Referat sprawozdawcy monografii K. Maleczyńskiego "Bolesław III Krzywousty"

Karol Maleczyński przygotował monografię do wydania w roku 1939, lecz ze względu na wybuch wojny ukazała się ostatecznie dopiero w 1975 r. Losy monografii przybliżają zarówno redaktor wydania Wacław Korta we wstępie jak i Aleksander Gieysztor
w posłowiu. Istotnym z punktu widzenia referatu jest fakt, że treść monografii pozostawiono bez zasadniczych zmian, zachowując np. stylistykę wypowiedzi. Zaginione fragmenty uzupełniono w oparciu o wydanie popularno-naukowe „Bolesław Krzywousty. Zarys panowania” tego samego autora, wydane w Krakowie prawdopodobnie w 1946 roku (chociaż np. w zbiorach Miejskiej Biblioteki Publicznej we Wrocławiu nie określono roku wydania, patrz MBP Wrocław UKD 94(438):929 A/Z). Monografię uzupełniono o bibliografię do roku 1939 ( z podziałem na źródła i opracowania), z której autor niewątpliwie korzystał oraz dodatkowo o literaturę przedmiotu z lat 1945-1973.
Monografia Karola Maleczyńskiego jest klasycznym przykładem monografii. Autor przedstawia w niej szczegółowy życiorys Bolesława z podziałem na najważniejsze etapy życia w nierozerwalnym połączeniu z najważniejszymi etapami rozwoju państwa polskiego
u schyłku XI i na początku XII wieku. Historia Bolesława rozpoczyna się od jego długo oczekiwanych narodzin w roku 1085. O okresie wczesnego dzieciństwa autor wypowiada się krótko, nakreślając jednocześnie dosyć szczegółowo sytuację polityczną europy środkowej
i upadek znaczenia Polski na arenie międzynarodowej, oraz sytuację w Polsce i na dworze księcia Władysława Hermana. Poprzez zabieg ten autor w pewnym sensie usprawiedliwia sposób rządzenia i prowadzenia polityki przez dorosłego Bolesława.
Dla okresu dzieciństwa przyszłego księcia istotnym jest przede wszystkim fakt, że opiekunem Bolesława w owym czasie był palatyn Sieciech, sprawujący, według mu współczesnych, faktyczną władzę na dworze książęcym. W wieku lat 12 Bolesław dochodzi do „lat sprawnych” i zaczyna brać udział w wyprawach wojennych i polowaniach, otrzymuje również dzielnicę śląską. Przez kolejne lata, do czasu pasowania na rycerza w 1101 roku, Bolesław wraz z bratem Zbigniewem buntowali się przeciw Sieciechowi, wypowiadając posłuszeństwo ojcu, który popierał palatyna. Okresy buntów i zwieranych porozumień wpływały na podziały dzielnic, którymi zarządzali obaj synowie Hermana, w ich wyniku zaczęły się również krystalizować charaktery i postawy obu książąt (Bolesław sprzyjał Czechom, Zbigniew Słowianom pomorskim). W dotychczasowym sojuszu, skierowanym przeciw Sieciechowi, po wygnaniu go z kraju, pojawiają się pierwsze nieporozumienia i antagonizmy. Dobitnie świadczy o tym fakt, że tuż po śmierci Hermana w 1102 roku prawie natychmiast wybucha otwarta wojna między braćmi. W trakcie wojny o sukcesję obaj bracia szukają sojuszników w krajach sąsiadujących z Polską, jednocześnie Bolesław zaczyna realizować politykę podboju Pomorza. Z okresu walk pomiędzy braćmi ważnym wydarzeniem był najazd wojsk niemieckich pod wodzą Henryka V (przy prawdopodobnym udziale Zbigniewa po stronie niemieckiej) na Śląsk w 1009 roku, w trakcie którego miało miejsce oblężenie Głogowa oraz bitwa na Psim Polu pod Wrocławiem. Te dwa wydarzenia opisane zostały w sposób daleko odbiegający od ich przedstawień w wydawnictwach popularnych. Ostatecznie walki wewnętrzne o sukcesję zakończyły się w roku 1013 chwilowym pogodzeniem się braci, oślepieniem i tajemnicza śmiercią Zbigniewa. Sposób potraktowania brata przyczynił się do powstania poważnych zatargów Bolesława z Kościołem w Polsce, głównie zaś z arcybiskupem Marcinem. Tą trudną sytuację wewnętrzna starał się Bolesław złagodzić wieloma pielgrzymkami i fundowaniem nowych kościołów. Ostatecznie możemy stwierdzić, że od roku 1013 był Bolesław jedynowładcą.
W dalszych latach rządów księcia przeplatały się okresy wojen i pokojów, zawieranych i zrywanych sojuszy. Faktem niewątpliwym jest, że starał się Bolesław, poprzez swoją politykę zagraniczną, utrzymać niezależność Polski od obcych państw, zabezpieczyć granice kraju jak i poszerzyć terytorium państwa o nowe ziemie. Działania te, mimo odnoszonych zwycięstw i porażek doprowadziły ostatecznie do zawarcia trwałego pokuj w tej części Europy (po zjeździe w Mersemburgu w roku 1135) oraz do faktycznego uniezależnienia polskiej prowincji kościelnej od Niemiec (bulla gnieźnieńska z 1136 roku). Do zasług Bolesława należy również zaliczyć chrystianizację Pomorza (przy pomocy Ottona, biskupa bamberskiego), co pozwoliło w przyszłych wiekach na trwałe przyłączenie tych terenów do Polski.
Wszystkie powyższe sukcesy księcia zostały jednak przez historyków końca XIX
i początku XX wieku uznane za mało istotne (może poza sukcesami na Pomorzu)
w porównaniu z zarzucanym Bolesławowi brakiem wyobraźni przy sporządzaniu ustawy sukcesyjnej zwanej testamentem Krzywoustego. Autor wyraźnie broni Krzywoustego, mając na względzie przede wszystkim intencje, którymi kierował się Bolesław. Obrony Krzywoustego w kwestii podziału Polski na dzielnice podejmuje się również Gerard Labuda w swojej pracy pt. ”Władysław i Zbigniew. U genezy podziałów dzielnicowych w Polsce
w drugiej połowie XI wieku”. Bolesław Krzywousty umiera w roku 1138. Jego ciało zostaje pochowane w klasztorze w Płocku. Podsumowując dorobek życia, autor stawia księcia Bolesława III na równi z Mieszkiem I i Bolesławem Chrobrym, w przeciwieństwie do tez stawianych przez współczesnych mu historyków.
Przygotowania Karola Maleczyńskiego do napisania monografii musiały poprzedzić szczegółowe poszukiwania i badania źródeł historycznych. Z analiza bibliografii wnioskować można, że wszystkie źródła pisane były dostępne autorowi w trakcie pisania monografii.
W znacznej mierze wykorzystane zostały informacje zawarte w Kronice polskiej tzw. Galla
(z krytycznym do nich podejściem) ale również dzieła innych kronikarzy, hagiografów
i dziejopisów (w tym Cosmae’sa, Ebo, Annalisty Saxo, Ekkeharda, Herborda, Wincentego Kadłubka czy Jana Długosza). Ponadto autor korzystał również z roczników, kronik
i kodeksów dotyczących opisywanych czasów i wydarzeń. Próba zebrania bibliografii uzupełniającej po roku 1973 pozwala przyjąć, że aktualny stan badań nie zmienił się zasadniczo od roku 1973,a można nawet zaryzykować stwierdzenie, że od roku 1939 niewiele więcej wiemy o Bolesławie III Krzywoustym. Jedyne aktualne badania i dociekania historyków dotyczą raczej miejsca pochówku Bolesława Krzywoustego a nie jego życia. Różne oceny panowania Bolesława wynikać się zdają z innego nastawienia i innej oceny źródeł przez współczesnych historyków zajmujących się tym okresem.
W trakcie prac nad tą monografią, autor podejmował szereg prac i działań mających na celu ustalenie faktów. Podjęte przez autora czynności można nazwać wręcz podręcznikowymi, łącznie z korzystaniem z nauk pomocniczych historii. Mamy więc tu do czynienia niewątpliwie z heurystyką połączoną z dogłębną krytyką zewnętrzną w odniesieniu np. do dzieł kronikarzy opisujących ówczesne wydarzenia, krytyką autentyczności źródeł (np. bulli gnieźnieńskiej z 1136 roku, której zresztą autor poświęcił osobne opracowanie oraz krytyką zewnętrzną, która musiała być poparta doskonałą wiedzą autora dotyczącą autorów dzieł pochodzących z tamtego i kolejnych okresów. Autor wykorzystuje również wiele metod ustalania faktów, w tym między innymi indukcję (opisując np. historię oślepienia Zbigniewa), dedukcję oraz wnioskowanie z milczenia źródeł. W trakcie prac autor korzystał również
z nauk pomocniczych historii, min. epigrafiki (sprawa autentyczności pomnika grobowego
w katedrze płockiej).
W mojej opinii monografia Karola Maleczyńskiego jest opracowaniem w pełni obiektywnym, jedynym do tej pory monumentalnym dziełem dotyczącym życia i panowania Bolesław Krzywoustego. Jak już powyżej zaznaczyłem ewentualna krytyka tego opracowania w kwestii niektórych faktów lub przemilczeń wynikać może z odmiennej interpretacji źródeł. Fakt, że mamy tu do czynienia z opracowaniem naukowym powoduje, że nie jest to praca łatwo przyswajalna ( w porównaniu np. z wydawnictwem popularno-naukowym Zdzisława Pietrasa) jednakże trudno odmówić autorowi rzetelności i szerokiej wiedzy z zakresu przedstawionego tematu. Jedynym mankamentem jest brak map, które ułatwiłyby czytelnikowi zlokalizowanie pewnych wydarzeń, ale jest to raczej uwaga do redaktorów wydania.

Notatka biograficzna

Karol Maleczyński urodził się w roku 1897, zmarł 20 lipca 1968 roku. Był przedwojennym profesorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie wcześniej studiował a następnie pracował pod kierunkiem min. Oswalda Balzera i Stanisława Zakrzewskiego. Do Wrocławia przybył w maju 1945 roku, w tzw. Grupie Naukowo - Kulturalnej prof. Stanisława Kulczyńskiego. Objął katedrę historii Uniwersytetu Wrocławskiego i zajął się organizowaniem studiów historycznych. Był wybitnym polskim mediewistą i autorem wielu opracowań dotyczących polski w okresie średniowiecza, głównie XI wieku. Przetłumaczył na język polski wiele źródeł historycznych, min. Kronikę polską Galla Anonima.