Geografia fizyczna - tematy maturę ustną

1. Omów miejsce Ziemi w Układzie Słonecznym. Porównaj rozmiary Ziemi z innymi obiektami układu.

Układ Słoneczny powstał około 5 mld lat temu.

Elementami układu są:
- Słońce
- 9 planet i ich księżyce
- planetoidy
- komety i materia między planetarna.

• Merkury, Wenus, Ziemia i Mars mają podobną wielkość i budowę. Zwane są planetami wewnętrznymi lub ziemskimi.
• Jowisz, Saturn, Uran i Neptun to planety jowiszowe. Wszystkie mają podobną budowę, ponieważ są planetami gazowymi lub płynnymi, zbudowanymi z wodoru, helu, amoniaku I metanu. Cechą wspólną jest również występowanie wokół tych planet pierścieni lodowo-skalnych.
• Planety jowiszowe wraz z Plutonem tworzą planety zewnętrzne.

Ziemia:
- średnica: 12 756 km
- odległość od Słońca: 149,6 mln km
- czas obiegu wokół Słońca: 365 dni
- księżyce: 1

Słońce ma średnicę 109 razy większą od średnicy Ziemi. Jego masa stanowi 99.87% masy całego Układu Słonecznego.
Temperatura we wnętrzu Słońca dochodzi do kilkunastu milionów stopni, zaś na powierzchni osiąga 6000oK. Przemiany termojądrowe we wnętrzu Słońca prowadzą do wydzielania energii w postaci światła, ciepła i tzw. wiatru słonecznego.

Pod względem wielkości: Pluton, Merkury, Mars, Wenus, Ziemia, Neptun, Uran, Saturn, Jowisz.


2. Rzuty i siatki kartograficzne – omów ich zastosowanie oraz wady i zalety.

SIATKI KARTOGRAFICZNE:
1. Siatki klasyczne – rzuty geometryczne siatki geogr.
• Siatka płaszczyznowa (azymutalna) normalna. W zależności od tego gdzie znajduje się ognisko rzutu rozróżniamy:
- siatkę centralną – ognisko w środku Ziemi
- siatkę stereograficzną – ognisko rzutu na przeciwległym biegunie
- siatkę ortograficzną – ognisko rzutu znajduje się nieskończenie daleko
• Siatka walcowa normalna – siatka ta wiernie odtwarza kąty, dlatego jest stosowana w mapach komunikacyjnych morskich i lotniczych.
• Siatka stożkowa normalna – często stosowana do przedstawiania umiarkowanych szerokości geogr.

2. Siatki umowne – tworzone według pewnych założeń mat. w celu osiągnięcia wiernego odwzorowania kątów, pola pow. lub odległości



• Siatka Mollweidego – półkula to koła, cała Ziemia to elipsa o dużej osi. Wiernie odwzorowuje pole powierzchni.
• Siatka Kirchoffa – do przedstawiania całej Ziemi lub półkuli, rzadko stosowana


3. Przedstaw następstwa ruchu OBROTOWEGO Ziemi. Jakie związki zachodzą między długością a
czasem?.

RUCH OBROTOWY Ziemi odbywa się z zachodu na wschód. Każdy punkt na Ziemi poza biegunami, przez które przechodzi oś obrotu, zakreśla w ciągu doby okrąg. Jest on tym większy im dany punkt znajduje się dalej od osi ziemskiej. Najważniejsze okręgi zakreśla nad punktem leżącym na równiku.

SKUTKI ruchu obrotowego:
- widomy ruch słońca wraz ze sferą niebieską, zmiany jego wysokości nad horyzontem w ciągu dnia;
- występowanie dnia i nocy;
- ilość energii słonecznej docierającej w danym miejscu do powierzchni Ziemi zmienia się, co powoduje zmiany temperatury i ciśnienia powietrza.
- zmiany czasu na Ziemi. Podstawą rachubą czasu jest widomy ruch słońca nad południkiem przechodzącym przez miejsce obserwacji - gdy znajduje się najwyżej nad horyzontem nazywamy prawdziwym południkiem słonecznym. Wzdłuż całego południka ten sam miejscowy czas słoneczny. W tym momencie, gdy na danym południku jest południe, po przeciwnej stronie Ziemi jest północ. W ciągu 1 godz. Ziemia obraca się o 15º (1º=4 minuty).


4. Opisz OBIEGOWY ruch Ziemi i wymień jego następstwa.

Ruch obiegowy Ziemi wokół słońca odbywa się w stronę przeciwną do ruchu wskazówek zegara po orbicie. Okres jednego obiegu trwa 365,2422 dnia i nazywany jest rokiem zwrotnikowym.
KONSEKWENCJE ruchu obiegowego:
- zmiany oświetlenia Ziemi w ciągu roku;
- długość trwania dnia i nocy;
- wysokość słońca nad horyzontem;
- różnice nagrzewania się poszczególnych obszarów Ziemi w ciągu roku (im zwiększa się szerokość geograficzna, tym bardziej zmniejsza się nagrzanie tego terenu w ciągu roku);
- podzielenie Ziemi na strefy oświetlenia (międzyzwrotnikowa, umiarkowana i okołobiegunowa {polarna});
- występowanie pór roku (na półkuli południowej PD astronomiczne pory roku opóźnione są do tych z półkuli północnej PN o pół roku);
- utworzenie kalendarza (podział na miesiące)

5. Wytłumacz przy pomocy rysunku występowanie zaćmień Księżyca i Słońca.


Księżyc okrążając Ziemię wchodzi w różne fazy.

W momencie, gdy Słońce, Księżyc i Ziemia ustawione są w linii prostej tak, że między Słońcem a Ziemią stoi Księżyc, to mówimy o zaćmieniu Słońca.
Promienie słoneczne nie docierają do Ziemi, gdyż napotykają na przeszkodę jaką jest Księżyc.

W przypadku, gdy Słońce, Księżyc i Ziemia ustawione są w linii prostej tak, że między Słońcem a Księżycem stoi Ziemia, dochodzi do zaćmienia Księżyca.
Jak wiemy Księżyc nie emituje własnego światła, ale świeci odbitymi promieniami słonecznymi. W momencie, gdy te promienie nie docierają do Księżyca (bo zasłania je Ziemia), Księżyca nie widać z Ziemi.


6. Scharakteryzuj metody badań geofizycznych i ich rezultaty.

Badania: geofizyczne - bezpośredni dostęp człowieka do wnętrz Ziemi jest niemożliwy, polegają one na zapisach przebiegu fal sejsmicznych, (które w czasie trzęsienia Ziemi mogą przenikać cała planetę)
dzięki którym Ziemię podzielono na trzy strefy: skorupę ziemską, płaszcz, jądro.

Powierzchnie nieciągłości (Moho) - poszczególne warstwy są oddzielone od siebie powierzchniami nieciągłości, Moho, znajduje się na różnej głębokości pod powierzchnią Ziemi: ok. 7 km pod oceanami i 40 km pod lądami.
Jej występowanie stwierdził A. Mohorovicić, analizując zapis drgań podczas trzęsienia ziemi w Chorwacji w 1909 r.

7. Omów genezę i zróżnicowanie skał magmowych. Podaj przykłady ich występowania w Polsce i na
świecie.

Skały magmowe – powstają w wyniku zakrzepnięcia gorącego stopu krzmianowego, zwanego magmą. Gdy magma wydostaje się na powierzchnię Ziemi nazywana jest lawą.

Skały magmowe:
- głębinowe – tworzą się pod powierzchnią Ziemi, ze względu na powolne stygnięcie charakteryzują się ładnie wykształconymi kryształami minerałów widocznymi gołym okiem – struktura jawnokrystaliczna
- wylewne – gdy magma zastyga jako lawa na powierzchni Ziemi, proces stygnięcia przebiega szybko i składniki nie mają czasu na krystalizację – struktura skrytokrystaliczna.
- żyłowe – powstają w szczelinach i żyłach w obrębie istniejących już skał, którymi magma przenika ku powierzchni ziemi. Skały te posiadają strukturę jawnokrystaliczną.

Przykłady występowania:
Polska:
• Sudety
• Tatry
• Karkonosze (granity)
• ok. Nowej Rudy (gabra)
• ok. Wałbrzycha (porfiry, melafiry)
• ok. Krakowa (porfiry, melafiry)
• Pieniny (andezyty) Świat:
a. wylewne
• Kordyliery (Am. Północna)
• Andy (Am. Południowa)
• wzdłuż Rowu Tektonicznego w Afryce
• Płw. Indyjski
• Wyż. Środkowo Syberyjska (Rosja)
b. głębinowe
• Andy (Am. Południowa)
• Kordyliery (Am. Północna)
• Alpy
• Półn.-wsch. część Hiszpanii (g. Kantabryjskie)
• G. Jabłonowe, Sajany, Ałtaj (Rosja)

8. Przedstaw podział skał osadowych i scharakteryzuj je. Podaj przykłady ich występowania w Polsce i
na świecie.

Skały osadowe powstają dzięki niszczeniu innych skał głównie poprzez wietrzenie i erozję.
• Powstająca zwietrzelina może być transportowana i osadzona w środowisku lądowym lub w zbiornikach wodnych - skały okruchowe (jeżeli okruchy budujące tą skałę nie są połączone ze sobą mamy do czynienia ze skałą luźną, jeżeli są scementowane jakimś drobnoziarnistym materiałem jest to skała zwięzła).
• Innym sposobem powstawania skał osadowych jest nagromadzenie szczątków organicznych zwierzęcych lub roślinnych – skały pochodzenia organicznego (organogeniczne) – węgiel kam. I brun.
• Trzecim typem skał osadowych są skały pochodzenia chemicznego, które powstają wskutek wytrącania się z wody różnych związków chemicznych.

Przykłady występowania:
Polska:
• Karpaty Zewnętrzne
•G. Świętokrzyskie (Łysogóry)
• Sudety (G. Stołowe) • Zagł. Dolnoślaskie (węgiel)
• Kujawy • zatoka Pucka • Górny Śląsk (węgiel) Świat:
• Zaglębie Donieckie (Ukraina)
• ok. Glasgow, Liverpool (Anglia)
• zagł. Ruhry (Niemcy)
9. Jak powstają skały metamorficzne? Podaj przykłady występowania skał przeobrażonych w Polsce i na
świecie.

Skały metamorficzne – skały, które zostały poddane wysokiemu ciśnieniu lub wysokiej temp. bądź obu tym czynnikom naraz. Skały metamorficzne mogą powstać zarówno ze skał osadowych, jak i magmowych. Warunki pozwalające przeobrazić istniejące już skały występują w głębszych warstwach skorupy ziemskiej, w sąsiedztwie ognisk magmowych lub w przypadku wylanie się gorącej lawy. Wyróżniamy 3 podstawowe rodzaje metamorfizmu i skał metamorficznych.
- w przypadku, gdy czynnikiem przeobrażającym skałę jest wysoka temp., mamy do czynienia z metamorfizmem kontaktowym (termiczny) (np. marmur)
- drugim rodzajem jest metamorfizm dynamiczny (dyslokacyjny), gdzie czynnikiem przeobrażającym jest wysokie ciśnienie, temp. odgrywa rolę podrzędną np. podczas fałdowania (np. łupki metamorf.)
- trzeci typ to metamorfizm regionalny (termodynamiczny), gdzie wysoka temp. i wysokie ciśnienie doprowadzają do powstania np. gnejsów ze skał magmowych lub osadowych.

Przykłady występowania:
Polska:
• Sudety
• Góry Sowie
• Karkonosze
• Góry Izerskie
• Sławionowice
• Kłodzko Świat:
•



10. Oceń przydatność znanych Ci metod odtwarzania dziejów Ziemi.

Odtwarzaniem dziejów Ziemi zajmuje się geologia historyczna. Jej przedmiotem badań są etapy tworzenia się Ziemi jako planety, rozwój litosfery oraz życia na Ziemi.

Stratygrafia to dział geologii obejmujący ustalania kolejności ułożenia warstw skalnych oraz określeniem ich wieku. Podstawową metodą stosowaną w stratygrafii jest metoda paleontologiczna (skamieniałości przewodnich). Dzięki tym badaniom można było odtworzyć kolejność er, okresów i epok geologicznych. Kolejność ta przedstawiana jest w postaci tabel stratygraficznych.

Badanie skał to przede wszystkim wiercenia. Dzięki nim można określić budowę geologiczną danego obszaru tzn. rodzaje skał i ich ułożenie. Najgłębsze wiercenia – 12km.

Do ustalenia wieku względnego skały służą takie metody jak:
- superpozycji – zgodnie z tą zasadą warstwa skalna położona wyżej jest młodsza od leżącej niżej. Zasada ta może być stosowana tylko na obszarach nie zaburzonych tektonicznie.
- Tektoniczna – polega na analizie niezgodności ułożenia warstw. Pozwala na ustalenie czasu ruchów górotwórczych, transgresji i regresji morskich.
- Paleontologiczna (skamieniałości przewodnich) – polega na określaniu wieku względnego skały na podstawie zachowanych w skale szczątków roślinnych lub zwierzęcych.
- Archeologiczna – stosowana do określania wieku skał młodych, w których zachowały się wyroby wytworzone przez ludzi (np. naczynia)

Do określenia wieku bezwzględnego skały można użyć metod:
- radiometrycznej – wykorzystanie rozpadu pierwiastków promieniotwórczych w skale. Najczęściej stosuje się metodę uranową. (czas rozpadu uranu, zamienia się w ołów)
- dendronologiczna – należy do metod biologicznych. Polega na badaniu słojów przyrostu rocznego w pniach drzew żyjących, kopalnych oraz drewna pochodzącego ze starych budynków
- pyłkowa – polega na badaniu pyłków roślinnych zawartych w torfie lub osadach na dnie jeziora.




11. Przestaw najważniejsze wydarzenia geologiczne i przemiany świata organicznego w wybranej erze.

Era
Okresy Przemiany w świecie organicznym Wydarzenia w dziejach Ziemi Kopaliny użyteczne w Polsce
M e z o z o i c z n a Kreda Pierwsze rośliny okrytonasienne, czyli kwiatowe. Wymieranie amonitów, belemnitów oraz olbrzymich gadów. Wielka transgresja (zalew) morska w górnej części tego okresu. Klimat ciepły, silny wulkanizm •Ropa naftowa w Karpatach,
•fosforyty na obrzeżu G. Świętokrzyskich
Jura Punkt szczytowy rozwoju olbrzymich gadów oraz amonitów i belemnitów. Pojawienie się pierwszego praptaka. Bogata fauna morska. Klimat bardzo ciepły, tropikalny. Słaby wulkanizm •Rudy żelaza w paśmie Jury Krak.-częst., na obrzeżu G. Świętokszyskich oraz ok. Łęczycy
Trias Bogata flora nagonasiennych. Rozwój amonitów. Początek rozwoju gadów. Klimat suchy, pustynny. Słaby wylkanizm •Dolomity w ok. Olkusza, Bytomia i Tarn. Gór.
•Rudy żelaza w ok. G. Świętokrzyskich. •Węgle brunatne ok. Zawiercia


12. Na czym polega globalna tektonika litosfery? Wyjaśnij zjawisko subdukcji i spredingu.

Globalna tektonika litosfery to teoria mówiąca o tym, że kontynenty były kiedyś połączone ze sobą i tworzyły jeden wielki kontynent, a stan obecny jest wynikiem dryfu kontynentów. Teorię tą założył w XIX wieku niemiecki geograf Aleksander Humboldt, ale udowodniono ją dopiero po II WŚ w latach 60. badając dno Oceanu Atlantyckiego.

Dowody połączenia Ameryki z Afryką:
- linia brzegowa z szelfem
- skamieniałości
- stare tarcze po obu stronach Atlantyku
- ślady zlodowaceń
- badania magnetyzmu szczątkowego  młode bazalty ułożone normalnie a starsze odwrócone

Subduckja – zjawisko samolikwidacji płyt tektonicznych spowodowane kolizjami płyt. Cieńsza płyta wciska się pod płytę kontynentalną (zderzenie się 2 płyt)


Spreding – proces tworzenia się nowej litosfery oceanicznej wskutek rozrywania i rozsuwania się dna.


13. Opisz układ warstw skalnych na podanym przekroju geologicznym. Spróbuj odtworzyć kolejność
wydarzeń.


14. Omów różnicę między wulkanizmem a plutonizmem. Podaj przykłady wulkanów różnych typów i ich
występowanie na świecie.

Procesy plutoniczne są wywołane przemieszczaniem się magmy w obrębie skorupy ziemskiej. Gorąca magma ma tendencję do ruchu w kierunku powierzchni Ziemi. Magma wkraczająca między istniejące wcześniej skały tworzy intruzje. Zastygając, tworzy dużych rozmiarów ciała skalne złożone ze skał głębinowych nazywane batolitami. Przykładem odsłoniętego batolitu jest masyw Karkonoszy. Innym często spotykanym rodzajem intruzji jest lakolit, który wypełnia przestrzeń w kształcie soczewy, prowadząc często do nabrzmienia powierzchni.

Procesy wulkaniczne – wydostająca się z zewnątrz magma, po wydostaniu się na powierzchnię nosi nazwę lawy. Wydostająca się lawa gromadzi się wokół miejsca, z którego się wydostaje i tworzy stożki o różnym nachyleniu, nazywane wulkanami lub pokrywy skał wylewnych – trappy.
Wraz z lawą wydostają się na powierzchnie także utwory piroklastyczne tj. fragmenty lawy rozpylone w powietrzu, a następnie zastygłe w locie lub na ziemi, fragmenty skał wyrwanych z komina wulkanicznego lub krateru.
Popioły i piaski wydostające się tworzą po opadnięciu i tworzą skały nazywane tufami.

Wulkany:
- ekslozywne – wyrzucają materiał piroklastyczny np. Aquan w Gwatemali. Wulkany o erupcjach mieszanych to stratowulkany np. Wezuwiusz (Włochy, Pompeje)
- stożkowe (lawa kwaśna)
- tarczowe (lawa zasadowa)

Ze względu na aktywność • aktywne •drzemiące • wygasłe

Rozmieszczenie wulkanów jest związane z krawędziami płyt litosfery. Liczbę wulkanów czynnych ocenia się na 450 i na pewno nie jest to wartość dokładna, ponieważ wiele wulkanów występuje na dnie oceanów, a ich erupcje nie zawsze są rejestrowane.


15. Wskaż regiony występowania najważniejszych złóż mineralnych na wybranym kontynencie (Afryka lub
Ameryka).




16. Scharakteryzuj skład i budowę atmosfery ziemskiej. Omów rolę jej składników i warstw dla życia na
Ziemi.

Atmosfera ziemska to powłoka gazowa otaczająca Ziemię, będąca najbardziej zewnętrzną częścią powłoki ziemskiej. Składa się z następujących gazów:
- azot ~ 78%
- tlen ~ 21%
- argon - 0.93%
- inne (dwutlenek węgla, neon, hel, krypton, ksenon, wodór, ozon) – 0,04%

Poza wymienionymi atmosfera zawiera także domieszki gazowe, ciekłe i stałe. Do najważniejszych należy para wodna. Domieszki ciekłe i stałe nazywane są aerozolami atmosferycznymi. Najczęściej są to pyły pochodzenia naturalnego (pył wulkaniczny, glebowe, pyłki roślin) oraz antropogeniczne (pyły przemysłowe, komunikacyjne).

Warstwy atmosfery:
- Troposfera – najniższa, skupia 80% masy powietrza oraz prawie całą parę wodną. Zachodzą tu procesy które kształtują pogodę i klimat na ziemi.
- Tropopauza – cienka warstwa przejściowa nad troposferą. Temp spada tu do –80oC
- Stratosfera – w górnej jej części ozonosfera
- Stratopauza
- Mezosfera
- Mezopauza
- Termosfera – dolna część to jonosfera zawiera zjonizowane gazy, odbijają fale radiowe – umożliwia to przesyłanie ich na duże odległości. Zorze polarne. Górna część egzosfera.
17. Opisz rozkład temperatur w troposferze i wyjaśnij ich zróżnicowanie.

Troposfera – najniższa warstwa, w której skupia się 80% masy powietrza oraz prawie cała para wodna. W warstwie tej zachodzą procesy, które kształtują pogodę i klimat na powierzchni Ziemi. Grubość troposfery zależy od szerokości geograficznej. Nad równikiem sięga ona do 17 km, nad biegunami natomiast do 8 km. Wraz ze wzrostem wysokości temp. powietrza spada średnio o 0,6oC na 100 m.
Tropopauza – cienka warstwa przejściowa nad troposferą. Temp. powietrza w tej warstwie wynosi około –80%oC w strefie międzyzwrotnikowej, nad biegunami natomiast waha się od 45 oC do -65 oC.

Spadek temperatury wraz ze wzrostem wysokości spowodowany jest przez spadek ciśnienia atmosferycznego. Jeżeli jest inaczej, oznacza to, że muszą zachodzić w tej warstwie jakieś procesy egzotermiczne, tzn. wydzielające ciepło. We wszystkich pauzach temperatura jest stała, gdyż są one cienkimi warstwami przejściowymi między zasadniczymi warstwami atmosfery.

Spadek temp. zależy także od wilgotności powietrza. W powietrzu wilgotnym jest to 0,6 oC na każde 100 m wysokości. W powietrzu suchym natomiast 1 oC/100m

W troposferze występuje okresowo zjawisko inwersji temperatur powietrza. Jest to zjawisko wzrostu temperatury powietrza ze wzrostem wysokości. Inwersja może mieć miejsce wówczas, gdy nie zachodzą w troposferze ruchy pionowe powietrza.


18. Jakie wiatry wieją w Azji Połudn.-wsch., jakie w Tatrach, a jakie na wybrzeżu Bałtyku? Opisz
mechanizm ich powstawania.

Azja Południowo-wschodnia: monsuny – wiatry o rytmie rocznym, zmieniające swoje kierunki
w zależności od pory roku.
•Latem nad lądem powstają ośrodki niskiego ciśnienia, natomiast nad oceanem tworzy się wyż. Z kierunku wyżu dociera na la powietrze o dużej wilgotności, jest to monsun letni, przynoszący opady.
•Zimą sytuacja ulega odwróceniu i nad wychłodzonym lądem powstaje wyż a nad oceanem niż. Wówczas to suche powietrze porusza się w kierunku oceanu. Jest to monsun zimowy.

Morze Bałtyckie: bryzy – powstają na podobnej zasadzie jak monsuny. Tempo zmian kierunku jest
większe, następują one dwukrotnie w ciągu doby. Są to wiatry charakterystyczne dla obszarów leżących na styku lądu i morza, a czasami powstają na kontakcie z dużymi jeziorami.
• W ciągu dnia mamy do czynienia z bryzą dzienną, kiedy to na skutek różnego tempa nagrzewania się podłoża nad lądem powstaje ośrodek niskiego ciśnienia, a nad morzem ośrodek wysokiego ciśn. Wiatr wieje od morza do lądu.
•W nocy sytuacja się odwraca i zmianie ulega kierunek wiatru, który skierowany jest ku morzu. Jest to bryza nocna, najbardziej odczuwalna wieczorem.

Tatry: fen (regionalnie: halny) – powstaje, gdy po przeciwnych stronach gór występują różnice
ciśnień. Góry w tym wypadku są przeszkodą terenową (orograficzną) dla poszukującego się powietrza. Powietrze zostaje podnoszone do góry po stronie wysokiego ciśnienia, wskutek tego zachodzą przemiany wilgotnoadiabatyczne doprowadzające do kondensacji pary wodnej, powstania chmur i opadów nazywanych orograficznymi. Powietrze po przejściu przez wierzchołki gór opada w dół i wówczas zachodzą procesy suchoadiabatyczne prowadzące do podniesienia temp. Wiejący wiatr jest ciepły, porywisty i suchy.