Socjologiczny system Emila Durkheima

Emil Durkheim jest uważany za twórcę francuskiej szkoły socjologicznej. Pierwszy profesor socjologii na pierwszej katedrze socjologii utworzonej we Francji, poprzez swoją działalność dał teoretyczne i organizacyjne podstawy do rozkwitu socjologii we Francji, był także założycielem „L’Annee Sociologique”, w latach 1896-1913 najlepszego czasopisma socjologicznego w Europie i na świecie. Sukces ideologii Durkheima wyjaśnia po części fakt, że jego wnioski trafiały najlepiej do burżuazji francuskiej przełomu XIX i XX wieku
także mieszczańska Francja w atmosferze obaw wywołanych Komuną Paryską znalazła w Durkheimie swojego ideologa.

Głosił on solidaryzm i zasady świeckiej moralności wyprowadzonej z socjologii, teorię pedagogiczną mówiącą o wychowaniu jako przygotowaniu jednostki do życia w istniejącym społeczeństwie, zwalczał klerykalizm i potępiał socjalizm.

Ogólna koncepcja socjologii Durkheima opierała się na pozytywistycznej teorii nauki. W tym czasie socjologia znajdowała się w okresie dynamicznego rozwoju - w Anglii, Niemczech, Stanach Zjednoczonych tworzyły się całe szkoły socjologiczne, katedry, czasopisma i instytuty badawcze. Toczyły się dyskusje metodologiczne i zastanawiano się nad możliwościami socjologii jako samodzielnej nauki. Konkurowały ze sobą dwie tendencje: pozytywistyczna i antypozytywistyczna. Pozytywistyczna wywodziła się z założeń sformułowanych przez Comte’a - chciała budować socjologię na wzór nauk indukcyjnych o przyrodzie, przez określenie podstawowych faktów socjologicznych i ich składowych, a następnie opracowanie metod obserwacji tych faktów, stawianie hipotez, a potem ich weryfikację.

Tendencja antypozytywistyczna zakładała, że fakty społeczne, z natury swej „duchowe” są jakościowo odmienne od faktów badanych przez nauki przyrodnicze i wymagają też odmiennych technik badania oraz metod badawczych.

Durkheim starał się określić i zrealizować warunki wyodrębniające socjologię jako samodzielną naukę, czyli: dać definicję faktów społecznych będących wyłącznym przedmiotem badań socjologii i stworzyć dyrektywy dla metod badań socjologicznych.
Chciał skończyć z sytuacją, gdy socjologowie konstruowali wielkie systemy oderwane od faktów, a z drugiej strony różne nauki badały zjawiska społeczne nie zdając sobie sprawy z ich natury. Uważał, że podstawową zasadą metody badawczej socjologii jest teza, że fakty religijne, prawne, moralne, ekonomiczne powinny być rozpatrywane zgodnie z ich naturą, to znaczy jako fakty społeczne. Durkheim postawił więc nową definicję socjologii:
Socjologia jest nauką o faktach społecznych. Nie nauką o społeczeństwie, jego strukturze i rozwoju, lecz zespołem różnych teorii wyjaśniających różne dziedziny faktów społecznych.
A faktem społecznym jest wszelki sposób działania, ustalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę przymusu zewnętrznego – albo inaczej: który jest powszechny w danym społeczeństwie, zachowując własną egzystencję niezależną od wpływów indywidualnych.
Takimi faktami są np. prawo, religia, język, moda itp. Istnieją bowiem niezależnie od istnienia jednostki i zmuszają ją do podporządkowania się.

Durkheim wprowadził również pojęcie świadomości zbiorowej, której dwie cechy miały umożliwić empiryczność socjologii: jej niezależność od stanów psychicznych jednostki i jej zewnętrzność w stosunku do psychiki jednostki. Dlatego wyłącza on z materiałów socjologicznych wszelkie dokumenty dotyczące osobistych przeżyć jednostki jak listy, pamiętniki, życiorysy itp., a nakazuje korzystać wyłącznie z materiałów które wyrażają świadomość zbiorową, jak kodeksy prawne, normy etyczne, dogmaty religijne itd.
Nauki przyrodnicze mają do czynienia z przedmiotami materialnymi – czymś, co badacz może z łatwością dotknąć i obejrzeć. Socjolog może obserwować fakty społeczne (czyli stany świadomości zbiorowej) tylko poprzez ich przejawy materialne.

Świadomość społeczna powstała przy łączeniu się jednostek w grupę tworzy się na określonym „podłożu” czyli przy udziale określonego zespołu warunków środowiskowych i dziedzicznych cech jednostek tworzących, łączących się w społeczeństwo (warunki geograficzne, demograficzne, liczebność itp.). Podstawowymi pojęciami morfologii społecznej Durkheima to objętość i gęstość społeczna. Objętość społeczna to nic innego jak jego liczebność, natomiast gęstość społeczna – tu mamy jej dwa rodzaje: materialna czyli demograficzna gęstość zaludnienia wpływająca na przyrost naturalny i: dynamiczna, polegająca na ilości stosunków i kontaktów pomiędzy członkami społeczności.

Podstawowym czynnikiem wywołującym zmiany w społeczeństwie jest podział pracy i specjalizacja. W społeczeństwach pierwotnych polega ona na ślepym podporządkowaniu się woli ogółu wynikającej z tradycji, wierzeń i opinii publicznej; w społeczeństwach nowoczesnych rezultatem wzrostu specjalizacji jest indywidualizm; powstaje on z osobistych zdolności i indywidualnych osiągnięć. W społeczeństwie takim wzajemna potrzeba usług zapewnia jego spójność, jest to tzw. „solidarność organiczna”.

Durkheim ostro krytykuje poglądy utylitarystów dowodzących, że podział pracy, a zatem i rozwój społeczeństwa wywołany jest dążeniem jednostek do większych zysków. Uważa, że miarą postępu jest szczęście społeczeństwa, jako całości i zbiorowość dąży do tego celu nawet kosztem cierpień jednostek. Przyczyn powodujących zmianę podziału pracy należy szukać we wzroście gęstości społecznej, który powoduje, że jednostki w walce o przetrwanie muszą różnicować swoje prace (specjaliści zaś możliwości usług i rodzaje wytwarzanych dóbr) aby utrzymać się przy życiu. Durkheim zastosował w swojej monografii metodę statystycznego badania faktów społecznych jako podstawy analizy socjologicznej oraz zastosował teorię socjologiczną do wyjaśniania faktów indywidualnych, co stało się swego rodzaju wzorcem i wywarło znaczący wpływ na rozwój socjologii.

Religia w opinii Durkheima, to podstawowy składnik życia społecznego; odrzuca on jednak wszystkie teorie religii definiujące ją jako wiarę w Boga czy siły nadprzyrodzone. Uważał, że religia to „jednolity system wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy świętych, to jest wierzeń i praktyk łączących w jedną wspólnotę zwaną kościołem wszystkich, którzy ją wyznają”. Religia jest pierwotnym, elementarnym zjawiskiem życia społecznego, której rolą jest tworzenie, utrzymywanie i wzmacnianie solidarności społecznej.

Podobnie jak religię, Durkheim tłumaczy też moralność, filozofię i naukę. Wszystkie nakazy moralne są wytworem świadomości zbiorowej, ale żaden filozof nie może dowolnie wytwarzać norm moralnych i narzucać ich społeczeństwu. To społeczeństwo jako całość tworzy normy – etyka naukowa może być tylko nauką o moralności (tj. badać socjologicznie powstawanie norm moralnych w społeczeństwach), nie może jednak norm tych ustanawiać.



W socjologii Durkheima nie oparła się krytyce ani teoria świadomości zbiorowej jako rzeczywistości niepsychicznej i niematerialnej, ani teoria społeczeństwa, które według Durkheima staje się bytem prawie mistycznym, kierującym jednostkami według własnych praw. Teoria religii również nie wytrzymała krytyki wobec odkryć archeologicznych dowodzących, że istniały okresy, kiedy religia nie była znana grupom społecznym we wczesnych stadiach rozwojowych. Najbardziej uznawanym wnioskiem była myśl, że wszystkie dziedziny kultury ludzkiej powstają w określonych grupach społecznych i są wyznaczane w swoim powstawaniu i rozwoju przez siły społeczne działające w tych grupach; przez ich ustrój i instytucje. Moim zdaniem pozytywistyczne, czy może raczej naturalistyczne metody badawcze nie zawsze prowadzą do trafnych wniosków. Odkąd teoria Darwina zdobyła popularność zaczęliśmy spoglądać na siebie samych jak na małpy na wyższym ewolucyjnie poziomie rozwoju. Na początku XX wieku modne było wyjaśnianie zachowań ludzkich wpływem instynktów. Ale mimo istniejącego instynktu życia, człowiek może popełnić samobójstwo, mimo instynktu rozrodczego, wiele kobiet jest zadowolonych z życia, choć nie mają dzieci . Nauczyliśmy się panować nad instynktami i uwolniliśmy się od ograniczeń środowiska – potrafimy na przykład zbudować osiedle pod lodem Alaski dla robotników wydobywających ropę, lub zaludnić międzynarodową stację kosmiczną. Tak wiele jest rzeczy, które moglibyśmy zrobić, że bez wskazówek dotyczących tego, co powinniśmy zrobić, pogubilibyśmy się wśród możliwości podjęcia decyzji. Upraszczamy sobie więc życie rutynami i nawykami. Ale mimo tego ciągle trawi nas niepokój opisany zresztą również przez Durkheima: „Żadna istota żywa nie może być szczęśliwa, a nawet nie może żyć, jeżeli jej potrzeby nie znajdują się we właściwym stosunku do środków”. Niezależnie od tego ile zdobędziemy czy osiągniemy, zawsze chcemy mieć coś więcej.
Potrzebna nam jednak świadomość, że nie wysilamy się na próżno. „Zmierzać do celu, który z założenia jest nieosiągalny, to skazywać się na stan permanentnego niezadowolenia” Rozwiązaniem jest przymus społeczny. Siła moralna, wspólna kultura określająca, czego możemy pragnąć i jak nasze cele osiągnąć. Nasze „uspołecznienie”, czy „socjalizacja” w ramach kultury dokonuje się tak, że najistotniejsze składniki tej kultury zostają trwale wprowadzone do naszej osobowości.

Durkheim skupił wokół swojego czasopisma specjalistów wielu nauk humanistycznych.
Mnogość działów tegoż czasopisma (od filozofii poprzez socjologię religii, prawa, moralności, przestępczości po socjologię ekonomiczną i morfologię społeczną) świadczy o ogromnym zakresie badań przy pomocy założeń jego socjologii. Metodę socjologiczną stosowano do badania faktów humanistycznych – badania te objęły prawie całą humanistykę.

Durkheim sprawił, że socjologia przestała być zbiorem spekulacji na temat struktury i rozwoju społeczeństw, jak to miało miejsce w wielu innych systemach, a stała się nauką empiryczną badającą fakty będące wytworem określonych grup społecznych oraz przebieg i rozwój tych faktów jako wytworów tych grup i określanych w swym przebiegu przez strukturę i warunki życiowe danej grupy.

Praca na podstawie:
Jan Szczepański „Socjologia. Rozwój problematyki i metod”; PWN, 1969r.
Streszczany rozdział:
„Socjologiczny system Emila Durkheima” zakres stron od 305 do 325.