Rzeżbiarze XX wieku - Archipenko Aleksandr

Archipenko Aleksandr (1887-1964), amerykański rzeźbiarz pochodzenia ukraińskiego. Reprezentatywny artysta kubistyczny i pionier rzeźby abstrakcyjnej. Studiował w Kijowie i Moskwie. Od 1908 przebywał w Paryżu, gdzie prowadził eksperymentalną szkołę rzeźby. W okresie 1921-1923 w Berlinie, od 1923 w USA, gdzie wykładał na różnych uczelniach. Od 1939 prowadził w Nowym Jorku własną szkołę rzeźby. Ewoluował od twórczości kubistycznej przez wpływy futuryzmu i ekspresjonizmu do form klasycyzujących i stylizujących. Stosował nowe, nietradycyjne materiały (np. szkło) i łączył malarstwo z reliefem (tzw. skulptomalarstwo). Interesował się problemami ruchu i światła w rzeźbie. Od 1946 tworzył kompozycje z przezroczystych mas plastycznych, z wykorzystaniem światła.
Archipenko był pierwszym rzeźbiarzem, który starał sie wyciagnąć wszechstronne wnioski z doświadczeń malarzy kubistów.W pierwszym okresie paryskiej działalności rzeźbił stojące lub przykucniete postacie o gładkich , zwartych formach i silnie stylizowanej płynnej lini.W dziełch tych widoczne było dążenie do maksymalnego uproszczenia bryły, do eliminowania zbędnych szczegółów i operowania aluzją. Na przykład w „Czarnym torsie” głowa i szyja siedzącej kobiety tworzą jednolitą, wydłużoną, cylindryczną forme, a rysy twarzy są tylko bardzo schematycznie zaznaczone. W tym czasie twórczości archipenki dochodziły do głosu także pewne tendencje ekspresjonistyczne, wyrażające się w swoistej deformacji, w przesadnym akcentowaniu niektórych partii ciała, n aprzykład bioder i rąk w rzeźbie „Zuzanna”.Około roku 1911 Archipenko, zachowując nadal ogólną zwartość bryły, zacząl rozbijać jej powierzchnieę, dynamicznymi załamaniami płaszczyzn, a takze formy wypukłe z wklęsłymi ”Siedząca matka”. Archipenko jako pierwszy rzeźbiarz zastąpił formę wypukłą otworem, formą powietrzną, podejmując próbe wprowadzenia do rzexby nowej koncepcji przestrzeni i nowego pokazania przedmiotu w tej przestrzeni. Na przykład „Kobieta idąca”.Głowa i korpus zostały potraktowane jako formy całkowicie ażurowe. Forme nóg uzupełnił artysta podłużnymi wgłębieniami.Bryła została tutaj skomponowana z nakładających sie na siebie planów. Podobną lekkoscią i „powietrznością” odznaczała się jedna z wybitniejszych rzeźb Archipenki „Gondolier”. Ciało gondoliera stanowi zwartą masę zestawionych ze sobą wąskich, wydłuzonych geometrycznie brył, ową lekkość natomiast ukazał artysta przez „redukcję” postaci oraz wprowadzenie duzych przestrzeni powietrznych między pionowa figura gondoliera a ustawionymi diagonalnie długim wiosłem. Problem formy powietrznej podjął Archipenko w latach 1915-1916 w różnych wersjach „Kobiety czeszącej się”. Forma powietrzna występuje jedynie w parti głowy, natomiast reszta ciała tworzy jednolitą bryłę zróżnicowaną w parti torsu względnie ramion i nóg przez aktywne plastycznie wklęsłe formy odwrócone. We wszystkich tych rzeźbach Archipenko upraszczał i geometryzował bryłę , a równoczesnie ożywiał ją przez rytmiczny układ płaszczyzn i kontrastowanie form wypukłych i wklęsłych, pełnych i powietrznych. Stwarzało to równoczesnie odpowiednia gre świateł i cieni.Widoczne tu było niewątpliwie odziaływaniwe futuryzmu co odzwierciedliło się w rzeźbie „Walka bokserska”. Wpływy futuryzmu zaznaczyłt się tu zarówno w samym doborze tematu, jak i w dynamizmie przeciwstawnych ,schematycznych form, które już tylko w bardzo ogólny sposób oznaczały postacie walczących bokserów. Problem ruchu zainteresował Archipenke już wcześniej. W roku 1912 skonstruował z drewna, szkła i drutu polichromowany relief przedstawiający cyrkowca żonglującego kulami i krążkami. W reliefie tym, zatytuowanym od nazy paryskiego cyrku – Medrando, artysta połączył ruch sugerowany przez kula i krążki unoszące się niejako w powietrzu, z rzeczywistym ruchem reki żonglera, którą można było poruszać. Do motywu tego powrócił jeszce w następnych latach, konstruując schematyczne postacie cyrkowców, przypominające jakieś automatycznie poruszajace się manekiny. W „Medrano” Archipenko, dążąc do poszerzenia zakresu rzeźby, nie tylko wprowdził jako jeden z pierwszych rzeźbiarzy nowe materiały i nową technikę ale starał się także zespolić we wspólnym działaniu środki wyrazowe właściwe rzeźbie i malarstwu- efekty powierzchni, bryły, przestrzeni i koloru. Bryła i kolor pozostawały w ścisłej od siebie zależności, wzmacniały lub osłabiały swoje działanie, współgrały albo kontrastowały ze sobą. Polichromię stosował Archipenko w swoich pełnoplastycznych rzeźbach i płaskorzeźbach modelowanych w gipsie np. „Carrousel- Pierrot” z 1913 r. Postac owego pierrota skonstruowana została z prostych geometrycznych brył- gładkich kul, elipsoid, stożków, płaskich krążków oraz ich segmentów.Dynamiczny układ brył i rytm barw sugerują niemal taneczny, wirowy ruch. W ciągu lat dwudziestych Archipenko zwrócił sie ku eklektycznemu klasycyzmowi „Tors kobiecy”, a później przeszedł do dośc powierzchownej kubizujacej stylizacji. Pod koniec lat piećdziesiątych w jego rzeźbach pojawiła się także pewna skłonność do secesyjnej dekoracyjności. Równoczesnie Archipenko robił eksperymenty w dziedzinie sztuki kinetycznej. W roku 1924 wynalazł „archipeinture”, maszynę pozwalającą ukazywać ruchome obrazy, a po drugiej wojnie światowej tworzył rzeźby „modulujące światło” – kompzycje z przezroczystych materiałów, oświetlone od wewnatrz.