, droga przenoszenia się do nowego żywiciela oraz wrota inwazji. Elementy te z kolei zależą od różnorodnych czynników geograficznych (wysokość nad poziomem morza, ukształtowanie terenu), klimatycznych (średnia temperatura dnia, ilość opadów), ekologicznych (szata roślinna, występowanie odpowiednich przenosicieli), etnograficznych (zwyczaje i wierzenia), sanitarnych (higiena osobista i otoczenia) i ekonomicznych (warunki życia).Trzecie ogniwo procesu epidemicznego stanowi podatna na zarażenie populacja ludzi i zwierząt. Możliwości sztucznego uodparniania populacji przeciwko chorobom inwazyjnym są znikome w porównaniu z ostrymi chorobami bakteryjnymi lub wirusowymi. Inwazje pasożytów tkankowych (zimnica, włośnica) niewątpliwie zmniejszają podatność żywiciela na ponowne zarażenie, lecz tego rodzaju odporność nie ma praktycznego znaczenia. Większe praktyczne znaczenie ma ogólna niespecyficzna odporność populacji oraz splot zjawisk i okoliczności, które doprowadzają do masowego kontaktu postaci inwazyjnej z żywicielem.Z poszczególnymi fazami procesu epidemicznego wiążą się podstawowe kierunki profilaktyki i masowego zwalczania inwazji pasożytniczych. Dążą one do przerwania procesu epidemicznego we wszystkich jego dostępnych ogniwach.Aktualna sytuacja epidemiologiczna w zakresie chorób inwazyjnych w Polsce jest wypadkową naszego położenia geograficznego, zachodzących zmian społecznych i ekonomicznych, poziomu świadomości społecznej oraz działalności pracowników resortu zdrowia. Do inwazji pasożytniczych, które zostały w Polsce zlikwidowane, należy zaliczyć zimnicę. Dokonane przeobrażenia gospodarcze, socjalne i sanitarne na wsi sprawiły, że takie inwazje, jak glistnica i zarażenie włosogłówką, powoli zanikają. Ograniczenie domowego nie kontrolowanego uboju nierogacizny przyczyniło się do zmniejszenia liczby epidemii włośnicy. Natomiast wzrasta liczba nosicieli tasiemca, co wiąże się ze zwiększonym spożyciem surowej wołowiny, mało skutecznym zabezpieczeniem ścieków oraz łatwiejszym i częstszym kontaktem ludności miejskiej z terenami, na których hoduje się bydło. Do inwazji pasożytniczych obecnie łatwiej rozprzestrzeniających się należą inwazje kontaktowe: owsica, lamblioza, rzęsistkowica, świerzb. Szerzeniu się tych inwazji sprzyjają procesy urbanizacji i uprzemysławiania kraju, prowadzące do zwiększania się bezpośrednich kontaktów między ludźmi, często o odmiennych nawykach higienicznych. Egzotyczne inwazje pasożytnicze stanowią coraz bardziej aktualny problem nie tylko kliniczny, lecz także sanitarny.W dochodzeniach epidemiologicznych istotną rolę odgrywa zgłaszanie chorób zakaźnych przez lekarzy. Do chorób inwazyjnych podlegających obecnie obowiązkowi zgłaszania do właściwej terenowej stacji sanitarno-epidemiologicznej należą: pełzakowica, świerzb, tasiemczyce wraz z wągrzycą, toksoplazmoza, włośnica, zimnica. W odniesieniu do pełzakowicy i toksoplazmozy zgłasza się ze względów praktycznych tylko te przypadki, które wymagają leczenia.Bliższa współpraca lekarza leczącego z epidemiologiem jest szczególnie istotna w zwalczaniu takich ognisk inwazji, jak: zimnica, pneumocystodoza, pierwotne pełzakowe zapalenie mózgu, hymenolepidoza, włośnica i świerzb. RODZAJE PASOŻYTÓW ZWIERZĄT I CZŁOWIEKAPEŁZAKOWICAPełzakowica jest schorzeniem pasożytniczym, wywołanym pełzakiem czerwonki. Występuje zarówno w strefie podzwrotnikowej, jak i w klimacie umiarkowanym. Szczególnie dobre warunki rozwoju znajduje pełzak w klimacie gorącym, wilgotnym, wśród populacji o niskiej kulturze sanitarnej. W Polsce jest schorzeniem stosunkowo rzadkim i występuje przede wszystkim u osób powracających ze strefy tropikalnej. Opisywane są również przypadki pełzakowicy „rodzimej".Rezerwuarem zarazka jest człowiek i nosiciel, a głównym źródłem zakażenia są zanieczyszczone wody, jarzyny, owoce oraz inne produkty żywnościowe, stanowiące ,,pomost" między środowiskiem ludzkim, wydalającym cysty, a zdrowym osobnikiem, spożywającym je bez uprzednich zabiegów odkażających. Bezpośrednie zakażenie człowieka od człowieka jest rzadkie. Również zakażenia rodzinne w środowisku przestrzegającym elementarnych zasad higieny są wyjątkowe. Jedyną zakaźną formą pełzaka jest cysta. Formy wegetatywne giną w kwaśnym środowisku soku żołądkowego,Aktywność ogniska endemicznego pełzaka jest uwarunkowana następującymi czynnikami: l) zjadliwością szczepu pełzaka, 2) liczbą wydalanych cyst, 3) stanem higieniczno-sanitarnym środowiska (wodociągi, kanalizacja, gęstość zaludnienia, miejscowe obyczaje kulturowe), 4) stanem higieny żywienia zbiorowego i indywidualnego oraz 5) aktualnymi warunkami klimatycznymi. Z tych względów największe zagrożenie istnieje w wielu krajach tropikalnych, o niskim standardzie socjalno-ekonomicznym.Zapobieganie zbiorowe polega na przestrzeganiu wymogów higieny komunalnej. Zapobieganie jednostkowe sprowadza się do przestrzegania podstawowych zasad higieny osobistej. Zapobiegawcze stosowanie leków przeciwpełzakowych jest niecelowe, a niekiedy szkodliwe.LAMBLIOZADość pospolita w kraju i w świecie inwazja jelita cienkiego jest wywołana przez wiciowca. Inwazja przenosi się łatwo na drodze pokarmowej. Objawy, częściej o charakterze przewlekłym, rzadziej ostrymi występują jedynie w niektórych przypadkach lambliozy.Jest pasożytem kosmopolitycznym. W Polsce, co najmniej 5% populacji zarażone jest tym pasożytem. Odsetek ten jest wyższy u dzieci do lat 10, wśród personelu zakładów dziecięcych, szpitali itd. Lamblioza szerzy się łatwo drogą kontaktową i pokarmową. Może występować epidemicznie, podobnie jak zakażenia bakteryjne, w pewnych środowiskach zamkniętych, zwłaszcza dziecięcych (dom dziecka, żłobek tygodniowy, przedszkole) lub w przypadku zaniedbań sanitarnych (zanieczyszczona woda i środki spożywcze, brudne ustępy).Zapobieganie rozprzestrzenianiu się inwazji polega na odpowiednim zabezpieczeniu kału i ścieków, przestrzeganiu zasad higieny osobistej, higieny środków spożywczych i wody. Badania koproskopowe są wskazane przed przyjęciem do zakładu zamkniętego i u pracowników pionu spożywczego.RZĘSISTKOWICADo pospolitych chorób inwazyjnych pozajelitowych należy rzęsistkowica wywołana przez rzęsistka pochwowego. W Polsce stwierdza się ją, u co najmniej 30% kobiet zgłaszających się do ginekologa. Rzęsistkowica jest inwazją układu moczowo-płciowego kobiet i mężczyzn. U kobiet jest przyczyną przewlekłego stanu zapalnego pochwy, zwykle powikłanego zakażeniem bakteryjnym i grzybiczym, oraz towarzyszy często zmianom typowym nabłonka pochwy.TOKSOPLAZMOZAToksoplazmoza jest to choroba zakaźna zwierząt i ludzi wywoływana przez pierwotniaka. Toksoplazmy są pasożytami wewnątrzkomórkowymi. Rozróżnia się dwie postacie choroby: nabytą i wrodzoną.Toksoplazmoza nabyta - nie ma jednolitego, swoistego, obrazu klinicznego. Toksoplazmoza wrodzona - powstaje w wyniku przeniknięcia zarazków z organizmu matki poprzez łożysko do płodu, może powodować poronienia albo zmiany chorobowe o charakterystycznym umiejscowieniu, ujawniające się u noworodka, lub też później, w ciągu pierwszych lat życia.Zakażenie toksoplazmowe jest szeroko rozpowszechnione wśród zwierząt dzikich i domowych. Przeglądowe badania serologiczne i przy użyciu próby skórnej wykazują, że i u ludzi zakażenie to jest częste, jakkolwiek rzadko przybiera postać chorobową.Zakażenie nabyte człowieka następuje na drodze doustnej w dwojaki sposób, przez: l), oocysty, które po wydaleniu z organizmu kota z jego kałem są początkowo niedojrzałe i niezakaźne, ale szybko, po 2—3 dniach, dojrzewają i, zawierając sporozoity, nabierają zdolności zakażenia, utrzymującej się w warunkach wilgotnych (woda. wilgotna ziemia) do 4 miesięcy; 2) spożycie surowego lub nie dogotowanego mięsa wieprzowego, wołowego, baraniego, zawierającego cysty (np. befsztyk tatarski, móżdżek).Zasadnicze znaczenie w zapobieganiu ma unikanie bliskiego kontaktu ze zwierzętami, zwłaszcza z kotami, oraz niejedzenie potraw mięsnych surowych i półsurowych. U kobiet ciężarnych poza tym nie należy stosować kortykosterydów i leków immunosupresyjnych, gdyż ułatwiają one uwalnianie się toksoplazm z cyst. Mogących znajdować się w różnych miejscach organizmu matki, między innymi w mięśniu macicy.PNEUMOCYSTODOZAJest kosmopolitycznym pierwotniakiem układu oddechowego ludzi i zwierząt. Wywołuje u niemowląt i osób osłabionych śródmiąższowe zapalenie płuc, często śmiertelne. Pneumocystodoza może występować w postaci epidemii lub endemii. Występuje prawdopodobnie na całym świecie, chociaż większość przypadków pneumocystodozy opisano w Europie, Ameryce Północnej i Australii. Dość powszechne są inwazje bezobjawowe u ludzi i zwierząt. Przypadki objawowych zachorowań mogą występować epidemicznie lub endemicznie na oddziałach niemowlęcych, żłobkach i sierocińcach. W Polsce opisano kilkanaście epidemii pneumocystodozy niektóre z nich powtarzały się co kilka lat w tych samych zakładach dziecięcych.Zachorowania sporadyczne na objawową pneumocystodozę występują u niemowląt i osób starszych osłabionych lub wyniszczonych. Ostatnio obserwuje się gwałtowny wzrost częstości występowania przypadków objawowej pneumocystodozy u osób dorosłych, leczonych lekami immunosupresyjnymi. Inwazje szerzą się drogą inhalacyjną.W razie epidemii pneuroocystodozy obowiązuje izolacja chorych i podejrzanych o inwazję, odkażanie pomieszczeń, osłanianie ust personelu maseczką. Czynne wykrywanie nosicieli wśród personelu lub chorych jest praktycznie niemożliwe. U osób podatnych na zarażenie zapobiega się przez właściwą pielęgnację chorych i unikanie sytuacji, które sprzyjają szerzeniu się zakażeń drogą inhalacyjną.ZIMNICAJest rozpowszechnioną w krajach ciepłych inwazją pierwotniaków przenoszonych przez komary. Klinicznie zimnica charakteryzuje się okresowo występującymi napadami gorączki oraz niedokrwistością i powiększeniem śledziony. Nie leczona zimnica tropikalna może doprowadzić do zgonu. Zimnica jest inwazją zwalczaną w sposób zorganizowany w skali światowej. Zimnica może występować sporadycznie, endemicznie i epidemicznie. Obecnie w Polsce stwierdza się sporadyczne przypadki zimnicy przywlekanej z krajów egzotycznych lub przypadki nawrotowe P. nia/ariae. Epidemie zimnicy występowały w Polsce po I i II wojnie światowej; np. w 1948 r. było zgłoszonych 9941 przypadków zachorowań, w tym 9 zgonów. W wyniku zorganizowanego masowego zwalczania zimnicy od 1963 r. nie obserwuje się transmisji inwazji na terenie kraju.Zimnica w postaci epidemicznej występuje na terenach, na których odporność populacji jest niska. Na większości terenów malarycznych zimnica występuje endemicznie; przy stałym krążeniu pasożyta w populacji wytwarza się wysoki poziom odporności u dzieci starszych, młodzieży i dorosłych. Zarażają się przede wszystkim małe dzieci, które albo nabywają odporność albo giną z powodu zimnicy lub jej następstw.Nader złożone są czynniki środowiskowe: fizyczne, biologiczne i socjalno-ekonomiczne, które wpływają na człowieka, komara i pasożyta.Spośród czynników fizycznych główną rolę odgrywają: temperatura otoczenia, wilgotność, ilość opadów i charakter fizyczny zbiorników wodnych. Od 1957 r. zimnica jest zwalczana pod egidą Światowej Organizacji Zdrowia w skali światowej. Masowe .zwalczanie zimnicy polega na przerwaniu transmisji pasożyta przez powtarzane okresowo stosowanie insektycydów, likwidację miejsc wylęgu komarów, wykrywanie i radykalne leczenie świeżych inwazji u ludzi, masową chemioprofilaktykę w wyniku zorganizowanej współpracy międzynarodowej do końca 1976 r. zlikwidowano zimnicę na 21/o terenów malarycznych, zamieszkałych przez 436 milionów ludzi, a na 62% terenów malarycznych prowadzi się akcję zwalczania inwazji. Nie przystąpiono do likwidacji zimnicy na 17% terenów, głównie w krajach zachodniej Afryki Równikowej. w których nadal co najmniej 10% zgonów dzieci do lat 3 jest spowodowanych przez zimnicę. Indywidualne zapobieganie zimnicy polega na regularnym profilaktycznym przyjmowaniu leków przeciwzimniczych i unikaniu komarów {insektycydy, moskitiery). Inwazje mogą być również przenoszone w sposób sztuczny wraz z przetaczaną krwią lub przy użyciu zanieczyszczonych strzykawek i igieł stosowanych przez narkomanów. ŚPIĄCZKA AFRYKAŃSKAŚpiączka afrykańska jest wywołana przez dwa gatunki wiciowców. Rozprzestrzenianie śpiączki afrykańskiej wiąże się ściśle z zasięgiem geograficznym jej przenosiciela i obejmuje Afrykę Środkową. Poważnym rezerwuarem inwazji na tych terenach są zarażone zwierzęta. głównie antylopy i bydło. Pasożyt występuje u człowieka w postaci o długości około 20 mm, posiadającej jądro i wić, tworzącą błonę falującą wzdłuż całego ciała.CHOROBA CHAGASATrypanosomatoza amerykańska jest chorobą przewlekłą o znacznej śmiertelności. Występuje u człowieka w 2 postaciach: we krwi jako postać wiciowa - trypanozoma oraz jako postać wewnątrzkomórkowa - we włóknach mięśnia sercowego i mięśni prążkowanych oraz w komórkach nerwowych.Przenosicielami trypanosomatozy amerykańskiej są duże pluskwiaki. Rezerwuarem inwazji jest znaczna liczba ssaków dzikich (pancerniki, małpy, gryzonie, nietoperze) i udomowionych (psy, koty, bydło, owce). Występowanie choroby Chagasa u ludzi jest ograniczone do niektórych rejonów Ameryki Środkowej i Południowej.LEISZMANIOZYWiciowce rodzaju Leishmania występują u człowieka w postaci małych, kilkumikrometrowych tworów, owalnych, zawierających cytoplazmę, jądro oraz blefaroplast i krótki rizoplast (tzw. ciałko Leishmana). Postacie Leishmania występują wewnątrzkomórkowo w komórkach i monocytach krwi. W hodowlach in vitro i w przewodzie pokarmowym przenosiciela, drobnego moskita, postacie Leishmania przekształcają się w formę wiciową. Występowanie leiszmaniozy jest ograniczone zasięgiem geograficznym moskita: wybrzeża Morza Śródziemnego, Afryka, Azja, Ameryka Południowa i Środkowa.Rezerwuarem pasożytów są psy i drobne dzikie gryzonie, w których utrzymują się naturalne ogniska inwazji.PRZYWRY JELITOWEW jelicie cienkim człowieka pasożytuje kilkanaście gatunków przywr. Większość z nich to małe, kilkumilimetrowe pasożyty zwierząt kręgowych, występujące głównie na Dalekim Wschodzie, rzadziej w Afryce, lub nawet Europie. Człowiek zaraża się nimi spożywając surowe mięso ryb lub mięczaków. Inwazja wywołuje mało charakterystyczne objawy jelitowe, rzadziej objawy związane ze zmianami ogniskowymi, jakie rozwijają się w mózgowiu i narządach miąższowych wokół jaj pasożyta, przypadkowo wchłoniętych i zawleczonych z prądem krwi.PRZYWRY WĄTROBOWECzęść przywr wątrobowych jest pasożytami zwierząt roślinożernych. Człowiek zaraża się nimi przypadkowo. Młode przywry, wędrując przez miąższ wątroby do przewodów żółciowych, wywołują zespól objawów podobny do ostrego zapalenia dróg żółciowych. W późniejszym okresie inwazji występują objawy kamicy żółciowej, nadciśnienia wrotnego i marskości zanikowej wątroby.PRZYWRY PŁUCNEWystępują na Dalekim Wschodzie, w Kanadzie, Ameryce Południowej i Afryce. Człowiek zaraża się przywrami jedząc surowe kraby lub raki. Istnieje znaczny rezerwuar inwazji u zwierząt domowych i dzikich. Przywra płucna usadawia się w miąższu dolnych płatów płuc, tworząc torbiele. Torbiel, o wielkości kilku centymetrów, łączy się zwykle ze światłem oskrzeli i łatwo ulega wtórnej infekcji bakteryjnej.PRZYWRY KRWIPrzywry krwi są po zimnicy najpoważniejszym problemem parazytologicznym w skali światowej. Liczba osób zarażonych nadal zwiększa się, zwłaszcza na nawadnianych terenach rolniczych. Jest inwazją, którą człowiek sam rozprzestrzeniał zanieczyszczając kałem lub moczem zbiorniki wodne, z których następnie korzysta. Cykl życiowy pasożyta jest ściśle związany ze środowiskiem wodnym; postacie larwalne mnożą się w ślimakach. Uwolnione z ślimaków cerkarie wnikają czynnie do skóry człowieka, wywołując zmiany zapalne. Postacie dojrzałe rozwijają się w naczyniach żylnych, w miednicy malej, w dorzeczu żył krezkowych: dolnej i górnej. Jaja pasożyta przebijają się przez tkanki do światła pęcherza moczowego lub jelita i są wydalane z moczem lub z kałem.TASIEMCZYCA T. SAGINATAInwazja ta jest często objawowa, ale z reguły jej przebieg kliniczny jest łagodny. . Biotopem postaci dojrzałej tasiemca nieuzbrojonego jest jelito cienkie człowieka. Wągr występuje w tkance mięśniowej bydła. Postać dojrzała, obupłciowa; o długości 4 — 10 m, barwy kremowoszarej, składa się z gruszkowatej, nieuzbrojonej w haki główki, o średnicy l — 2 mm, oraz krótkiego, nie zróżnicowanego odcinka — szyjki i wstęgi, zawierającej 1000 — 2000 członów. Wyróżnia się człony niedojrzałe, dojrzałe i maciczne. Postać dojrzała tasiemca może żyć tak długo, jak żywiciel. Człony maciczne, w liczbie około 6 dziennie, odrywają się od strobili pojedynczo i czynnie wypełzają przez odbyt. Jaja tasiemca nieuzbrojonego, w liczbie blisko 100000 w każdym członie, uwalniają się z macicy w czasie wypełzania członów. . Tasiemczyca jest inwazją kosmopolityczną, częstą w krajach, w których spożywa się surowe mięso wołowe, m.in.: w Europie, na Bliskim Wschodzie, w Afryce Wschodniej, W Polsce tasiemiec nieuzbrojony występuje często; zapadalność ludzi utrzymuje się nieco poniżej l promilla; kilka procent bydła jest zarażone wągrami.Najczęściej zarażają się osoby w wieku 20 - 40 lat, pracownicy przemysłu mięsnego oraz personel stołówek i restauracji. Rozprzestrzenianiu wągrzycy u bydła sprzyjają: wprowadzenie hodowli wielko stadnych, wykorzystywanie ścieków miejskich do nawożenia łąk, zanieczyszczenie środowiska zewnętrznego na wsi przez ścieki z nieodpowiednio zabezpieczonych ustępów i zwyczaj defekacji poza miejscem ustępowym. W środowisku zewnętrznym jajo tasiemca może przeżywać szereg miesięcy. Inwazyjny dla człowieka wągr wykształca się u bydła w ciągu 3 miesięcy. Część wągrów w mięśniach bydła przeżywa l rok.Unikanie spożywania surowego mięsa (befsztyki tatarskie) lub surowych i półsurowych wyrobów mięsnych zmniejsza prawdopodobieństwo inwazji. W profilaktyce masowej istotne znaczenie ma zoohigiena, badanie weterynaryjne mięsa, niszczenie lub mrożenie tusz zarażonych. Jedna czwarta nosicieli tasiemca nieuzbrojonego nie zgłasza objawów związanych z inwazją. W przypadkach objawowych najczęściej występują: bóle brzucha i nudności oraz uczucie osłabienia, utrata masy ciała, zmiana łaknienia. Rzadziej występują wymioty, biegunki, zaparcia, bóle i zawroty głowy. Bóle brzucha i nudności zwykle ustępują po przyjęciu pokarmu. U kobiet dość częstym objawem jest uczucie ucisku w gardle. U dzieci przebieg inwazji jest najczęściej objawowy, Inwazja ma charakter przewlekły; po częściowym wydaleniu strobili dolegliwości mogą na pewien czas ustąpić. Tasiemca nieuzbrojonego rozpoznaje się na podstawie badania wydalonych członów macicznych (lub dojrzałych w preparacie stałym) i główki pasożyta. Okresowymi przeciwwskazaniami do przeprowadzenia kuracji przeciwtasiemczycowych są: ciąża, ciężki stan kliniczny chorego, spowodowany współistniejącymi schorzeniami.Tasiemczycę i wągrzyce, leczy się bezpłatnie, a gdy potrzeba — przymusowo. W przypadku nieskutecznej kuracji tasiemiec odrasta w ciągu 2 – 3,5 miesiąca.Osoby, u których nie stwierdzono członów przez 4 miesiące po leczeniu, można traktować jako wyleczone. TASIEMCZYCA T. SOLIUMJest to odzwierzęca inwazja pasożytnicza przewodu pokarmowego lub narządów wewnętrznych, wywołana przez postać dojrzałą lub larwalną tasiemca uzbrojonego. Wągrzyca, zwłaszcza mózgowia, jest często śmiertelna.Postać dojrzała tasiemca uzbrojonego różni się od tasiemca nieuzbrojonego (T. Saginata) tym, że jest krótsza (2 - 3 m długości), posiada mniej członów (800 — 900), ma główkę uzbrojoną w podwójny wieniec haków, człony mniejsze, w członach macicznych (o długości l cm) macica posiada jedynie 7 - 12 odgałęzień po każdej stronie. Człony maciczne odrywają się od strobili odcinkami po kilka i są wydalane biernie z kałem. Wągry T. Solium rozwijają się w tkance mięśniowej świń, jako żywicieli pośrednich. Mogą one również rozwijać się u człowieka po wprowadzeniu do ust inwazyjnych jaj tasiemca lub przez autoinwazję, następującą wewnątrz przewodu pokarmowego u nosicieli postaci dojrzałej tasiemca. . Likwidacja inwazji tasiemca uzbrojonego w skali krajowej jest prowadzona na drodze upowszechniania badania weterynaryjnego tusz świń na obecność wągrów, bezpłatnegoi przymusowego leczenia ludzi zarażonych postacią dojrzałą T. Solium, podniesienia stanu sanitarnego wsi, a zwłaszcza hodowli trzody chlewnej.W świecie istnieją ogniska endemiczne T. Solium w Ameryce Południowej i Środkowej (Meksyk), Afryce Południowej, Europie Wschodniej i w Indiach. W Polsce tasiemiec uzbrojony występuje coraz rzadziej, przede wszystkim w województwach wschodnich; stamtąd też pochodzi większość przypadków wągrzycy u ludzi. Wągrzyca świń jest stwierdzana w Polsce w liczbie około 500 przypadków rocznie (0,01%).Zapobieganie indywidualne polega na wstrzymaniu się od spożywania surowego mięsa wieprzowego nie badanego przez lekarza weterynarii oraz na przestrzeganiu czystości ustępów, rąk i środków spożywczych które mogą być zanieczyszczone jajami tasiemca i doprowadzić do wągrzycy T. Solium. Okres inkubacji od połknięcia wągra do wystąpienia objawów wynosi kilka dni lub tygodni, do odrywania się członów przejrzałych 2 - 3 miesiące. Jaja tasiemca uzbrojonego częściej znajduje się w kale. rzadziej na wymazach z okolicy odbytu. W tasiemczycy T. Solium istnieją bezwzględne wskazania do natychmiastowego usunięcia pasożyta z uwagi na możliwość autoinwazji lub rozprzestrzeniania wągrzycy w otoczeniu. WĄGRZYCAZmiany chorobowe w wągrzycy zależą od umiejscowi! nią i liczby pasożytów oraz czasu, jaki upłynął od chwili zarażenia i charakteru reakcji obronnych żywiciela. Wągr rosnąc wywołuje na ogół słaby odczyn zapalny. Wyrazem odczynu alergicznego wobec wągra może być nacieczenie otoczenia przez komórki kwasochłonne i jednojądrzaste. Znaczny odczyn zapalny, doprowadzający d zwłóknienia lub zwapnienia zmian, powstaje wokół wągrów martwica tj. w kilka miesięcy lub lat od chwili zarażenia.Ucisk wągra na sąsiadujące tkanki mózgowia może m.in, doprowadzić do ogniskowego zniszczenia kory mózgowej lub jąder podstaw mózgu bądź do wodogłowia.Wągrzyca oka wywołuje zmiany uciskowe lub zapalne, zależne d umiejscowienia w spojówce, komorze przedniej, ciałku szklistym lub siatkówce. Wągrzyca skóry jest dość częsta; występuje w postaci podskórnych guzków wywołanych naciekiem zapalnym wokół wągra, zwłóknieniem lub rzadziej - zwapnieniem zmian wokół martwych wągrów. U człowieka stosunkowo rzadko wągry usadawiają się w tkance łącznej układu mięśniowego i w innych narządach wewnętrznych (serce, wątroba, nerki i płuca).BĄBLOWICAJest to kosmopolityczna, odzwierzęca inwazja postaci larwalnej tasiemca bąblowcowego. Przebieg inwazji jest przewlekły; może być powodem śmiertelnych powikłań. Postać dojrzała tasiemca bąblowcowego występuje w jelicie cienkim psa. Jest ona bardzo mała, nie przekracza 6 mm długości, składa się z uzbrojonej główki i 3 członów. Pęcherzykowata postać larwalna, nosząca nazwę bąblowca, składa się z 3 rodzajów pęcherzy: macierzystego, potomnych i torebek lęgowych. Bąblowiec rośnie bardzo wolno; po miesiącu ma średnicę l mm, wielkość l cm uzyskuje w ciągu l roku, do rozmiarów maksymalnych - średnicy kilkunastu lub kilkudziesięciu centymetrów - bąblowiec dorasta w ciągu kilku do kilkudziesięciu lat. Tasiemiec bąblowcowy występuje częściej w krajach o klimacie umiarkowanym niż gorącym. Inwazja jest dość pospolita w Australii, Afryce Północnej, Ameryce Południowej i w Europie, zwłaszcza południowej. W Polsce tasiemiec bąblowcowy jest dość częsty; bąblowiec był stwierdzony w roku 1967 u 7% świń, 1% kóz i owiec oraz 0,03% bydła domowego. Brak jest dokładnych danych o częstości inwazji u psów. U ludzi bąblowiec występuje sporadycznie. Zapobieganie bąblowicy polega na unikaniu kontaktu z psami niewiadomego pochodzenia, zachowaniu czystości rąk i środków spożywczych. Istotne w masowym zwalczaniu bąblowicy jest okresowe odrobaczanie psów oraz niszczenie lub odpowiednie zabezpieczenie podczas uboju narządów wewnętrznych zwierząt zarażonych bąblowcem. HYMENOLEPIDOZAWystępuje przeważnie u dzieci i ma najczęściej charakter przewlekły i skąpoobjawowy. Hymenolepidoza jest najczęstszą w świecie tasiemczycą; w Polsce szerzy się łatwo w środowiskach zamkniętych. Postać dojrzała tasiemca karłowatego ma wielkość 0,5 - 4 cm. Główka tasiemca jest uzbrojona, a strobila składa się z około 200 członów o kształcie trapezowatym. Cały cykl rozwojowy tasiemca karłowatego może odbywać się wewnątrz jednego żywiciela. Uwolniona z otoczek jajowych onkosfera wnika do kosmyków jelita cienkiego i przekształca się w larwę pęcherzykowatą z główką. Po pęknięciu kosmyka cysticerkoid dostaje się do światła jelita. Po wynicowaniu główka przyczepia się do ściany jelita i daje początek strobili tasiemca. Rozwój od onkosfery do postaci dojrzałej, produkującej jaja, trwa od 3 do 4 tygodni. Postać dojrzała żyje kilka tygodni, ale dzięki stałej reinwazji hymenolepidoza utrzymuje się latami, a liczba pasożytów jest niekiedy bardzo znaczna (kilka tysięcy egzemplarzy). Jest pasożytem kosmopolitycznym, jednakże występuje częściej w krajach o klimacie ciepłym. Przyjmuje się że co najmniej 20 milionów ludzi jest zarażonych tą tasiemczycą. Głównie w Ameryce Środkowej i Południowej, Afryce i Azji Południowo-Wschodniej. W Polsce w okresie międzywojennym hymenolepidoza była nieznana. Obecnie występuje w postaci epidemii w niektórych zamkniętych zakładach dziecięcych (domy dziecka, oddziały pediatryczne szpitali psychiatrycznych). Sporadycznie spotyka się małe epidemie rodzinnej częściej przypadki izolowane, nierzadko zawleczone z krajów tropikalnych. OWSICAJest to najczęstsza robaczyca w krajach zurbanizowanych, łatwo rozprzestrzeniająca się wśród otoczenia. Inwazja owsika dzięki autoinwazji ma zwykle przebieg przewlekły. Objawy kliniczne mogą wystąpić w intensywnych inwazjach, w przypadkach powikłań i u osób szczególnie wrażliwych. Owsik ludzki występuje wyłącznie u człowieka. Samica owsika ma długość około l cm i szerokość nitki 0,4 mm; tylna część jej ciała jest charakterystycznie zaostrzona i przejrzysta. Samiec, wałeczkowaty, o długości kilku mm jest trudno dostrzegalny gołym okiem. Samice owsika żyją około 4 tygodni. Po tym czasie wychodzą one czynnie przez otwór odbytowy, kilkanaście minut pełzają po skórze krocza i wysychając giną. Jaja, w liczbie około 11 000, są przylepiane do skóry w ślad za wędrującym pasożytem. Z większości jaj larwy inwazyjne rozwijają się już w ciągu 6 godzin. Zdarza się, że larwy opuszczają otoczkę jajową na skórze odbytu i wnikają czynnie z powrotem do przewodu pokarmowego (zjawisko retroinwazji). Częściej jaja inwazyjne trafiają do tego samego lub nowego żywiciela przez usta lub jamę nosowogardłową. Larwy inwazyjne opuszczają wówczas otoczkę jajową w jelicie cienkim i osiedlają się początkowo w jelicie krętym. Postacie dojrzałe pasożyta bytują w jelicie ślepym i dość często wnikają do wyrostka robaczkowego. Mimo że owsik żyje około l miesiąca, owsica utrzymuje się często latami, dzięki łatwo następującej autoinwazji (w tym retroinwazji) lub stałemu dokażaniu się z zewnątrz. Owsik przenosi się łatwo drogą pokarmową i inhalacyjną, korzystając z zabrudzonych rąk, środków spożywczych lub kurzu. Inwazyjne jaja owsika zachowują żywotność co najmniej przez kilka tygodni, zwłaszcza w pomieszczeniach klimatyzowanych, o stałej temperaturze i odpowiedniej wilgotności. Stąd też środowisko zewnętrzne, np. mieszkania, sypialnie internatów, klasy szkolne lub pomieszczenia przedszkolne, może być traktowane jako rezerwuar inwazji.Inwazję nabywa się zwykle poza domem, np. w przedszkolu, szkole, miejscu pracy. Rozwija się ona jednakże w domu lub w zamkniętych zakładach, w których skażenie środowiska zewnętrznego wokół nosiciela inwazji jest znaczne. Owsica jest więc częstą inwazją u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, u młodzieży korzystającej z internatów i domów studenckich. Może być również traktowana jako inwazja zawodowa u nauczycieli, personelu oddziałów dziecięcych, sprzątaczek. Bardzo intensywna owsica rozwija się u małych dzieci w przypadkach bezpośredniego przenoszenia inwazyjnych jaj. U niektórych osób dorosłych, u których występuje zjawisko retroinwazji, owsica jest zwykle uporczywa, ale mało intensywna. Przestrzeganie higieny osobistej (regularna zmiana bielizny, mycie ,rąk) i mieszkania (czystość pomieszczeń, osobne łóżko, oddzielne pomieszczenia sypialne) ma duże znaczenie w zwalczaniu owsicy. Osobom z uporczywą owsicą poleca się spanie w pidżamach (spodnie utrudniają rozprzestrzenianie się inwazyjnych jaj pasożyta) oraz podmywanie w okolicy odbytu rano po obudzeniu się (letnia woda i mydło zmywają 90% Jaj pasożyta złożonych w okolicy odbytu w ciągu nocy). GLISTNICAInwazja jelita cienkiego jest najczęściej objawowa. Powikłania wywołane skłębieniem się glist lub ich wędrówką mogą być śmiertelne. Glista ludzka jest największym nicieniem pasożytującym w jelicie cienkim człowieka. Samica ma 20 - 40 cm długości, a samiec 15 - 25 cm, Glista jest obła, o średnicy ciała wynoszącej 3 - 6 mm. Pokryta jest grubym, delikatnie prążkowanym, napiętym oskórciem, barwy różowej lub kremowej. Samica glisty produkuje około 200000 jaj na dobę, tj. około 72 milionów w ciągu życia; postać dojrzała glisty ludzkiej żyje 6 - 12 miesięcy. Po połknięciu jaja inwazyjnego larwa glisty uwalnia się z otoczki jajowej w jelicie czczym i odbywa około 10-dniową wędrówkę przez ! wątrobę i płuca, tam wzrasta do 2 mm długości, po czym odkrztuszona ; i połknięta dostaje się do przewodu pokarmowego. W jelicie cienkim w ciągu 2 - 3 miesięcy larwa glisty ludzkiej dorasta do postaci dojrzałej. Przyjmuje się, że ¼ część ludności świata jest zarażona glistą ludzką. W wielu rejonach świata glistnica występuje endemicznie (Afryka Środkowa. Azja Poludniowo-Wschodnia, Ameryka Południowa i Środkowa); jest wówczas zarażone 50—80% populacji. Są to społeczności, które nie mają zwyczaju defekacji w miejscach ustępowych lub używają niekompostowanego kału ludzkiego jako nawozu. W Polsce glistnica występuje coraz rzadziej; jest zarażone około 2% populacji, zwłaszcza w województwach południowych i wschodnich. Glistnica występuje bardzo nierównomiernie; na tych samych terenach, w zależności od lokalnych warunków sanitarnych, ekstensywność inwazji może wahać się od O do 60/o. Nierzadko występuje ona w nieskanalizowanych przedmieściach, w których niekompostowanego kału używa się do nawożenia ogródków warzywnych. W naszych warunkach klimatycznych jaja glisty ludzkiej rozwijają się do postaci inwazyjnych w ciągu 3—4 tygodni, natomiast inwazyjne jaja glisty przeżywają w ziemi 5 - 6 lat,Glistnica może występować epidemicznie, np. bezpośrednio po II wojnie światowej w okolicy Darmstadtu wystąpiły masowe inwazje, związane z uprawą warzyw na polach irygacyjnych.Zapadalność na glistnicę jest najwyższa w grupie wieku 3 - 10 lat i wiąże się ze zwiększoną ekspozycją dzieci przedszkolnych i młodszych klas szkolnych na zarażenie. Zazwyczaj inwazje glistą ludzką są mało intensywne (kilka - kilkanaście glist). Szczególnie intensywne inwazje (do kilkuset egzemplarzy pasożyta) mogą występować u osób o skłonnościach geofagicznych. Glistnicy zapobiega się przestrzegając podstawowych zasad higieny (defekacja w miejscach ustępowych, mycie jarzyn i owoców) oraz unikając używania niekompostowego kału ludzkiego do nawożenia ogródków, zwłaszcza tych, w których uprawia się truskawki i sałatę. Ogródki już zanieczyszczone inwazyjnymi jajami glisty należy przeznaczyć na kilka lat pod uprawę roślin okopowych. Glisty ludzkie stają się szczególnie niebezpieczne z chwilą podrażnienia, np. dietą bogatą w przyprawy lub pokarmy kwaśne, podwyższoną temperaturą ciała, niektórymi lekami, narkozą wziewną, zabiegiem chirurgicznym w jamie brzusznej. Podrażnione glisty skupiają się w kłąb, doprowadzając do niedrożności jelita, lub wędrują do dróg żółciowych, wyrostka robaczkowego^ trzustki, a nierzadko również do przełyku, gardzieli i tchawicy. Zdarza się, że glisty przedostają się do jamy otrzewnej pomiędzy szwami rany pooperacyjnej jelita. Śmiertelność przy niektórych powikłaniach glistnicy (zapalenie otrzewnej, ropień wątroby) jest znaczna. WŁOSOGŁÓWKA LUDZKAJest to inwazja jelita grubego ma nie charakterystyczny obraz kliniczny i jest trudna do usunięcia. Włosogłówka ludzka jest nicieniem, bytującym w jelicie grubym człowieka. Postać dojrzała włosogłówki składa się z dwóch części: przedniej, nitkowatej, i tylnej wałeczkowatej, u samca spiralnie zakręconej. Długość ciała samicy i samca jest podobna i wynosi 3 - 5 cm. Przednią częścią ciała pasożyt wnika do błony śluzowej jelita grubego, a zwłaszcza do jego części ślepej. Samica płodzi dziennie około 2000 jaj, o charakterystycznym kształcie beczułki, Rozwijają się one podobnie jak jaja glisty ludzkiej w glebie, Inwazyjne larwy włosogłówki nie odbywają wędrówki w organizmie człowieka, a osiedlają się bezpośrednio w jelicie krętym, skąd po kilku tygodniach lub miesiącach przechodzą do jelita grubego. Włosogłówki żyją długo: 3 - 5 lat. Występuje kosmopolitycznie obok glisty ludzkiej, z tym że jaja tego pasożyta, jako bardziej wrażliwe, rozwijają się gorzej w klimacie kontynentalnym. W rejonach tropikalnych intensywność inwazji może być znaczna - ponad tysiąc pasożytów u jednego żywiciela. W Polsce wyjątkowo spotyka się inwazje intensywne, odpowiadające setkom pasożytów. Powszechne są natomiast inwazje mało intensywne 4 - 10 egzemplarzy pasożyta. Częstość występowania inwazji w Polsce ocenia się na 10 - 20%. Na niektórych terenach jednakże ponad 50% populacji może być zarażonych tym pasożytem. Najwyższą zapadalność notuje się wśród starszych dzieci. Rozprzestrzenianie się inwazji i zapobieganie są podobne jak w glistnicy. W Polsce większość przypadków inwazji włosogłówki przebiega bez-objawowo lub ze skąpymi objawami klinicznymi. Jednym z częstszych objawów są: przewlekłe zaparcia, bliżej nieokreślone bóle brzucha, wzdęcia, rzadziej nudności i brak łaknienia. Wyjątkowo występuje zespół biegunkowy. TĘGORYJECNależy obok glisty ludzkiej i włosogłówki do geohelmintów, występujących powszechnie w krajach o klimacie ciepłym lub tropikalnym. Przed 50 - 70 laty inwazje tęgoryjca były częste w Europie Środkowej w kopalniach węgla. W Polsce spotyka się inwazje wyłącznie przywle-kane z krajów tropikalnych. Postać dojrzała tęgoryjca jest wałeczkowata i ma około l cm. Tęgoryjec przyczepia się do błony śluzowej dwunastnicy i jelita czczego uzbrojoną w ząbki lub płytki torebką gębową. Odżywia się głównie krwią pochodzącą z uszkodzonych naczyń krwionośnych. Intensywne inwazje setek pasożytów, doprowadzają do niedokrwistości niedobarwłiwej i hipoproteinemii oraz ich następstw, w postaci upośledzenia rozwoju fizycznego u dzieci. obniżenia odporności organizmu, obrzęków, przesięków i wyniszczenia.Tolerancja żywiciela wobec średnio intensywnych inwazji zależy m.in. od rezerw żelaza, ilości żelaza i białka w diecie. Mało intensywne inwazje (kilkunastu lub kilkudziesięciu pasożytów) mogą nie wywoływać objawów ubocznych, jakkolwiek towarzyszy mi zwykle ukryty niedobór żelaza. W miejscu wnikania przez skórę inwazyjnych larw tęgoryjca powstają swędzące zmiany w postaci grudek lub pęcherzyków. Rozpoznanie inwazji tęgoryjca na podstawie obecności jaj w kale lub larw w hodowli kału jest łatwe. Zapobieganie indywidualne polega na unikaniu chodzenia boso i picia nie przegotowanej wody w terenie zarażonym przez larwy tęgoryjca. Masowe zwalczanie inwazji jest bardzo problematyczne w rejonach świata; w których defekuje się często poza ustępem, używa się świeżego kału ludzkiego jako nawozu i chodzi boso. Inwazje przywlekane do Polski powinny być likwidowane ze względów epidemiologicznych. Do prac ziemnych i pod ziemią nie może być przyjmowany nikt podejrzany o inwazję tęgoryjca.WĘGORCZYCAJest to przewlekła inwazja jelita cienkiego, wywołana przez węgorka jelitowego. Obraz kliniczny inwazji jest zmienny i w dużej mierze zależy od odporności żywiciela. Węgorek jelitowy jest jednym z niewielu pasożytów człowieka, który zachował zdolność rozwoju poza żywicielem i posiada cykl rozwojowy, w którym mogą wystąpić pokolenia wolno żyjące i pasożytnicze. Samica pasożytnicza węgorka jest drobnym nicieniem, o długości około 1,1 mm. Bytuje ona w ścianie dwunastnicy i jelita czczego, rzadziej w tkance płucnej. W pasożytniczym cyklu rozwojowym samce z reguły nie występują. Larwy rabditopodobne wylęgają się z delikatnej błoniastej otoczki jajowej już w błonie śluzowej jelita. Larwy mają około 250 pm, krótką jamę gębową oraz rozdwojony koniec ciała. Larwy rabditopodobne mogą przejść w inwazyjne larwy filariopodobne w przewodzie pokarmowym człowieka (endoautoinwazja) lub w okolicy odbytu (egzoautoinwazja). Larwy filariopodobne są dłuższe, mają około 55 i-im, długi przełyk, pozbawiony rozszerzeń charakterystycznych dla larw rabditopodobnych. Inwazyjne larwy filariopodobne wnikają do człowieka przez skórę i odbywają wędrówkę podobną jak larwy glisty ludzkiej, Dzięki autoinwazji endo lub egzogennej inwazja węgorka może utrzymywać się dziesiątki lat. W cyklu wolno żyjącym węgorka występują samice i samce, jaja. larwy rabditopodobne i filariopodobne. Pokolenia wolno żyjące rozwijają się w glebie lub na pożywce sztucznej przy odpowiedniej wilgotności i temperaturze. Występuje endemicznie w pewnych rejonach świata (Półwysep Indochiński, Afryka Równikowa, Ameryka Środkowa). Ostatnio opisano endemiczne ogniska strongyloi-dozy w górzystych okolicach Rumunii. W Polsce występuje sporadycznie jako inwazja rodzima lub przywleczona z tropiku. Inwazje rodzime zdarzają się najczęściej w województwach południowo--wschodnich. TRZEWNA LARWA WĘDRUJĄCAInwazja postaci larwalnych glisty psiej lub kociej wywołuje trwający latami zespół chorobowy i zmianami ogniskowymi niektórych narządów wewnętrznych. Zespół larwy wędrującej trzewnej wywołują larwy glist występujących u psa lub kota. U żywicieli przypadkowych (gryzonie, człowiek) larwy te nie dorastają do postaci dojrzałych, ale żyją kilka lat w postaci larwalnej, wędrując w narządach wewnętrznych. Posiadają one pewne cechy morfologiczne, które pozwalają odróżnić je od larw innych gatunków glist, nawet na preparatach histologicznych. Większość udokumentowanych przypadków inwazji pochodzi z południowych stanów Ameryki Północnej. W Polsce zespół larwy wędrującej trzewnej niewątpliwie występuje, jakkolwiek rzadko jest on rozpoznawany poprawnie. Toksokaroza jest częstą inw