Zamek w Oświęcimiu

Zagospodarowanie turystyczne zamków w Polsce. Zamek w Oświęcimiu

Spis treści
1. Wprowadzenie.
1.1. Uzasadnienie wyboru obiektu.
1.2. Sposób zbierania informacji i gromadzenie materiałów.
2. Charakterystyka przestrzeni turystycznej zamku.
2.1. Środowisko geograficzne.
2.2. Historia obszaru.
2.3. Bezpośrednie otoczenie zamku.
2.4. Walory przyrodniczo-kulturowe zamku.
2.5. Obecny ruch turystyczny.
2.6. Baza noclegowa i gastronomiczna.
2.7. Możliwości dojazdu.
3. Opis zamku (ankieta).
4. Historia.
4.1. Stan prawny i obecny właściciel.
4.2. Sposób wykorzystania dla funkcji turystycznej.
4.3. Notowany ruch turystyczny.
4.4. Plany dotyczące przyszłości.
5. Podsumowanie.
6. Bibliografia.


1. Wprowadzenie.
1.1. Uzasadnienie wyboru obiektu.
Wybór zamku był stosunkowo prosty. Po tym jak „odpadły” z listy obiekty przeze mnie upatrzone, pomyślałam, że Oświęcim wszakże daleko od Warszawy, ale może właśnie nadarza się niepowtarzalna okazja, by tam pojechać!
Powody były dwa: po pierwsze sama bardzo chciałam zobaczyć obóz zagłady Auschwitz - Birkenau, ponieważ do tej pory jeszcze tam nie byłam. Drugim powodem był cudzoziemiec, którego zaprosiliśmy do Polski na święta Wielkanocy, a któremu chciałam pokazać jedno z najbardziej znanych obcokrajowcom miejsc w Polsce.
Doszłam też do wniosku, że dzięki takiemu podejściu do sprawy, nie zapamiętam Oświęcimia jedynie jako terenów byłego obozu zagłady, ale poprzez zbieranie informacji i materiałów o zamku, dowiem się więcej o Oświęcimiu jako mieście, historii jego powstania i współczesnym życiu jego mieszkańców.

1.2. Sposób zbierania informacji i gromadzenie materiałów.
W Oświęcimiu spędziłam w sumie dwa dni. Pierwszy, po długiej podróży
z Warszawy, postanowiłam przeznaczyć na zwiedzanie Muzeum Oświęcimskiego. Następnego dnia zamierzałam zwiedzić zamek, jego okolice, oraz zebrać jak najwięcej materiałów do mojej pracy. Drugiego dnia swoje pierwsze kroki skierowałam w stronę zamku, z nadzieją, że tam dowiem się o nim najwięcej. Przeczucie nie zawiodło. W zamku pierwszą napotkaną osobą okazała się pani Wioletta Oleś, instruktor zbiorów historyczno
- etnograficznych z Oświęcimskiego Centrum Kultury. To Pani Wioletta udzieliła rzetelnych odpowiedzi na wszelkie nurtujące mnie pytania. To również ona udostępniła plany przebudowy zamku, które rozpoczną się już tej jesieni.
Miałam naprawdę dużo szczęścia, dowiedziałam się wielu rzeczy, mogłam oglądać do woli, sporządzać wszystkie notatki i uwagi na bieżąco w jednym
z pomieszczeń Zbiorów Historyczno - Etnograficznych. Po wizycie w zamku, udałam się jeszcze do Urzędu Miasta Oświęcim (Biuro Promocji Miasta) w celu zdobycia ulotek i folderów, oraz do Miejskiego Centrum Informacji Turystycznej.

2. Charakterystyka przestrzeni turystycznej zamku.
2.1. Środowisko geograficzne.
Oświęcim to ponad 43 tys. miasto o powierzchni 30,3 km2, położone po obydwu brzegach Soły, u jej ujścia do Wisły, w centrum Kotliny Oświęcimskiej. Sąsiaduje z trzema ważnymi regionami gospodarczymi - Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym, aglomeracją krakowską i regionem podbeskidzkim z miastem Bielsko-Białą na czele. Obszar ten zamieszkany jest przez około 5 milionów ludzi. Koncentruje się tu ogromny potencjał ekonomiczny i naukowy.
Obszar międzywala rzeki Soły pełni kluczową rolę dla funkcjonowania przyrody i krajobrazu w Oświęcimiu. Odnajdujemy tu naturalne układy roślinności, charakterystyczne dla dolnego odcinka doliny Soły, a rejon ten w większości przedstawia nieprzeciętne walory przyrodniczo-krajobrazowe.

2.2. Historia obszaru.
Osadnictwo na wzgórzu zamkowym w Oświęcimiu istniało już w XI wieku, jednak w dokumentach nazwa miasta pojawia się dopiero pod koniec XII wieku, kiedy istniała tu już rozległa kasztelania. Zabudowa grodu otoczona była obronnym wałem ziemnym. Gród i podgrodzie z kościołem parafialnym zostały zniszczone w 1241 roku, w wyniku najazdu ciągnących na Śląsk oddziałów tatarskich pod wodzą Baidara. W ramach odbudowy grodu po tym najeździe rozpoczęto na wzgórzu zamkowym budowę murowanej wieży obronnej - zachowanej do dziś. Oświęcim wchodził wtedy w skład księstwa cieszyńskiego. Około roku 1272 otrzymał prawa miejskie
- potwierdzone przez Mieszka I, księcia cieszyńskiego 3 września 1291 roku.
W wyniku podziały księstwa cieszyńskiego w latach 1312-1317 powstało samodzielne księstwo oświęcimskie ze stolicą w Oświęcimiu. Władzę sprawowali
w nim książęta ze śląskiej linii Piastów. Pierwszym rezydującym tu księciem był Władysław - syn Mieszka I cieszyńskiego, który razem ze swoją żoną Eufrozyną, uposażył i wybudował w Oświęcimiu kościół dominikański wraz z klasztorem. Z tej fundacji zachowana jest do dziś kaplica św. Jacka. Syn księcia Władysława - książę Jan I Scholastyk w 1327 roku złożył hołd lenny Janowi Luksemburczykowi, królowi Czech, uzależniając księstwo oświęcimskie na ponad sto lat od Korony Czeskiej.
Od końca XIII wieku Oświęcim był ważnym punktem na szlaku solnym - miał przywilej składowania i handlu solą wielicką najlepszej jakości, miał nawet swoje miary soli - tzw. „bałwany oświęcimskie”. Posiadał również przywilej sądowniczy
i prawo do składowania i handlu ołowiem, prawo poboru opłat od dwóch mostów na Wiśle i utrzymywania komór celnych. Oświęcim znany był również z handlu rybami, które dostarczano stąd nawet na królewski dwór w Krakowie.
W 1445 roku nastąpił podział księstwa oświęcimskiego między trzech synów księcia Kazimierza. Utworzono wtedy księstwa: oświęcimskie, zatorskie i toszeckie. Księciem oświęcimskim został Jan IV, który w 1453 roku złożył hołd poddańczy królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. Szlachta i mieszczanie oświęcimscy uczynili to samo rok później. W 1457 roku książę Jan IV sprzedał królowi polskiemu księstwo oświęcimskie, które przez samego króla zostało włączone do Korony Polskiej. Pełne wcielenie księstwa do Polski nastąpiło dopiero w 1564 roku na mocy aktu inkorporacyjnego wydanego przez króla Zygmunta Augusta.
W 1503 roku wielki pożar zniszczył znaczną część miasta i zamek. Król Aleksander Jagiellończyk zwolnił miasto od podatków na 15 lat i nakazał odbudowę całego zamku i fortyfikacji z systemem baszt, a także naprawę murów miejskich. Prace przy odbudowie Oświęcimia trwały do 1534 roku.
XVI wiek był bardzo pomyślny dla Oświęcimia. W obrębie murów miejskich znajdował się kościół parafialny z cmentarzem, rynek, ratusz i kościół dominikański. Poza ich obrębem w rejonie dzisiejszej ulicy Mikołajskiej, stał szpital - przytułek dla ubogich, z drewnianym kościołem św. Mikołaja i cmentarzem. Okres pomyślności
i dobrobytu miasta zakończyło zdobycie miasta przez Szwedów w 1655 roku. Zostali oni wprawdzie wyparci z niego przez oddziały Jana Grzegorza Toryńskiego, ale po dwóch miesiącach zdobyli miasto ponownie - w odwecie niszcząc je i paląc.
Z pięciuset domów pozostało dwadzieścia, z dwustu rzemieślników - zaledwie sześciu. Skład solny przestał funkcjonować, zamek i kościół św. Mikołaja były w stanie ruiny. W 1676 roku w mieście mieszkało zaledwie 114 osób. Około 30 lat później zaraza pochłonęła ponad trzysta osób, a pożar zniszczył zabudowę przy rynku. Przez prawie 200 lat Oświęcim nie mógł się podźwignąć z upadku po „potopie szwedzkim”
i kataklizmach, które nastąpiły bezpośrednio po nim.
W 1772 roku księstwo oświęcimskie, w wyniku I rozbioru Polski, znalazło się w granicach zaboru austriackiego, jako część Galicji. Dziesięć lat później, na mocy dekretu cesarskiego o kasacji zakonów, zniesiono klasztor dominikański
w Oświęcimiu. Zlikwidowano również cmentarz parafialny przy kościele Wniebowzięcia NMP i założono nowy - poza obrębem miasta.
Przełomowym okresem dla Oświęcimia była połowa XIX wieku, kiedy to stał się ważnym węzłem kolejowym na trasie Kraków - Wiedeń. Do wybuchu II wojny światowej powstawały i działały tu zakłady przemysłowe - m. in. papownia, garbarnia, Fabryka Wódek i Likierów Jakuba Haberfelda, fabryka nawozów, fabryki konserw rybnych, fabryka maszyn rolniczych i fabryka samochodów Piccolo, Alfa i Grand.
W XIX wieku miało miejsce kilka groźnych w skutkach powodzi i pożarów miasta. Dwie kolejne powodzie z lat 1805 i 1813, spowodowały obsunięcie części wzgórza zamkowego - prawie 25 metrów dziedzińca runęło wraz z budynkami
i murem obronnym do Soły, która zmieniła wtedy swoje koryto. Władze austriackie przeznaczyły wtedy zrujnowany zamek do rozbiórki. Na szczęście decyzji tej nie wykonano. Z kolei w pożarze w 1863 roku spłonęło 2/3 zabudowy miasta - w tym wieża kościoła parafialnego, dwie synagogi, ratusz i szpital - przytułek dla ubogich.
W 1881 roku następny wielki pożar objął kościół parafialny, plebanię, wikarówkę, szkołę, szpital oraz przeszło 50 zabudowań.
W 1910 roku utworzono Starostwo Oświęcimskie, którego biura umieszczono w odbudowanym zamku. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku również
w zamku mieściły się biura starosty oświęcimskiego powiatu politycznego, wchodzącego od 1919 roku w skład województwa krakowskiego.
Z początkiem II wojny światowej, zaraz po przegranej Armii Kraków pod Rajskiem i wycofaniu się pokonanego Wojska Polskiego, Oświęcim włączono
do III Rzeszy i nadano mu niemiecką nazwę Auschwitz. W 1940 roku, na obrzeżach miasta Niemcy założyli obóz koncentracyjny KL Auschwitz - miejsce masowej zagłady Żydów, Polaków, Cyganów i innych narodów - gdzie przywiezieni zostali pierwsi polscy więźniowie polityczni. Niemcy rozpoczęli również przebudowę miasta i budowę fabryki IG Farben w Dworach koło Oświęcimia. W latach 1940-1944 okupant przeprowadził wiele akcji przesiedleńczych i wysiedleńczych z okolicznych miejscowości. Wolne po wysiedleniu miejsca zajęli osadnicy niemieccy
i Volksdeutsche. W roku 1942 powstał obóz w Brzezince (KL Auschwitz II
- Birkenau), obóz w Monowicach (KL Auschwitz III - Monowitz) i kilka podobozów oświęcimskich. 19 stycznia 1945 roku został wyprowadzony z obozu ostatni pieszy transport ewakuacyjny więźniów, a 27 stycznia nastąpiło wyzwolenie obozu przez Armię Czerwoną.
Jeszcze w 1945 roku zaczęły działać w Oświęcimiu cztery zakłady pracy. Życie w mieście powoli wracało do normy. W 1947 roku powstało na terenie byłego obozu KL Auschwitz Państwowe Muzeum w Oświęcimiu. W 1951 roku utworzono powiat oświęcimski, który do 1975 roku wchodził w skład województwa krakowskiego.
W 1975 roku został wprowadzony nowy podział administracyjny kraju, w wyniku którego Oświęcim wszedł w skład nowo powstałego województwa bielskiego.
Od 1999 roku Oświęcim znów jest stolicą powiatu i tak jak kilka stuleci wstecz - znów należy do województwa małopolskiego ze stolicą w Krakowie.

2.3. Bezpośrednie otoczenie zamku.
W bezpośrednim otoczeniu zamku, z jego zachodniej strony znajduje się rzeka Soła oraz most Piastowski łączący lewo i prawobrzeżną część miasta. Soła to prawy dopływ Wisły mający swe źródła w Beskidzie Żywieckim. Przepływa przez Kotlinę Żywiecką, uchodzi koło Oświęcimia, a jej dopływy to Ujsoła i Koszarawa. W Sole zaopatrują się w wodę m.in. Żywiec, Kęty i Oświęcim.
Z kolei od wschodniej strony zamek sąsiaduje ze Starym Miastem, Rynkiem Głównym oraz Urzędem Gminy.
Z południowej strony wzgórza zamkowego widać jak na dłoni Kościół księży Salezjanów z kaplicą św. Jacka Odrowąża oraz drugi most Oświęcimia. Wycofujące się z terenów Oświęcimia i okolic w 1939 roku Wojsko Polskie, wysadziło
w powietrze drugi most na rzece Sole. Dopiero w 1988 roku oddano do eksploatacji nowy most, nadając mu nazwę „Mostu Jagiellońskiego”.

2.4. Walory przyrodniczo-kulturowe zamku.
Na atrakcyjność położenia zamku niezaprzeczalnie i w największym stopniu wpływa bliskie położenie Państwowego Muzeum Auschwitz - Birkenau. Rocznie przeszło milion turystów z Polski i całego świata odwiedza to miejsce zagłady.

Niewielkie przy tym znaczenie mają ciekawe tereny rekreacyjne położone
w dolinach rzek Soły i Wisły, istniejąca tu baza sportowa (basen, lodowisko), liczne wydarzenia kulturalne i sportowe, czy intensywny ruch tranzytowy w mieście Oświęcim, będącym łącznikiem pomiędzy Śląskiem a Beskidami.

2.5. Obecny ruch turystyczny.
Niestety nikt nie był mi w stanie powiedzieć ilu turystów rocznie odwiedza miasto Oświęcim, a pytałam zarówno w Biurze Promocji Miasta, w Urzędzie Miejskim, a także w Centrum Informacji Turystycznej.
Natomiast dowiedziałam się, że samo Muzeum Auschwitz - Birkenau odwiedza rocznie ponad 1 000 000 osób. Zaledwie niewielka ich część - zamek.

2.6. Baza noclegowa i gastronomiczna.
Baza noclegowa i gastronomiczna miasta Oświęcimia została przedstawiona
w dołączonej do pracy ulotce informacyjnej.

2.7. Możliwości dojazdu.
Oświęcim leży na skrzyżowaniu tranzytowych ciągów komunikacyjnych
o znaczeniu krajowym i wojewódzkim przebiegających na kierunkach:
• droga nr 44 Tychy - Oświęcim - Zator - Skawina,
• droga nr 933 Chrzanów - Oświęcim - Pszczyna,
• droga nr 948 Oświęcim - Kęty,
• należy zaznaczyć, że w najbliższej okolicy przebiegają realizowane
i planowane do realizacji autostrady A-4 i A-1.
Miasto od wielu lat jest ważnym węzłem kolejowym z dostępem do połączeń inter-city i euro-city. Ma powiązania krajowe m. in. z Krakowem, Chrzanowem, Katowicami, a także międzynarodowe z Wiedniem, Pragą i Bratysławą.
Do Oświęcimia bez problemu można dostać się też autobusami PKS, prywatnymi liniami autobusowymi czy taksówkami.
W stosunkowo niewielkiej odległości znajdują się dwa największe porty lotnicze w Polsce południowej:
• Kraków - Balice - ok.55 km,
• Katowice - Pyrzowice - ok. 70 km.

3. Opis zamku (ankieta).
3.1. Historia.
Zamek oświęcimski wzniesiony na lessowym wzgórzu nad brzegiem Soły jest pomnikiem bogatej historii miasta. Najstarsze ślady osadnictwa na wzgórzu datowane są na wiek XI. Po raz pierwszy w źródłach pisanych Oświęcim pojawia się w roku 1177, kiedy to Kazimierz Sprawiedliwy nadaje kasztelanię oświęcimską księciu opolskiemu, Mieszkowi Plątonogiemu. Nieznany jest ówczesny wizerunek zamku, można jedynie przypuszczać, że na wzgórzu otoczonym wałem ziemnym istniał niewielki, drewniany budynek. Najazd Tatarów w 1241 roku doprowadził
do zniszczenia zabudowań, które strawił wielki pożar. W następnych latach odbudowano drewniany zamek oraz rozpoczęto budowę murowanej wieży.
W XIV wieku Oświęcim stał się stolicą księstwa oświęcimskiego. Pierwszym księciem piastowskim, który zamieszkał w zamku w Oświęcimiu był książę Władysław, syn Mieszka I cieszyńskiego. Za jego panowania dokończono budowę wieży obronnej. Nie wiadomo jak wyglądał średniowieczny zamek oświęcimski, ale musiał być dość okazały, gdyż gościł w swych murach wielu znamienitych gości (m.in. Władysław Jagiellończyk, Kazimierz Jagiellończyk z żoną Elżbietą, Bona Sworza ze swą świtą, czy Henryk Walezy).
W 1503 roku w wyniku pożaru spłonęły zabudowania zamkowe, aż do fundamentów, przetrwała jedynie wieża. Budowla, która dotrwała do dnia dzisiejszego jest efektem późniejszej wielokrotnej przebudowy oraz dostosowywania
do potrzeb właścicieli. Aby po pożarze w roku 1503 - z polecenia króla Aleksandra Jagiellończyka - „przywrócić oświęcimski zamek do jego dawnej świetności”, trzeba było czekać 5 lat. Starosta Jan Jordan miał odbudować budynki oficjalne oraz mieszkalne, a także otoczyć zamek ufortyfikowanym obwodem z zastosowaniem baszt. Dokładna rekonstrukcja XVI-wiecznego wyglądu wzgórza zamkowego jest niemożliwa, bo do dziś zachowało się jedynie skrzydło południowe dawnego zamku. Wiadomo na podstawie badań, że wewnątrz otoczonego murami zamku oprócz wieży znajdowały się liczne w całości lub częściowo murowane budynki, które okalały wewnętrzny dziedziniec.
Prace przy rekonstrukcji, wzmacnianiu muru obronnego oraz gruntownej rozbudowie trwały aż do 1534 roku. W owych czasach zamek był niewielkim budynkiem wzniesionym na planie prostokąta, dwukondygnacyjnym, podpiwniczonym, przykrytym zapewne czterospadowym dachem. Jednak częste pożary, powodzie, kolejne odbudowy i przebudowy powodowały, że zmieniał wygląd, a niejednokrotnie również przeznaczenie. Kolejny pożar na początku XVII wieku sprawił, że podczas odbudowy zamek poszerzono o około 2 m, przesuwając ścianę wschodnią w stronę krawędzi wzgórza.
Jednak najtragiczniejszy w skutkach okazał się pożar z 1655 roku, w czasie „potopu szwedzkiego”. Od tego czasu stopniowo popadał w ruinę i, mimo uchwał sejmowych nakazujących pilne prace remontowe, już nigdy nie odzyskał dawnej świetności.
W wyniku katastrofalnych powodzi w 1805 i 1813 roku, Soła zmieniła swoje koryto i podmyła wzgórze zamkowe. Do rzeki runęła część budynków zamkowych
i murów obronnych. W zrujnowanym zamku i w wieży urządzono skład soli. Ówczesne władze austriackie przeznaczyły zamek do rozbiórki, wystawiając
go później na licytację.
Zamek wykupił Kajetan Russocki, który w zamku poprowadził kancelarię dóbr dominikańskich, a część pomieszczeń wydzierżawił urzędowi pocztowemu. Następnie zamek przeszedł w ręce Leokadii Dębskiej, córki Russockiego. W tym czasie w zamku urządzono koszary wojskowe, które prawdopodobnie funkcjonowały do 1867 roku.
W związku z adaptacją na koszary zamek przebudowano. Dwukondygnacyjny budynek podzielono w pionie na trzy kondygnacje, zachowując dawną wysokość, poszerzono wnętrza, w ścianach elewacyjnych wybito nowe otwory okienne. Dzieci Leokadii Dąbrowskiej odsprzedały zamek trzem kupcom żydowskim: Landauowi, Schonkerowi i Schnitzerowi, którzy urządzili tu składy handlowe.
W 1904 roku zamek wykupił Karol Kaszny. Nowy właściciel przeprowadził remont zamku adaptując go na cele hotelu, winiarni i piwiarni. Zbudowano nową klatkę schodową, podzielono pomieszczenia, zamek został rozbudowany o drugie piętro, a na jego ścianie wschodniej umieszczono kamienną tarczę herbową
ze stylizowanym orłem piastowskim, nawiązującym do władców księstwa oświęcimskiego. Remont objął także wieżę obronną. W 1910 roku wobec trudności finansowych Kaszny wydzierżawił odremontowany zamek nowo powstałemu Starostwu Oświęcimskiemu.
Następnym właścicielem zamku został Jakub Heberfeld, który urządził tutaj skład wódek i win ze swojej fabryki. W 1919 roku umieszczono w zamku biura starosty oświęcimskiego powiatu politycznego.
W roku 1926 Wydział Powiatowy w Białej Krakowskiej wykupił zamek
od rodziny Heberfeldów i przeprowadził w nim generalny remont. W latach 1928-31 pomiędzy wieżą a zamkiem, w miejsce luźnej, parterowej zabudowy, powstaje skrzydło północne - dwupiętrowy budynek z ryzalitem zwieńczonym neorenesansowa attyką (projektu inż. Heitzmanna). Do 1932 roku w zamku swą siedzibę miał Samorządowy Powiat Oświęcimski.
Podczas II wojny światowej w zamku rezydowały niemieckie władze okupacyjne. Po wojnie zamek służył celom administracyjnym – najpierw umieszczono w nim Urząd Gminy Zbiorowej, następnie od 1952 roku Powiatową Radę Narodową. Od 1975 roku przeszedł w posiadanie władz miejskich Oświęcimia. W okresie powojennym przeprowadzono remont budynku z wymianą stropów i instalacji oraz pokryciem dachu.
Od 1993 roku na parterze zamku mieszczą się Zbiory Historyczno
- Etnograficzne Oświęcimskiego Centrum Kultury. Przez kilka lat miał tu siedzibę również Rejonowy Urząd Pracy. Obecnie pomieszczenia I i II piętra są wynajmowane różnym instytucjom i prywatnym firmom.
Jednak zamek jest obecnie w bardzo złym stanie i pilnie wymaga remontu. Plany jego modernizacji pojawiły się już w latach 50. Na ich realizację trzeba było jednak czekać aż do dziś. Początek kapitalnego remontu zaplanowano na jesień 2004 roku, a prace remontowo-renowacyjne mają potrwać 3 lata. Przeprowadzone w latach 1999-2000 badania archeologiczne i architektoniczne, pozwoliły na opracowanie projektu, który znów przypomni lata świetności zamku oraz pozwoli w przyszłości
na realizację wielu interesujących planów.

Wieża obronna. Najstarszym i najcenniejszym zabytkiem Oświęcimia jest gotycka wieża obronna na wzgórzu zamkowym. W 1241 roku Oświęcim, będący wówczas grodem kasztelańskim, został doszczętnie zniszczony przez ciągnące
na Śląsk oddziały Tatarów. W ramach odbudowy drewnianego grodu (z inicjatywy księcia opolskiego Mieszka II Otyłego) rozpoczęto budowę murowanej (początkowo
z kamienia, a później z cegły) „wieży ostatniej obrony” na wzgórzu zamkowym. Pierwszą fazę budowy stanowił, znajdujący się dzisiaj poniżej poziomu dziedzińca, cokół z ciosów kamiennych.
Wieża wzniesiona jest na planie kwadratu o długości boku około 10 metrów, grubości ścian do 4 metrów i wysokości około 20 metrów, zwieńczona XX-wiecznym czterospadowym dachem. Na początku XIV wieku budowę ukończono, ale już nie
z kamienia, tylko z ręcznie formowanej cegły licującej mur z zaprawy wapiennej.
Dolny poziom był niedostępny z zewnątrz i bez ciągu komunikacyjnego
we wnętrzu. Pierwotnie istniały dwie lub trzy górne kondygnacje. Jedyne pierwotne wejście do wieży z kamiennym, ostrołukowym portalem znajduje się dziś 10 metrów nad poziomem dziedzińca. Prowadziły do niego kiedyś drewniane zewnętrzne schody. Na poziomie tego wejścia znajduje się sala mieszkalna. Obecnie podłogę w niej stanowi prowizoryczny drewniany podest. Wejść na najwyższy poziom można dopiero z tego miejsca, klatką schodową, wykutą w murze.
W XVI wieku wieżę podwyższono o niezachowaną do dziś kondygnację krytą gontowym dachem zwieńczonym miedzianą kulą. Liczne pożary, powodzie oraz wojny nie oszczędzały budynków na wzgórzu zamkowym, dlatego też wieża obronna została zniszczona podczas wojny ze Szwedami, pozostając w stanie ruiny przez ponad 200 lat.
Na początku XX wieku K. Kaszny przeprowadził jej remont. Wtedy właśnie uzupełniono ubytki w murze wieży, a poziom górny przykryto dachem namiotowym. W latach 1928-1931 połączono wieżę z zamkiem, przez co zatraciła swój pierwotny charakter „wieży - słupa”.
W ramach prac konserwatorskich w latach 1984-1986 wymieniono dach
na wieży i drewniane schody we wnętrzu. W 1997 roku wyburzono, przylegające
do wieży, garaże z lat 50., odsłaniając w ten sposób ścianę północną. W latach 1999
-2000, w trakcie badań archeologicznych, wyburzono klatkę schodową zamku, która groziła zawaleniem i uszkodzeniem wieży. Na dzień dzisiejszy wieżę obronną podziwiać można jedynie z zewnątrz.

Mur obronny z basteją. Jeszcze w XIX wieku nowożytny obwód obronny opasywał całe wzgórze zamkowe. Dziś możemy oglądać jedyny zachowany jego fragment - za wieżą, przy jej północno - wschodnim narożniku. Z nieco odleglejszą historią mieli do czynienia archeolodzy podczas badań w rejonie między wieżą a XVI
-wiecznym skrzydłem zamku. Odkryli, bowiem relikty starszego od wieży obronnej, wczesnośredniowiecznego wału ziemnego. Zachowany odcinek muru obronnego
z basteją pochodzi z okresu odbudowy zamku po pożarze w 1503 roku. Obecnie możemy obejrzeć sześciometrowej długości zabytkowy mur, zbudowany z dzikiego kamienia i cegły. Widać na nim ślady wielokrotnego przemurowywania. Pełniąca niegdyś funkcję obronną basteja przy narożniku wieży to element narożny obwodu obronnego. Została wybudowana na planie koła o średnicy około 4.5 metra, lecz trudno ustalić jej pierwotną formę architektoniczną ze względu na daleko posunięte zniszczenia.

Tunele podziemne. Dwa tunele podziemne zamku krzyżują się 11 metrów poniżej poziomu dziedzińca. Starszy z nich, zbudowany przed 1914 rokiem, biegnący z zachodu na wschód, nazywany jest tunelem „długim” lub „austriackim”. Ściany murowane z cegieł mają gruszkowaty przekrój. Z tunelem “długim”, w połowie jego długości, krzyżuje się tzw. tunel „poprzeczny”. Obudowany żelbetowymi łupinami,
o przekroju niepełnej elipsy, został wydrążony przez Niemców w latach 1940-1944.
W czasie wojny pełnił funkcję schronu przeciwlotniczego. Dziś do wnętrza tych podziemnych tuneli można dostać się jedynie od strony zachodniej - od ulicy Bulwarowej. Klucz do nich znajduje się w Zbiorach Historyczno-Etnograficznych.

3.2. Stan prawny i obecny właściciel.
Zamek jest obecnie własnością Urzędu Miejskiego w Oświęcimiu, przy ulicy Zaborskiej 3, 32-600 Oświęcim i finansowany jest z budżetu Urzędu. Urząd Miejski dzierżawi pomieszczenia w zamku następującym instytucjom:
• Usługi Projektowe ARKON,
• Liga Polskich Rodzin - filia biura poselskiego,
• Związek Nauczycielstwa Polskiego,
• NSZZ „Solidarność”,
• Towarzystwo Przyjaciół Ziemi,
• Stowarzyszenie Romów,
• OKK „Zbiory Historyczno - Etnograficzne”.

3.3. Sposób wykorzystania dla funkcji turystycznej.
Zbiory Historyczno - Etnograficzne w Oświęcimiu powstały dzięki pasji niektórych mieszkańców, którzy dążyli do utworzenia muzeum dokumentującego przeszłość miasta, jego dzieje oraz tradycje. Ze 147 eksponatów przekazanych przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Oświęcimskiej powstały, w 1993 roku zbiory Historyczne Ziemi Oświęcimskiej z siedzibą w zamku. Ale że zmienił się od tamtych czasów charakter wystawy, w 1997 roku zmieniono nazwę na Zbiory Historyczno
- Etnograficzne. Początkowo działały one pod egidą Miejskiego Ośrodka Kultury.
Od grudnia 1996 roku zbiory są jednym z działów Oświęcimskiego Centrum Kultury.
Jednym z głównych zadań zbiorów jest pozyskiwanie eksponatów. W roku 2003 zbiory mogą się pochwalić 1144 pozycjami w książce wpływów muzealiów (około 4579 pojedynczych sztuk). Zgromadzone w salach zamkowych są w dużej mierze darami instytucji i osób prywatnych, część jest kupiona od kolekcjonerów
i w antykwariatach. Znajdują się tu również materiały archeologiczne z wykopalisk
na terenie wzgórza zamkowego. Większość zbiorów można oglądać na stałej ekspozycji w pięciu salach, na parterze oświęcimskiego zamku, gdzie są one pogrupowane tematycznie i ciągle uzupełniane.
Ze względu na różnorodność gromadzonego materiału ekspozycja została podzielona tematycznie, na pięć sal wystawowych.

Sala etnograficzna - eksponaty pochodzą z XIX i XX wieku. Zobaczymy tutaj ciekawą kolekcję żelazek: żelazko z duszą, żelazko ogrzewane węglem drzewnym, ogrzewane gazem, prądem a oprócz tego drewniany magiel ręczny z 1930 roku oraz ręczną maglownicę. W dalszym ciągu wystawy można obejrzeć sprzęt gospodarstwa domowego: maszynę do szycia Singera z 1913 roku, garnki gliniane, młynki do kawy, moździerze, wagi domowe, maszynkę do palenia kawy z połowy XIX wieku, krajalnicę ręczną do chleba, tarę do prania. Ekspozycję dopełniają talerze, talerzyki, kubki, filiżanki porcelanowe i kamionkowe, łyżki, formy i foremki do pieczenia ciast, puszki na herbatę, kawę i kakao. Eksponaty te przypominają wyposażenie domów naszych babć, mam, przez co są bardzo bliskie zwiedzającym.
Sala wzbogacona została o liczne stroje. Składają się one
z dziecięcych ubranek,
w tym m. in. czapeczek
do chrztu z 1890 roku, damskich strojów
z początku XX wieku, sukien, bluzek, bielizny: koszul, halek. Ponadto znajdują się tutaj dwa stroje krakowskie: dla kobiety i dla dziewczynki. Dekorację uzupełniają drobne bibeloty: torebki, portmonetki, rękawiczki, wachlarz z kości słoniowej, buty i inne.
Z tkanin prezentowana jest lniana narzuta na łóżko, wełniane narzuty
z Kossowa, makatki, kilimy z okresu międzywojennego. Z mebli wystawiona jest bieliźniarka, szafa trzydrzwiowa, kredens pokojowy, dębowy stół z początku XX wieku. Również najmłodsi znajdą tu różne ciekawostki, m. in.: drewniany samochód, pociąg, lalkę kauczukową, ołowiane żołnierzyki.

Gabinet – tutaj również znajdują się eksponaty z przełomu XIX i XX wieku, ale przypominają gabinet dziadka z biurkiem i szafą biblioteczną, stojącym zegarem szafkowym, maszynami do pisania, aparatami telefonicznymi, przyborami do pisania, bibularzami. Ponadto zobaczyć można aparaty fotograficzne: Agfa na szklane klisze, Eastman Kodak Co., Tempor z wysuwanymi mieszkami; projektory do klisz, radia: przedwojenne - Imperial, późniejsze - Pionier i Syrena; rower firmy Janus i drewniane narty ze skórzanymi butami z okresu międzywojennego, stare łyżwy i wrotki. Ekspozycję uzupełniają przedwojenne prymusy, manierki, metalowe pudełka na „tutki zdrowotne”, tabakierka z XIX wieku, fajka, pistolet z początku XX wieku i inne. Zwiedzając tę salę warto zwrócić uwagę na tablo legionistów oświęcimskich z 1935 roku - prezent imieninowy burmistrza Romana Mayzla, wykonane w zakładzie fotograficznym „Mimoza”; dwa dokumenty z połowy XVIII wieku: o zakazie posiadania broni i zawiadomienie o organizowaniu jarmarków w Oświęcimiu; 3 tomy „Kroniki Oświęcimia” w oryginalnych skórzanych oprawach napisane przez Elżbietę Skawińską - Dindorf. Nie można także pominąć pamiątek z początku XX wieku
po Aleksandrze Ormowskim - jego portretu oraz mebli: kredensu, stolika, krzesła
i zdjęcia córki Jadwigi.

Sala historyczna I - jest to sala poświęcona historii miasta Oświęcim. Jednym z najstarszych eksponatów jest
tu mapa księstwa oświęcimskiego
i zatorskiego z 1570 roku, kopia mapy Stanisława Porębskiego z roku 1563. Jest też oryginalny zbiór kart pocztowych z Oświęcimia z początku XX wieku, panorama miasta
- staloryt z połowy XIX wieku, mapa Galicji z 1866 roku, dokumenty
z różnych zakładów działających
w Oświęcimiu na przełomie XIX
i XX wieku, w tym bogata kolekcja przedmiotów, dokumentów dawnej fabryki J. Haberfelda; certyfikaty przynależności do miasta, wyciągi
z metryk izraelickich, druki
z różnymi pieczęciami miejskimi, plany domów, szkoły z początków XX wieku, plan przebudowy rynku oświęcimskiego przez Niemców w czasie okupacji.
Akcentem uzupełniającym ekspozycję są: pieniądze z okresu międzywojennego, turecka moneta z XIX wieku znaleziona w wieży zamkowej, współczesne medale oświęcimskie wybijane z różnych okazji, okulary - zwickery
z okresu międzywojennego, pieczęcie, w tym m. in. metalowa pieczęć z okresu przynależności Oświęcimia do zaboru austriackiego. Można jeszcze zobaczyć metalowego orła z 1939 roku, wojskową łącznicę telefoniczną oraz strój żołnierski wojsk podhalańskich.

Salon - jadalnia - jest to sala ozdobiona głównie meblami z początku XX wieku: dwiema szafami, stołem, zegarem szafkowym, lustrem kryształowym.
O charakterze tej sali decyduje jednak piękny, XIX-wieczny fortepian, mosiężny żyrandol i świecznik w typie księstwa warszawskiego. Na ścianach wiszą obrazy świętych, kilim z XIX wieku, makatka. Można przyjrzeć się także różańcom, modlitewnikom i obrazkom świętych z przełomu XIX i XX wieku.

Sala historyczna II - wyeksponowano tutaj jeden z najstarszych zabytków miasta - XV-wieczną płytę nagrobną z rytym wyobrażeniem Mikołaja Myszkowskiego, która została przeniesiona do Zbiorów po renowacji w 1998 roku. Ważnym elementem wystawy są także karty pocztowe z zamkiem oświęcimskim
z pierwszej połowy XX wieku, na których można zaobserwować zmiany, jakie zaszły w samej budowli. Ponadto karty pocztowe i zdjęcia wieży oświęcimskiej, najstarszego zabytku, o którym wspomina w swojej kronice Jan Długosz.
Na wystawie znalazły się także zabytki archeologiczne ze wzgórza zamkowego w Oświęcimiu oraz z okolicznych miejscowości: XV-wieczny obosieczny miecz rycerski, kafle, gliniany garnek z XV wieku, groty strzał i kusze. Ciekawostką są kule armatnie z okresu XVII - XIX wieku. Na starych zdjęciach można rozpoznać kościół pw. Wniebowzięcia NMP - najstarszy kościół parafialny w Oświęcimiu oraz kościół
i klasztor księży salezjanów, wcześniej należący do zakonu dominikanów, sprowadzonych przez pierwszego księcia oświęcimskiego Władysława i jego żonę Eufrozynę. Na wystawie prezentowane są także zdjęcia i karty pocztowe zabytków okolic Oświęcimia np.: Zatora, Kęt, Wilamowic, Brzeszcz, Głębowic, Monowic. Uzupełniają ekspozycję nieduże, drewniane modele niektórych zabytków, wykonane przez uczniów z Zespołu Szkół Budowlanych w Oświęcimiu.

Zbiory Historyczno - Etnograficzne są czynne do poniedziałku do piątku
w godzinach od 10.00 do 14.00. Możliwe jest jednak ustalenie innego terminu zwiedzania, po wcześniejszym skontaktowaniu się z pracownikami Zbiorów. Zwiedzanie z przewodnikiem - na życzenie. Latem udostępniane są zwiedzającym także schrony przeciwlotnicze.

3.4. Notowany ruch turystyczny.
Zamek odwiedza rocznie około 3000 osób. Najczęściej są to grupy zorganizowane: wycieczki szkolne, grupy turystów niemieckich, czasem żydowskich oraz turyści indywidualni. Miesiące największego natężenia ruchu turystycznego
to maj, czerwiec, wrzesień i październik.

3.5. Plany dotyczące przyszłości.
Jesienią tego roku, zamek, mur oraz wzgórze zamkowe zostaną poddane generalnej renowacji. Pieniądze na przebudowę pochodzić mają z funduszu Urzędu Miejskiego, Konserwatora Małopolskiego oraz z funduszy Unii Europejskiej.
Renowacja ma potrwać trzy lata. W ciągu tego okresu zamek zostanie zamknięty dla zwiedzających, a Zbiory Historyczno - Etnograficzne zostaną przeniesione i udostępnione do zwiedzania w innym miejscu.
Plany przebudowy zamku zakładają przekształcenie Zbiorów Historyczno
- Etnograficznych w muzeum, oraz umieszczenie ich - wraz z różnymi pracowniami manualnymi - na parterze i I piętrze zamku. W piwnicach zamkowych planuje się urządzić kawiarnię lub restaurację z galerią, a na górnym piętrze salę konferencyjną Urzędu i Rady Miasta. Planuje się dostosowanie zamku do potrzeb osób niepełnosprawnych, tak więc wyposażenie go w windy, podjazdy i specjalne toalety. Całkowitej restauracji zostaną poddane mur z wieżą oraz pomieszczenia zamkowe.
Badania archeologiczne z lat 1999-2000 odkryły wiele cennych wykopalisk, znajdujących się przy wieży. Tam też ma powstać szklana podłoga, w celu udostępnienia obiektów zwiedzającym.
Więcej szczegółów przebudowy zamku dołączam do pracy. Są to kserokopie dokumentów udostępnionych mi, dzięki życzliwości Pani Wioletty Oleś.

4. Podsumowanie.
W obecnej swej formie wnętrze zamku przedstawia obraz nędzy i rozpaczy: odłażąca od ścian farba, odpadające tynki, stare, poobłupywane schody
i poobdrapywane drzwi, nie robią na nikim dobrego wrażenia.
Z zewnątrz zamek wygląda już nie co lepiej, jest dobrze widoczny z daleka, ale nie bardzo przypomina swym wyglądem prawdziwy zamek. Z dawnych murów pozostał tylko fragment, na dziedzińcu pałęta się jakiś burek, na samym środku leży sterta cegieł (które najpewniej odpadły od resztek muru) i stoi samotnie trzepak do dywanów, a przy nowszej części budynku pracownicy zrobili sobie parking.
Zamek aż się prosi o generalny remont i renowację. Na szczęście już jesienią ruszą prace odbudowy zamku.
Nie będę snuła wywodów na temat lepszego zarządzania obiektem, gdyż ogromne zmiany już wkrótce nadejdą. Odsyłam zatem do dokumentów renowacji zamku oświęcimskiego, dołączonych do mojej pracy.

5. Bibliografia.
• zdjęcia własne:
• internet: www.ock.org.pl, 19.04.2004
www.um.oswiecim.pl, 9.05.2004
• książki: Skalińska - Dindorf E., Oświęcim, Urząd Miejski
w Oświęcimiu, bdw
• ulotki informacyjne Urzędu Miasta: Miasto Oświęcim, bdw
Zabytki Miasta Oświęcimia, bdw
• ulotka informacyjna OCK: Zbiory Historyczno - Etnograficzne, bdw
• sprawozdanie z badań architektonicznych i archeologicznych 1999-2000
• plan miasta Oświęcim, Oświęcim 2002