Bruzdkowanie
segmentacja, kolejne podziały jaja w pierwszym etapie rozwoju zarodkowego zwierząt i człowieka na coraz mniejsze komórki, aż do powstania blastuli; w czasie bruzdkowania ani masa zarodka, ani objętość nie wzrastają. DWUPIENNE ROŚLINY -rośliny, u których występują kwiaty rozdzielnopłciowe - pręcikowe (męskie) i słupkowe (żeńskie) na innych osobnikach, np. konopie, wierzba, cis, miłorząb. DYMORFIZM -dwupostaciowość, występowanie 2 różnych postaci osobników jednego gatunku; dymorfizm płciowy - odmienność samca i samicy; dymorfizm sezonowy - pod wpływem sezonowych zmian środowiska. GASTRULACJA -proces przekształcania się zarodka zwierząt i człowieka ze stadium blastuli w gastrulę; polega na przemieszczaniu się komórek w obrębie zarodka i wyodrębnieniu listków zarodkowych, początkowo 2 - ektodermy i endodermy, następnie także trzeciego - mezodermy. GONADY - gruczoły rozrodcze (płciowe), narządy rozrodcze człowieka i zwierząt: jajniki produkujące jaja oraz jądra wytwarzające plemniki. HERMAFRODYTYZM – obojnactwo u zwierząt istnienie u osobnika gruczołów rozrodczych obu płci (np. u tasiemców) lub gruczołu obojnaczego, produkującego jaja i plemniki (np. u niektórych ślimaków). JAJORODNOŚ? - rozród zwierząt, w którym rozwój zarodka przebiega w jaju wydalonym z organizmu matki przed zapłodnieniem lub tuż po zapłodnieniu; występuje u wielu owadów, ptaków JAJOŻYWORODNOŚ?-rozród zwierząt, w którym zarodek rozwija się w organizmie matki, ale osłonięty błonami jajowymi, i kosztem substancji odżywczych żółtka jaja; młode wykluwają się w ciele matki lub tuż po złożeniu jaja; występuje np. u niektórych płazów, gadów i ryb. Zob. też jajorodność, żyworodność. JEDNOPIENNE ROŚLINY - rośliny mające na tym samym okazie zarówno męskie, jak i żeńskie organy płciowe, np. u roślin kwiatowych występują kwiaty pręcikowe (męskie) i słupkowe (żeńskie); do roślin jednopiennych należy np. sosna, leszczyna, brzoza, kukurydza. KWIAT - organ rozmnażania płciowego u roślin nasiennych, przekształcony skrócony pęd; u okrytonasiennych typowy kwiat składa się ze słupka, pręcików oraz z okwiatu (płatki korony i działki kielicha) osadzonych na dnie kwiatowym; u nagonasiennych zwykle brak okwiatu; słupki i pręciki mogą występować w tym samym kwiecie (obupłciowe kwiaty) lub w różnych (jednopłciowe kwiaty); pod względem symetrii rozróżnia się kwiaty promieniste, o kilku płaszczyznach symetrii (np. u gruszy) i kwiaty grzbieciste, o jednej płaszczyźnie symetrii (np. u grochu, szałwii). LISTKI ZARODKOWE - warstwy komórek zarodka człowieka i zwierząt w stadium gastruli; u większości 3: ektoderma, endoderma i mezoderma. ŁOŻYSKO - narząd łączący zarodek ze ścianą macicy matki w rozwoju zarodkowym ssaków; utworzone z części płodowej (np. kosmówki, omoczni) i części matczynej (np. doczesnej); utrzymuje płód w macicy, pośredniczy w głównych procesach fizjologicznych płodu (odżywianiu, oddychaniu, wydalaniu). ŁOŻYSKOWCE, ssaki wyższe, szczep ssaków żyworodnych; rozwój zarodkowy odbywają w organizmie matki, odżywiane za pośrednictwem łożyska. METAGENAZA – przemiana pokoleń występowanie u niektórych grup roślin lub zwierząt 2 pokoleń różniących się sposobem rozmnażania: bezpłciowym (np. za pomocą pływek, zarodników, przez pączkowanie) i płciowym (przez gamety); u roślin: pokolenie bezpłciowe - sporofit, płciowe - gametofit; u zwierząt pokolenia te noszą różne nazwy, np. u jamochłonów polip jest zazwyczaj pokoleniem bezpłciowym, meduza - płciowym; przemiana pokoleń wiąże się zwykle ze zmianą liczby chromosomów w komórkach, z liczby haploidalnej (n) na diploidalną (2 n) i odwrotnie. NASIONO -
nasienie, organ rozmnażania się roślin kwiatowych; rozwija się z zapłodnionego zalążka; składa się z zarodka, bielma lub obielma oraz łupiny; nasiona bielmowe gromadzą substancje pokarmowe (białko, tłuszcze, skrobię) w bielmie, bezbielmowe - w liścieniach; wiele z nich ma dużą wartość gospodarczą; nasiona roślin nagozalążkowych są nagie, okrytozalążkowych - okryte owocem. OMOCZNIA -jedna z błon płodowych gadów, ptaków i ssaków; na dużej przestrzeni zrasta się z kosmówką (tzw. kosmówka omoczniowa), pośredniczy w odżywianiu zarodka i wymianie gazowej, współtworząc łożysko; u gadów i ptaków szczególnie rozrośnięta jest narządem oddechowym zarodka. OOGAMIA -rozmnażanie się organizmów za pośrednictwem zróżnicowanych gamet: komórki jajowej (jajo) i plemników. ORGANOGENEZA -tworzenie się i rozwój narządów w czasie rozwoju zarodkowego i larwalnego; u kręgowców najwcześniej powstaje zawiązek układu nerwowego i narządów zmysłów. OWOC -organ roślin okrytozalążkowych osłaniający nasiona i ułatwiający ich rozsiewanie, okryty owocnią; powstaje w zalążni słupka, przeważnie po zapłodnieniu zalążków; ściany zalążni przekształcają się w owocnię, w której dojrzewają nasiona (zapłodnione zalążki); niekiedy owoc tworzą, oprócz zalążni, inne części kwiatu lub kwiatostanu, np. w strąku, jabłku; owoce suche - niepękające (np. niełupka, orzech, ziarniak), pękające (np. strąk, torebka); owoce soczyste (mięsiste) - jagody (np. pomidor), pestkowce (np. śliwka). OWODNIA -jedna z płodowych błon gadów, ptaków i ssaków, otaczająca bezpośrednio zarodek; jama owodni jest wypełniona płynem surowiczym (wody płodowe). PARTENOGENEZA -dzieworództwo, rozwój nowego organizmu zwierzęcego z nie zapłodnionego jaja; naturalny sposób rozmnażania wielu bezkręgowców, może być też wywołana sztucznie. POLIMORFIZM -
heteromorfizm, wielopostaciowość,. zróżnicowanie postaci osobników jednej populacji; uwarunkowane genetycznie, hormonalnie lub zmianami środowiska. PR?CIK - męski organ rozmnażania płciowego produkujący ziarna pyłku; u roślin okrytozalążkowych składa się z nitki i pylnika. ROZMNAŻANIE, rozród,
wytwarzanie potomstwa, zapewniające gatunkowi ciągłość istnienia; rozmnażanie bezpłciowe, wegetatywne - przez podział, pączkowanie, z pływek lub zarodników, albo z narządów wegetatywnych (np. bulwy, cebule, kłącza); częste u roślin i niższych zwierząt; rozmnażanie płciowe, generatywne - przez rozwój zapłodnionej komórki jajowej, rzadziej niezapłodnionej (partenogeneza). SŁUPEK - żeński organ rozmnażania płciowego u roślin okrytozalążkowych; składa się z zalążni z zalążkami, szyjki i znamienia, na którym kiełkują ziarna pyłku. WZROST ROŚLIN - nieodwracalne powiększanie się masy organizmów roślinnych; może trwać całe życie rośliny dzięki istnieniu tkanek twórczych (merystematycznych); wzrost roślin na długość odbywa się dzięki wierzchołkom wzrostu pędów i korzeni, na grubość - dzięki miazdze łykodrzewnej pędów i korzeni. ZAPŁODNIENIE- połączenie się gamety męskiej i żeńskiej, najczęściej plemnika i komórki jajowej; powstaje zygota - diploidalna, dająca początek nowemu organizmowi. ZAPYLANIE - przenoszenie ziaren pyłku z pręcików kwiatu na znamię słupka (u okrytozalążkowych) lub okienko zalążka (u nagozalążkowych) w celu zapłodnienia zalążka; zapylanie odbywa się np. przez ptaki, wiatr (wiatropylność), owady (owadopylność); samozapylenie (samopylność); zapylanie krzyżowe (obcopylność). ŻYWORODNOŚ? -wytwarzanie na roślinie (np. na brzegach liści) młodych roślinek, które spadają i zakorzeniają się w glebie (np. u namorzynów).