Muzyka konkretna

Szybki rozwój technologiczny z początku XX wieku nie pozostał bez wpływu na rozwój instrumentów muzycznych i technik zapisu dźwięku. Przede wszystkim ulegają zmianie biura konstrukcyjne, laboratoria fabryczne, powstają studia eksperymentalne. Na pierwszy plan wysuwają się badania elektroakustyczne. Już od początku wynalezienia taśmy magnetofonowej - w latach trzydziestych XX w. - wielu artystów eksperymentowało z jej możliwościami. W 1939 roku - John Cage, próbując zastosować zasadę nieoznaczoności w muzyce, skomponował "Imaginary Landscape No.I", który to utwór prezentowała grupa osób używających wyłącznie magnetofonów. Głównym zadaniem wykonawców było zmienianie prędkości przesuwu taśmy. W październiku 1948 roku Radio Francuskie wyemitowało "Koncert szumów" stworzony przez człowieka, który swymi dokonaniami wywarł ogromny wpływ na twórczość - przede wszystkim studyjną - innych artystów. Byt to Pierre Schaeffer (1910-1984) - francuski inżynier dźwięku pracujący w Radiodiffusion-Television Francaise (RTF) w Paryżu, wyprodukował kilka krótkich utworów, eksperymentując przez wiele miesięcy z dźwiękiem zapisanym - wyłącznie przy użyciu ówczesnej technologii nagrywania, montowania, przetwarzania dźwięków i szmerów - na taśmie magnetofonowej i na innych nośnikach technologicznych. Początkowo Schaeffer eksperymentował na nagraniach z płyty gramofonowej gdzie istniała możliwość zamknięcia zapisu dźwięku w jednym okręgu i w ten sposób utworzyć powtarzającą się pętlę. Potrzeba bardziej swobodnej pracy z zamkniętymi cyklami podsunęła Schaefferowi pomysł tworzenia pętli z taśmy magnetofonowej, co z miejsca otwierało przed nim specyficzną możliwość rozdzielania poszczególnych odgłosów natury - lub uzyskanych w sposób naturalny - i układania ich w określone struktury. Od tej pory artysta zaczął eksperymentować z materiałem, który sam nagrywał. Pierre Schaeffer dokonywał pierwszych prób uzyskania muzyki przez elektroniczne przekształcenie gotowego materiału wyjściowego (śpiew ptaków, hałas uliczny, rozmowa, muzyka instrumentów - concret sonore) w zakresie jego wszystkich właściwości (typu: barwa. gęstość, dynamika, wyrazistość itp.). Jak twierdził Pierre Schaeffer muzykę dotychczasową stanowił materiał sztucznie produkowany, wyrażany w symbolice nutowej i ożywiany jedynie za pośrednictwem wykonawców. Taka muzyka jest więc abstrakcyjna i staje się konkretna dopiero przez wykonania. A zatem prawdziwą muzyką może być jedynie muzyka konkretna, której nie trzeba ani notować, ani wreszcie wykonywać. Muzyka konkretna Schaeffera jest syntezą naturalnego materiału i technicznego sposobu realizacji. Chodzi tu o pełne wyzyskanie nie tylko głosu ludzkiego czy dźwięku instrumentalnego, ale całego dostępnego nam tworzywa, słowem wszystkiego, co się da nagrać, zmontować, przekształcić i zestawić.

Jego pierwszy oficjalnie opublikowany utwór nosił tytuł "Etude aux chemans de fer" (Etiuda na lokomotywy) i powstał w wyniku odpowiednio przemyślanego zmontowania dźwięków nagranych w jednej z paryskich elektrowozowni. Były wśród nich odgłosy gwizdków z sześciu parowozów i rozruchu pociągów oraz stukot wagonów jadących po torach. Termin "muzyka konkretna" powstał w 1949 roku, kiedy to Pierre Schaeffer i Jacques Poullin, eksperymentując z fonią stworzyli utwór, który zatytułowali "Musique concrete". Wcześniej - jeszcze w 1948 roku - Schaeffer eksperymentował z efektami uzyskiwanymi w wyniku uderzania na różne sposoby w instrumenty perkusyjne. Zauważył wówczas, że w każdym takim dźwięku można poddać zmianom nie tylko samo brzmienie, ale także jego początek i wybrzmiewanie. W 1948 r. nagrał bicie dzwonów, z którego wyeliminował charakterystyczny atak, umieszczając potencjometr poziomu głośności między mikrofonem a głowicą. Później wymyślił, że z tak powstałych dźwięków można by stworzyć instrument, który bazując na banku wcześniej nagranych "próbek" imitowałby brzmienie np. orkiestry.

Pierre Schaeffer skonstruował na bazie magnetofonu urządzenie o nazwie fonogen, które pozwalało transponować nagraną pętlę przez 12 wyraźnie określonych stopni - jak w skali chromatycznej. Do transpozycji służyła klawiatura umożliwiająca wybieranie dowolnego spośród dwunastu bębnów o różnych średnicach, które zmieniały prędkość przesuwu taśmy przez głowicę odtwarzającą. Specjalny silnik pracujący na dwóch prędkościach pozwalał na kolejną transpozycję - o jedną oktawę. Schaeffer - zafascynowany rozwiązaniami stosowanymi w magnetofonie - zbudował jeszcze drugie urządzenie - morfofon, z którego korzystał, tworząc swoje kompozycje. Było to urządzenie do pracy z zapętloną taśmą wyposażone w 12 głowic - jedną kasującą, jedną nagrywającą i 10 odtwarzających. Każda głowica odtwarzająca miała nastawny filtr do tworzenia specjalnych efektów brzmieniowych.Pierre Henry i razem skomponowali "Symphonie pour un homme seul", której premiera odbyła się 18 marca 1950. Dzieło to odznacza się doskonałą realizacją, mimo pionierskich warunków, w jakich realizowało się to zamierzenie. W 1951 roku studio RTF zostało oficjalnie przemianowane na Groupe de Musique Concrete. Do wspomnianej trójki dołączyli nowi artyści, m. in. Olivier Messiaen i jego uczniowie: George Barraque, na krótko Pierre Boulez i Karl Heinz Stockhausen. Muzycy i wspomagający ich inżynierowie praktykowali wszelkiego rodzaju eksperymenty z dźwiękiem nierzadko naturalnym nagraniem na taśmie magnetofonowej, ale coraz częściej materią poddawaną przetworzeniom stawały się brzmienia generowane z już znanych urządzeń elektronicznych. Wśród nich pojawiło się sporo instrumentów, w których brak klawiatury - czy jakiegokolwiek innego tradycyjnego elementu służącego do wyzwalania dźwięku - sprawiał, że granie na nich polegało na sterowaniu generatorami i filtrami za pomocą potencjometrów, przełączników, a zmiany barw dokonywano m. in. poprzez odpowiednie łączenie różnych kombinacji parametrów na krosownicy. Efekty takiego grania również rejestrowano na taśmie magnetofonowej. Rozmiary owych urządzeń raczej nie skłaniały artystów do przewożenia i korzystania z nich podczas koncertów, dlatego podczas prezentacji na żywo muzycy na ogół korzystali z wcześniej przygotowanych nagrań. Nie było to rozwiązanie satysfakcjonujące ani muzyków, ani słuchaczy. Z tego wynikała wówczas często pojawiająca się wśród artystów potrzeba stworzenia urządzenia elektronicznego, łatwego do przenoszenia i instalowania na scenie, które dzięki wyposażeniu w tradycyjną klawiaturę fortepianową dawałoby szansę grania na żywo bez konieczności wcześniejszego nagrywania na taśmie magnetofonowej całej kompozycji. Z biegiem lat muzyka konkretna zbliżyła się do muzyki elektronicznej, na co wpłynął prosty fakt analogicznego działania podobnych czy identycznych nawet metod technologicznych i urządzeń. W muzyce elektronicznej, jako materiał wykorzystuje się przede wszystkim dźwięki wytwarzane przez urządzenia elektroniczne. Utrwalone na taśmie, dźwięki te mogą być poddawane wielorakim przekształceniom. Podstawowym materiałem w czystej muzyce elektronicznej są tony, wielotony oraz szum. Przekształcenia dźwięków dokonywane są przez filtry elektryczne, które ujmując fragmentami widmo dźwięku, przyczyniają się do zmiany jego barwy, przez modulatory, dzięki którym zmienia się wewnętrzna struktura danego dźwięku, oraz przez szereg urządzeń, które umożliwiają dokonywanie przekształceń natury samego wyjściowego materiału dźwiękowego. Skala środków wrażeniowych muzyki elektronicznej jest olbrzymia i sięga od najdelikatniejszych pasm dźwiękowych aż po potężne zwały szumu. W muzyce elektronicznej obowiązują nowe kanony kompozycyjne. Możliwości zestawiania z sobą najróżniejszych struktur potęguje szereg technik wypracowanych w studio (nagrywanie w małych odstępach tego samego materiału, zestawianie ze sobą wybranych struktur, regulacja procesów dynamicznych, rytmizacja przez traktowanie taśmy jako podziałki czasowej, użycie różnych szybkości przebiegu, zastosowanie pętli, której elementy mogą być przy powtórzeniach różnie profilowane, przenikanie różnych rodzajów muzyki, efekt echa czy efekt przestrzennej lokacji dźwięku). Zasada ogólna polega na tym, że dźwięki instrumentalne, wokalne i szmery są przekazywane albo bezpośrednio przez taśmę elektronicznie przetwarzaną, albo też przez aparaturę typu syntezatorów, modulatorów i generatorów sterowanych napięciem. W tym drugim przypadku następuje bezpośrednie przetwarzanie wszystkich dźwięków bez montażu na taśmę. O samym rezultacie dźwiękowym decyduje jakość sprzętu, sposób komutowania jego poszczególnych układów i wreszcie metoda prezentacji materiału poprzez odpowiednie nagłośnienie. Ten sam utwór może być prezentowany w sposób różny, dzięki czemu samo dzieło zyskuje na swojej żywotności. Świat muzyki elektronicznej jest odrębny ale jej wpływ i związanych z nią doświadczeń kompozytorskich na muzykę tradycyjną jest ogromny.