Traktat wersalski -recenzja na podstawie książki Andrzeja Bartnickiego

Autorem książki pt.Traktat Wersalski jest Andrzej Bartnicki. Publikacja ta potwierdza znajomość Autora w kwestii traktatów pokojowych zawartych po zakończeniu I wojny światowej oraz sytuacji politycznej panującej wówczas na świecie. Recenzowana praca odsłania problem z jakim musieli zmierzyć się politycy by przywrócić zburzony porządek panujący w przededniu wojny. Autor szkicuje trudne warunki negocjacji począwszy od konferencji w Paryżu, poprzez kolejne traktaty w Saint- Germain- en- Laye, Neuilly, Trianon, Severes, ukazuje proces tworzenia Ligi Narodów i przedstawia efekty Konferencji Waszyngtońskiej.
Pierwszy rozdział zatytułowany „Zanim mundury zamieniono na fraki” ukazuje ostatnie miesiące wojny. Przedstawia trudną sytuację gospodarczą na świecie. Kiedy wojna chyliła się ku upadkowi, ostatnia ofensywa podjęta przez Niemców pod Marną w VII 1918 załamała się w obliczu kontruderzenia wojsk alianckich generała Ferdynanda Focha. Niemiecki feldmarszałek Paweł Hindenburg wydał rozkaz odwrotu spod Marny. Klęska ta zadana Niemcom 8 VIII 1918 pociągnęła za sobą szereg niepowodzeń, co doprowadziło do kapitulacji, dzień ten nazywany jest „czarnym dniem wojsk niemieckich”. Niemcy łudziły się że gdyby udało im się odnieść choćby jedno zwycięstwo mogłyby wzmocnić swoją pozycję w rokowaniach pokojowych.
15 IX1918 wojska serbskie, greckie, włoskie, francuskie i angielskie rozpoczęły pod dowództwem generała Franchet d’Esperey’a ofensywę na froncie bałkańskim. Rozbili oni armię bułgarską. 26 XI 1918 rząd Bułgarii zwrócił się z prośbą o przerwanie ognia, a 29 XI 1918 podpisano w Salonikach zawieszenie broni. Bułgarzy zmuszeni zostali do bezzwłocznej ewakuacji swoich wojsk z terytoriów Grecji i Serbii, demobilizacji armii z wyjątkiem 3 dywizji przeznaczonych do ochrony porządku wewnętrznego oraz na zajęcie przez oddziały alianckie ważniejszych punktów strategicznych w Bułgarii.
Tak więc Turcja została odcięta od swoich sojuszników. 19 IX1918 alianci rozpoczęli ofensywę, 20 IX 1918 zajęli Nazaret, 1 X1918 wkroczyli do Damaszku. W trzy tygodnie później padło Aleppo, 30 X 1918 na wyspie Lemnos na pokładzie okrętu „Agamemnon” przedstawiciele rządu tureckiego podpisali zawieszenie broni. Turcja zobowiązała się do ewakuacji swoich wojsk z Półwyspu Arabskiego, Mezopotamii, Syrii, Armenii i Cylicji. Okręty alianckie otrzymały prawo do przepływania przez cieśniny Dardanele i Bosfor na Morze Czarne. Terytorium cieśnin miało być okupowane przez wojska sprzymierzonych. Ponadto zagarnięto całą flotę wojenną Turcji, a armia turecka poza nielicznymi wyjątkami uległa demobilizacji. Tak więc we IX i X wyłączeni zostali dwaj wierni sojusznicy Niemiec: Bułgaria i Turcja. W obliczu tak trudnej dla Niemiec sytuacji 14 IX 1918 minister spraw zagranicznych Austro-Węgier hrabia Stefan Burian zwrócił się z notą do państw walczących aby zwołać konferencję w neutralnym państwie aby ustalić warunki przerwania działań zbrojnych. Propozycja ta została odrzucona przez państwa alianckie. Prezydent USA Woodrow Wilson określił cele wojenne Stanów Zjednoczonych w tzw. „14 punktach” sformułowanych 8 I 1918. Dotyczyły one między innymi zawieranie jawnych układów międzynarodowych, swobodnej żeglugi na morzach, zniesienia przeszkód handlu międzynarodowego, rozbrojenia, utworzenia międzynarodowej organizacji, uważał też że nowe granice w Europie powinny być oparte na zasadach etycznych. Układ ten miał też inne znaczenie, bowiem Rosja rozpoczęła publikacje tajnych umów zawartych przez państwa Ententy już w okresie wojny, przewidujący nowy podział świata po jej zakończeniu (znaleziono tam między innymi układ o podziale Turcji).
W nocy z 12 X 1918 szef sztabu generalnego Niemiec Hindenburg oraz jego zastępca Ludendorff stwierdzili że armia może walczyć jeszcze tylko 48 godzin zanim nastąpi katastrofa klęski.
Kolejny rozdział omawia warunki rozejmu. Wysłano notę do prezydenta USA, na którą ten długo nie dawał odpowiedzi. Kanclerz Maksymilian Badeński i cesarz Wilhelm II stwierdzili że w imieniu Reichstagu i narodu niemieckiego że przyjmą upokarzające warunki pokoju. 28 I 1918 Niemcy żądały rozejmu tylko dlatego żeby się wzmocnić i wiosną rozpocząć nową ofensywę, ale wojska alianckie również nie ustąpiły. Żądano abdykacji cesarza Wilhelma II, dymisji Ludendorffa. Austro-Węgry poprosiły o rozejm, utworzono z nich dwa osobne państwa. 3 XI 1918 został podpisany rozejm z Austrią i Węgrami. Sytuacja Niemiec stała się beznadziejna. Strona Niemiecka podjęła pertraktacje z marszałkiem Fochem w sprawie zawieszenia broni.6 XI 1918 rząd niemiecki wyznaczył delegację, na czele stanął Mathias Erzberger. Delegacja niemiecka przeprowadzona przez żołnierzy francuskich wsiadła do pociągu.8 XI 1918 o godzinie 7.00 pociąg zatrzymał się w lesie Campiegne. Delegatom niemieckim przedstawiono warunki rozejmu, na ich przedyskutowanie wyznaczono 72 godziny, ostateczny termin upływał 11XI 1918 o godzinie 11.00.
Dalej autor ukazał główne punkty przedstawione Niemcom, były one następujące:
1) Niemcy muszą w ciągu 15 dni ewakuować swoje wojska z terytorium Belgii, Francji, Luksemburga, oraz opuścić Alzację i Lotaryngię oraz Rumunię.
2) Wyprowadzić wojska z Austro-Węgier i Turcji.
3) Wydać Entencie 5 tyś. ciężkich i polowych dział, 30 tyś. karabinów maszynowych, 2 tyś. samolotów, 5 tyś. lokomotyw, 5 tyś. samochodów, 150 tyś. wagonów.
4) Niemcy miały wyrazić zgodę na zajęcie przez wojska Ententy, lewego brzegu Renu i utrzymywać je na własny koszt.
5) Traktaty brzeski i bukareszteński miały być unieważnione.
6) Wojska znajdujące się jeszcze we Wschodniej Afryce powinny natychmiast skapitulować.
7) Domagano się uwolnienia wszystkich jeńców wojennych.
8) Wydanie Entencie łodzi podwodnych oraz 8 lekkich krążowników, 10 pancerników, 6 krążowników liniowych,50 kontrtorpedowców.
9) Pozostałe niemieckie okręty miały być rozbrojone i nadzorowane przez państwa sprzymierzone aż do czasu, kiedy przyszła Konferencja pokojowa zadecyduje ostatecznie o ich dalszym losie.
Warunki te oznaczały całkowitą kapitulację. Musiano poinformować o tych warunkach kanclerza i cesarza. Tymczasem w Niemczech sytuacja zaczęła się pogarszać, wzrastały nastroje rewolucyjne, żądano ustąpienia cesarza Wilhelma II. Kanclerzem, Maksymilian Badeński ogłosił przywódcę socjaldemokratów- Fryderyka Eberta. O godzinie 14.00, 9 XI 1918, proklamowano w Niemczech republikę.28 XI 1918 Wilhelm II podpisał akt zrzeczenia się praw do tronu pruskiego i niemieckiego. Rozejm podpisano 11 XI 1918 o godzinie 2.15.Częściowo znowelizowano warunki rozejmu. Zaproponowano zmniejszenie ilości karabinów maszynowych, które miały być przekazane aliantom z 30 tyś. do 25 tyś. motywując to koniecznością stłumienia rewolucji. Zmniejszono też ilość przekazanych aliantom samolotów z 2 tyś. do 1700. O godzinie 5.10 w wagonie Focha w lesie Campiegne pełnomocnicy złożyli podpisy.
Trzeci rozdział autor poświęcił na omówienie rozpoczęcia obrad. Wśród aliantów zaczęły się rozterki, gdzie ma odbywać się konferencja. Francja proponowała Paryż, Anglia zaś neutralną Genewę. W końcu zapadła decyzja na miejsce przywrócenia ładu wybrano Paryż. W obradach wzięli udział przedstawiciele 27 państw, które znajdowały się z Niemcami w stanie wojny. Kraje uczestniczące w Konferencji podzielono na 4 kategorie.1 grupa to państwa posiadające interesy o charakterze ogólnym- USA, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Japonia. 2 grupa to państwa posiadające interesy o charakterze lokalnym- Belgia, Brazylia, Chiny, Czechosłowacja, Dominia brytyjskie, Indie, Grecja, Gwatemala, Haiti, Honduras, Kuba, Liberia, Nikaragua, Panama, Polska, Portugalia, Rumunia, Serbia, Syjam.3 grupa to Ekwador, Peru, Boliwia, Urugwaj, brały udział w obradach ich dotyczących.4 grupa to państwa neutralne. Na obrady nie zaproszono Rosji Radzieckiej.
Konferencja miała odbywać się na zasadach demokratycznych i wszyscy mieli mieć prawo swobodnego wypowiadania się, sytuacja była jednak zupełnie inna. Wynikało to z różnej liczby delegatów. USA, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Japonia miały po 5 delegatów, natomiast pozostałe kraje 1-2 członków. Wielkie mocarstwa reprezentowali: USA-prezydent Woodrow Wilson, sekretarz stanu Robert Lansing, oraz pułkownik Edward Mandel Hause. Wielką Brytanie- premier David Lloyd George, minister spraw zagranicznych Arthur James Balfour, lord Andrew Bonar Law. Francję- premier i minister wojny Georges Clemenceau, minister spraw zagranicznych Stefan Pichon, Andre Tardien. Włochy- premier Vittorio Emanuele Orlando, minister spraw zagranicznych Giorgio Sidney Sonnino. Japonię-minister spraw zagranicznych Makino i były premier Kimmonczi Sajondzi.
18 I 1919 delegaci zebrali się w tzw. Sali Zegarowej. Konferencję otworzył prezydent Francji Raymond Poincare. Przewodniczącym obrad został Georges Clemenceau.Czterema wiceprzewodniczącymi wybrano Lansing’a, Lloyda Georga, Orlando, Kimmonczi Sajondzi. Wielka Brytania swoje cele wojenne osiągnęła przed rozpoczęciem obrad:
zniszczenie floty wojennej Niemiec, utrącenie konkurencji handlowej Niemiec na rynkach światowych, opanowanie ważniejszych kolonii niemieckich. Francja natomiast ważniejsze do osiągnięcia cele miała jeszcze przed sobą: uniemożliwić odrodzenie potęgi niemieckiej, wzmocnić swoją pozycję militarną, ekonomiczną i polityczną. Za języki oficjalne na konferencji wybrano język angielski i francuski.
Rozdział czwarty dotyczył „Rady Dziesięciu” i „Wielkiej Czwórki”. Rada dziesięciu przygotowywała projekty uchwał. Przewodniczyli jej W. Wilson, R. Lansing, L. George, A. Balfour, G. Clemenceau, S. Pichon, V.E. Orlando, S. Sonnino, K. Sajondżi, Makino. Posiedzenia Rady 10 były tajne, ale po złamaniu tego zobowiązania przekształcono ją w Radę 5,złożoną z przedstawicieli wielkich mocarstw. Kiedy Japonia wycofała się z obrad działała tylko „Wielka 4”(Wilson, Clemenceau, George, Orlando choć ten ostatni był tylko „statystą”).
Kolejny rozdział autor poświęcił sprawie Ligi Narodów.O utworzenie Ligi Narodów najbardziej zabiegał Wilson. Wśród artykułów które wzbudziły najwięcej polemik, znalazł się przede wszystkim ten który proponował utworzenie systemu mandatów dla byłych kolonii niemieckich i ziem imperium osmańskiego. Liga Narodów przekazywała zarząd nad nimi innym państwom, a te kierować miały nimi aż do momentu uzyskania niepodległości. Projektowi temu sprzeciwiła się Francja i Anglia. 28 IV 1919 uchwalono Pakt Ligi Narodów, który włączono do ogólnego traktatu pokojowego. W skład Ligi Narodów weszły państwa uczestniczące w wojnie, również Niemcy (1926-1933) oraz nowo powstałe państwa Polska i Czechosłowacja. W XI 1920 dołączyło do niej 13 nowych krajów.
Bartnicki przybliża czytelnikowi główne organy Ligi Narodów były one następujące:
1) Zgromadzenie Ogólne- każdy z członków Ligi miał 1 głos. Sesje zwyczajne odbywały się raz w roku, we wrześniu. Mogły być zwoływane sesje nadzwyczajne.
2) Rada- składać się miała z 9 członków. 5 stałych (Wielka Brytania, Francja, Japonia, Włochy, USA) i 4 niestałych wybieranych corocznie. Jako pierwsi niestali członkowie wybrani zostali: Belgia, Brazylia, Grecja, Hiszpania. Faktycznie Rada składała się z 8 członków bowiem USA nie przystąpiły do Ligi Narodów.
Ważnym organem był też sekretariat na czele z sekretarzem generalnym, pierwszym został Eric Drummond. Na siedzibę Ligi wybrano Genewę. Najważniejsze cele Paktu Ligi sformułowane były w artykułach 8,10-16.
Kwestie mandatową opisuje rozdział 6. Ustalono podział mandatów na grupy. Pierwsza „A”- to posiadłości imperium osmańskiego. Grupa „B”- kolonie niemieckie w Afryce Równikowej. Natomiast Grupa „C”- odnosiła się do Afryki Południowo- Zachodniej i posiadłości Niemieckich na Pacyfiku. Mandaty były formą kolonializmu.
Rozdział 7 opisuje spory dyplomatów o Traktat.
Od Niemiec zażądano 800 mln franków kontrybucji. Francja i Wielka Brytania zaciekle próbowały wyciągnąć jak największe odszkodowania. Ostatnią sumę ustalono na 123 miliardy marek w złocie.
Przyczyną innego sporu była Dalmacja która żądali Włosi i Królestwo SHS, ostatnie nie zgadzano się aby tereny przejęły Włochy. Kolejnym konfliktem była sprawa Niemieckiej granicy wybuchł on o Zagłębie Saary. Inne państwa nie chciały się zgodzić na przejęcie tych terenów przez Francje. Ostatecznie ustalono że Francja otrzyma zasoby węglowe, Zagłębie Saary, z tym że miało być one zarządzane przez okres 15 lat przez Komisje Ligi Narodów na czele której stanął Francuz, a w 1935 miano tam przeprowadzić plebiscyt, w którym ludność miała zdecydować czy chce należeć do Niemiec czy do Francji. Po zakończeniu spornych kwestii ustalono że można zaprosić Niemcy aby przedstawić im tekst Traktatu. 29.IV 1919 minister spraw zagranicznych Niemiec zjawił się w Wersalu- Ulich Brockdorff- Routzau. 7.V.1919 wręczono mu tekst traktatu pokojowego.
Rozdział 8 to podpisanie traktatu Wersalskiego.
Niemcy nie chciały zgodzić się na warunki pokoju żądając dużych ustępstw. Wyrażając zgodę na 100 tysięczną armie, żądali przyjęcia ich do Ligi Narodów. W Alzacji i Lotaryngii chcieli przeprowadzić plebiscyt. Zgadzali się na odszkodowanie w wysokości 100 milionów złotych marek. Wobec nie przejednanych prób przekonania o zmniejszeniu warunków, w końcu 23.VI 1919 Zgromadzenie Narodowe podpisało uchwałę o przyjęciu warunków pokoju. Traktat Wersalski składał się z 440 artykułów. Dzielił się na XV części. W I z nich zamieszczony został Pakt Ligi Narodów . W pozostałych 14 zaś ustalono:
1) Niemcy miały przekazać Francji Alzację i Lotaryngię w granicach z 1871 z wszystkimi mostami na Renie. Jako rekompensatę za zniszczoną kopalnię na terenie Francji otrzymała ona na własność kopalnię węgla w Zagłębiu Saary, zaś zarząd nad tym terytorium przekazano na okres 15 lat Lidze Narodów. Po upływie tego czasu miał się tam odbyć plebiscyt co do dalszej przyszłości tych terenów.
2 )Wojska Ententy miały okupować lewy brzeg Renu na okres 15 lat. Zabraniano Niemcom utrzymania lub budowy fortyfikacji, tak na lewym brzegu Renu, jak na prawym na zachód od linii wytkniętej na 50 kilometrów od strony wschodniej tej rzeki. O losie okręgów Eupen i Malmedy maił zadecydować plebiscyt.
3) O przyszłości Szlezwiku –Holsztynu, ziem utraconych przez Danie w wojnie z Austrią i Prusami w1864 roku również miał zdecydować plebiscyt .
4) Niemcy miały uznać niepodległość Polski i Czechosłowacji. O przyszłości Górnego Śląska miał zdecydować plebiscyt. Ustanowiono Wolne Miasto Gdańsk pod ochroną Ligi Narodów, które włączono w polski system celny. Polska zaś miała reprezentować interesy Wolnego Miasta Gdańska za granicą.
5) Niemy miały uznać niepodległość Austrii „w granicach które będą zawarte między tymi państwami i państwami sprzymierzonymi”.
6) Niemcy miały zrzec się na rzecz sojuszników wszystkich swoich Kolonii.
7) Niemcy miały wyrazić zgodę na anulowanie wszystkich układów zawartych przed I wojną światową które dawały im jakiekolwiek prawa i przywileje na terytorium Liberii Maroko, Egiptu, Chin, Syjamu. Miały też zaaprobować protektorat Francji nad Marokiem i Wielkiej Brytanii nad Egiptem.
8) Zniesiona została w Niemczech powszechna służba wojskowa. Armia mogła składać się z ochotników i nie przekraczać liczby 100 tysięcy wraz z kolonią oficerską nie przekraczającą 4 tysięcy ludzi.
9) Zlikwidowano ich sztab generalny.
10) Wprowadzono zakaz importu broni do Niemiec.
11) Większości umocnień wojskowych nad granicami Niemiec miała ulec likwidacji.
12) Ograniczono liczbę floty wojennej w skład sił zbrojnych Niemiec nie mogły wychodzić samoloty.
Kolejna część utworu dotyczy innych zawartych traktów pokojowych.
10 IX1919 austriackie Zgromadzenie Narodowe podpisało traktat pokojowy z państwami sprzymierzonymi w Saint-Germain-en- Laye pod Paryżem. Austria miała wyrazić zgodę na przekazanie Włochom części prowincji Krainy i Karyntii oraz południowego Tyrolu. Królestwo SHS mało otrzymać większą część Krainy, Dalmację, południową Syrię i południowo- wschodnią Karyntię. Austria miała otrzymać od Węgier Burgenland, Rumunia zaś otrzymała Bukowinę. Armia austriacka miała być ograniczona do 30 tysięcy żołnierzy. Ustalono 3 miesięczny okres demobilizacji oraz że broń w Austrii będzie produkować tylko jedna fabryka. Kraje Ententy miały przejąć austriacką flotę morską, nie wolno było posiadać jej lotnictwa wojskowego. Austria zgodziła się na zapłacenie odszkodowań wojennych.
27. XI. 1919 w Neuilly zostal podpisany traktat pokojowy z Bułgarią i z państwami zwycięskimi. Bułgaria utraciła południową Dobrudżę którą otrzymała Rumunia. Królestwo SHS otrzymało 4 okręgi w rejonie zachodniej Bułgarii. Tracja przeszła w ręce krajów Ententy, które później otrzymała Grecja. Ustalono też że Bułgaria nie może posiadać większej armii niż 20 tysięcy żołnierzy ochotników. Traciła również całą flotę, zobowiązała się do zapłacenia w terminie 37 lat kontrybucji w wysokości 2.25 miliardów franków w złocie. Poza tym miała przekazać odszkodowania w naturze: 250 tysięcy ton węgla Królestwu SHS. Znaczną liczbę wagonów i lokomotyw oraz bydła dla Grecji, Rumuni i Królestwa SHS. Miała taż pokryć utrzymanie stacjonujących oddziałów okupacyjnych.
Niespełna siedem miesięcy później 4.VI. 1920 w pałacu Trianon w Wersalu układ pokojowy podpisały Węgry z państwami Ententy. Kosztem Węgier powiększyły swe terytoria: Rumunia, Królestwo SHS, Czechosłowacja i nieznacznie Austria.
Rumunia otrzymała Siedmiogród, i wschodnią część Banatu, Królestwo SHS- Chorwację i Wojewodine. Czechosłowacja natomiast Słowację i Ruś Zakarpacką a Austria Burgenland. Węgry zrezygnowały z pretensji do portu Finme. Zabroniono im także wprowadzenia obowiązkowej służby wojskowej, ogólna liczba żołnierzy ustalona została na 35 tysięcy. W skład armii Węgierskiej nie mogło wchodzić lotnictwo, czołgi ani ciężka artyleria. Sumę odszkodowań miano ustalić później (64 miliony franków).
W 10 rozdziale zwarta jest kwestia konferencji waszyngtońskiej. Po 1919 roku nie ulegało wątpliwości że, głównym konfliktem na Oceanie Spokojnym jest antagonizm amerykańsko-japoński. Dążenie USA do ograniczenia rozbudowy floty wojennej Japonii spotkało się z przychylnym przyjęciem Wielkiej Brytanii, dodatkowo sytuację poprawiał fakt iż po zwycięskiej wojnie układ z Japonią nie był już dla Brytyjczyków konieczny.
11.VIII.1921 USA wysłały oficjalne zaproszenia na konferencje. Otrzymały je Wielka Brytania, Belgia, Chiny, Francja, Holandia, Japonia, Portugalia, Włochy. Wszystkie państwa zaproszenia przyjęły, aczkolwiek rząd japoński był bardzo niechętny obradom. 12.XI. 1921 prezydent USA Warren Harding otworzył konferencję. Przewodniczącym obrad został amerykański sekretarz stanu, Hughes. Utworzono dwie specjalne komisje pierwsza z nich zajmowała się sprawą ograniczenia zbrojeń, druga zaś problemami Dalekiego Wschodu i Pacyfiku. Zaproponowano ogólny tonaż floty wojennej poszczególnych państw w zakresie większych okrętów. Ustalono 500 tysięcy ton dla USA i Wielkiej Brytanii i 300 tysięcy ton dla Japonii, proporcję więc ustalały się w następujący sposób 5:5:3. Japonia nie chciała zaakceptować tego projektu i zaproponowała inny,jej proporcja miała wynosić 10:10:7.
13.XII.1921 został podpisany układ konferencji waszyngtońskiej tzw. „Traktat Czterech Mocarstw”. Dotyczył on zachowania status quo na Oceanie Spokojnym. 6.II.1922 podpisano w Waszyngtonie układ o ograniczeniu zbrojeń tzw. „Układ Pięciu Mocarstw” , zawarty między USA, Wielką Brytanią, Japonią, Francją i Włochami. Ustalał on tonaże okrętów liniowych w następujących proporcjach 5:5:3:1.75:1.75. Tego samego dnia podpisano też tzw. ”Traktat Dziesięciu Mocarstw” uznający formalnie suwerenność terytorium chińskiego.
Ostatni rozdział dotyczy sytuacji kształtującej się na obszarze Turcji po zakończeniu wojny.10.VIII.1920 w Severes pod Paryżem podpisano traktat z Turcją. W wyniku tegoż pokoju Imperium Osmańskie traciło wschodnią Trację z Adrianopolem, europejski brzeg Dardaneli, cały półwysep Galippoli oraz Izmir miały należeć do Grecji. Na terenie Kurdystanu miało powstać autonomiczne państwo. Ustalono również że armia nie może liczyć więcej niż 50 tysięcy żołnierzy.
Autor wspomina też o konflikcie grecko-tureckim jaki miał w tym czasie miejsce. 13.IX. 1920 ważyły się losy wojny, ostatecznie szala zwycięstwa przechyliła się na stronę Turcji. Armią turecką dowodził Mustafa Kemal, nadano mu tytuł Ataturk Gazi. Jego zwycięstwo nad Sakarye wpłynęło na znaczne umocnienie jego pozycji. Rząd turecki wyraził zgodę na wszczęcie rokowań pokojowych, 3.X.1922 rozpoczęto rozmowy, na czele delegacji tureckiej stanął Ismet Pasza. W tej sytuacji układ w Severes został odrzucony. W X 1922 państwa Ententy poinformowały rząd turecki o przygotowaniu kolejnej konferencji na jej miejsce wybrano Lozannę. Obrady rozpoczęły się 20.XI.1922 w obradach nie wzięły udziału Rosja Radziecka i USA. Zaproponowane warunki pokoju nie zostały przyjęte przez Ismeta Paszę, w tej sytuacji wszyscy politycy Ententy opuścili Lozannę. Rozmowy wznowiono 23.IV.1923 delegacji tureckiej udało się przeforsować większość spornych kwestii. Ostatecznie traktat w Lozannie został podpisany 24.VII.1923.
Na podpisaniu traktatu w Lozannie autor kończy swoją publikację. Na koniec postaram się ocenić tenże pracę. Zaopatrzona jest ona w liczne fotografie i mapy które pozwalają zobrazować i znacznie ułatwić czytelnikowi problematykę ukazaną w książce. Według mnie pozycja jest napisana dość dobrze, łatwo się ją czyta, autor nie zanudza czytelnika mało znaczącymi szczegółami. Znalazłam w niej jednak kilka nieścisłości, brakuje bowiem kwot odszkodowań jakie miały zapłacić państwa przegrane jako kontrybucje, aby zdobyć ta informacje musiałam sięgać do innych publikacji. Dodatkowo autor używa określenia Jugosławia a nie Królestwo SHS, co jest niewłaściwe gdyż Jugosławia powstała dopiero w 1929 roku a okres chronologiczny książki dotyczy lat 1918-1923. Mimo tych błędów uważam że książka jest godna polecenia szczególnie dla studentów historii gdyż może być cennym źródłem na ćwiczenia z historii powszechnej, aczkolwiek zainteresuje też zwykłego czytelnika, miłośnika historii który chce poznać dzieje kształtowania się nowego ładu politycznego po zakończeniu I wojny światowej. Po jej przeczytaniu można śmiało stwierdzić że, nie łatwo było ten „bałagan”naprawić.