Wychowanie państwowe (pedagogika państwowa)

Okres międzywojenny był w Polsce czasem tworzenia sieci szkół. W obliczu tego problemu powstało wiele koncepcji wychowania. W środowiskach politycznych zrodziła się propagowana przez Narodową Demokrację idea wychowania narodowego. Po przewrocie majowym, objąwszy władze sanacja zmieniła kierunek polityki oświatowej opowiadając się za założeniami pedagogiki państwowej(termin ten po raz pierwszy pojawił się w 1927r.). Sanacja wskazywała błędy swych poprzedników min. brak jednolitości i konsekwencji w prowadzonych działaniach, brak sprecyzowanej koncepcji pedagogicznej i ideałów wychowania, autorytetu czy czynnika emocjonalnego w wychowaniu. Endecja nie zabiegała o poparcie dla swych działań wśród społeczeństwa, przeciwnie do jej następców, którym zależało na przychylności nauczycieli, co przejawiało się w kontaktach z organizacjami nauczycielskimi .Piłsudczycy mimo krytyki wychowania narodowego, nie odrzucali jego założeń, lecz poszerzyli je i nadali in charakter państwowy.
W latach 1926-28 miały miejsce działania precyzujące oświatowe poglądy sanacji. W tym celu Gustaw Dobrucki zaproponował wprowadzenie nowej postaci-wychowawcy specjalnego, którego zadaniami była opieka nad wszechstronnym wychowaniem ucznia, zarówno społecznym, artystycznym, naukowym, fizycznym oraz jego samokształceniem. Ideowo przygotowywał uczniów nowy przedmiot, jakim była nauka o Polsce. Jej zadaniem było jednanie ludzi oraz wykształcenie miłości do ojczyzny. W późniejszych latach ten przedmiot uległ znaczącej krytyce w szczególności uczestników IV Zjazdu Historyków Polskich, którzy widzieli w nim narzędzie propagandowe władz rządzących. Sanacja w ten sposób starała się ukształtować uległy lud. Sprecyzowano ponownie pojęcie państwa. Miał to być „twór społeczny, wypracowany układ obejmujący dużą grupę jednostek, trwający przez długie czasy” Obywatel był przymusowo związany z państwem przez zbiór uczuć(takich jak lojalność, swoistość, sentyment), myśli, wiadomości o nim oraz praw względem niego. Wychowanie państwowe nie jest sztywnym przedmiotem nauczania, jest ono działaniem dla takiego państwa. Miało ono rozszerzać i pogłębiać twórczość uczniów, w sposób umożliwiający jej koordynacje. Rozwój indywidualny prowokowany działaniami wychowawczymi był zarazem pracą nad tworzeniem państwa. Tak też społeczeństwo oraz jednostka ma wspólny cel, nie ma kontrastu między nimi, ich działania sprowokowane są wizją świetności państwa.
Zadanie stworzenia pierwszego projektu reformy oświaty w duchu tej ideologii powierzono profesorowi Politechniki Lwowskiej- Kazimierzowi Bartelowi oraz Gustawowi Dobruckiemu. Podstawowymi jej założeniami była idea jednolitej 7-letniej szkoły powszechnej, 5-letniego szkolnictwa średniego oraz obowiązkowego dokształcania po ukończeniu szkoły powszechnej. Istnieć miły również niższe szkoły powszechne z kursami uzupełniającymi. Reforma przewidywała wielorakie szkoły zawodowe dla absolwentów sz. powszechnej lub pierwszego szczebla szkoły średniej. Planowano wprowadzić obowiązek szkolny do 18 roku życia. Przygotowanie nauczycieli miało nadal odbywać się w seminariach nauczycielskich. Projekt ten zyskał szerokie poparcie jednak nie doczekał się realizacji.
W 1929 r. min. w Poznaniu, Wilnie, Warszawie odbyły się zjazdy inspektorów szkolnych, na których wystąpił minister Sławomir Czerwiński. Głosił on potrzebę wprowadzenia wychowania obywatelskiego z piętnem państwowym i narodowym. Idea ta miała być propagowana również przez polskie harcerstwo. W tym samym roku rozpoczęto organizować zjazdy i konferencje dla dyrektorów szkól, inspektorów i nauczycieli w celu realizacji tych zamierzeń. Rok później S. Czerwiński ponowił swoje wystąpienie. Ważnym elementem w działalności popularyzacyjnej sanackiej myśli pedagogicznej było powołane przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w 1929 roku czasopismo „Oświata i Wychowanie”. Skupiło się ono na przedstawieniu potrzeb i spraw dotyczących wychowania państwowego. Publikowało ono min. przemówienia S. Czerwińskiego oraz teksty teoretyków tej idei pedagogicznej- T. Zielińskiego oraz J. Chałasińskiego. Rok później ukazało bardzo znaczące pismo „Zrąb” skupiające twórców i działaczy wychowania państwowego.
Rok 1929 to również czas Kongresu Pedagogicznego, na którym przemawiał Sławomira Czerwińskiego. W wystąpieniu pt. „O ideał wychowawczy szkoły polskiej” wskazywał on na potrzeby wychowania osób o charakterze obywatelskim i patriotycznym. Propagowanym typem w pracy wychowawczej był romantyczny entuzjasta a zarazem pozytywistyczny miłośnik pracy. Celem wychowania stawało się „urabianie” społeczeństwa przez odpowiednio dobrany system wychowawczy. Kształtowanie dobrego obywatela dla państwa miało odbywać się bez względu na jego narodowość i wyznanie. Było to przekonanie, że przez wychowanie młodzieży można doprowadzić do zmiany rzeczywistości. Kolejnym etapem działalności ministra były liczne wystąpienia w radio oraz kolejne publikacje min. „Stworzenie polskiego systemu obywatelsko-państwowego”, w którym zostało zarysowane znaczenie kultu marszałka Józefa Piłsudskiego jako wzór obywatela posiadającego cechy takiej jak lojalność, karność, pracowitość oraz entuzjazm wobec obowiązków państwa.
W 1930 roku ukazał się artykuł Janusza Jędrzejewicza na łamach wspomnianego wyżej czasopisma „Zrąb” pt.: ”Wychowanie Państwowe”. Ten późniejszy minister oświaty oraz jej reformator również jest uznawany za jednego ze znaczących twórców poglądu wychowania państwowego. Pedagogika wg niego czerpie „...treści swe z rozważań natury czysto życiowej(...),na faktycznym układzie stosunków, w jakim znajduje się świat cywilizacyjny w danej chwili.” Takie wychowanie ma kształtować ludzi potrafiących znaleźć swoje miejsce w państwie, takich, którzy mogą i pragną brać udział w społecznej pracy dla dobra państwa. Państwo jest tu ważnym elementem życia, ponieważ nie istnieje życie zbiorowe ani indywidualne poza nim, wszelkie działania są osadzone w jego ramach. Ewoluuje ono wraz ze zmianami społecznymi, wszelkie zmiany prawne są wynikiem nowopowstałych wymagań cywilizacji. Biorą one pod uwagę wszystkich bez względu na narodowość czy wyznanie. Państwo to własność ogółu obywateli tworzona ich wspólnym wysiłkiem i pracą społeczną. J. Jędrzejewicz uważa, że należy oddzielić wychowanie państwowe od polityki, wychowywać dla dnia dzisiejszego a nie dla odległej przyszłości.
Ważną postacią dla ostatecznego kształtu wychowania państwowego był Adam Skwarczyński -polski dziennikarz, redaktor Gazety Polskiej i czasopisma Drogi, jeden z ideologów obozu piłsudczykowskiego, twórca podbudowy etycznej i emocjonalnej tego prądu pedagogicznego.
Inne aspekty wychowania państwowego zauważył Stanisław Seweryn, który w instytucji, jaką była szkoła widział prawny element łączący państwo z ludem, tradycją. To właśnie ona wprowadza w życie dążenia państwa, kształtuje świadomość obowiązków wobec niego, wpaja podstawowe wartości oparte na wartościach społecznych. Innym zadanie szkoły jest przygotowanie społeczeństwa do rozwiązywania problemów współczesności, wyrabia zdolność współdziałania, kult pracy społecznej i ideowej. Jednym ze sposobów, w jaki te wartości są przekazywane jest nauczanie takich przedmiotów jak historia, wiedza o kulturze czy tradycjach. Kształtują one miłość do swego państwa. Bardzo wyidealizowane postulaty stawia on w artykule: „Zagadnienia wychowania państwowego” , dopatrując się źródła woli pracy dla państwa, w celu utrzymania jego świetności. W wychowaniu państwowym S. Seweryn widzi również narzędzie, które ułatwi Polsce utrzymanie jak najdłuższej stabilizacji. Szkoła ma wpajać jak wielkie znaczenie dla państwa ma pokój, szczególnie dla tak młodego i kształtującego się. Takie treści mają dać społeczeństwu świadomość obecnej sytuacji politycznej. Celem takiego podejścia pedagogicznego jest uzależnienie postępowań jednostki od wymagań zbiorowości, ma to wyczulić obywatela na potrzeby ogółu oraz dać mu wiedze jak temu przeciwdziałać lub zaradzić. Wychowanek szkoły działającej wg wskazań pedagogiki państwowej ma działać elastycznie, świadomie dla dobra innych dobrowolnie poświęcając swe pragnienia indywidualne. Ma to być typ „bojownika o lepszą przyszłość”. Szkoła natomiast ma być placówką umożliwiającą prace twórczą i samodzielna ucznia o dynamicznym charakterze. Sam system szkolny powinien być jednolity i demokratyczny, a przede wszystkim drożny. Wychowanie państwowe ma obejmować wszystkie szczeble nauczania. Dla jak najlepszej realizacji wyznaczonych przez pedagogikę państwową zamierzeń wskazana jest współpraca nauczycieli, rodziców i władz szkolnych. Inspektorzy, dyrektorzy oraz kierownicy szkół odpowiedzialni są za organizacje pracy nauczycieli, jej charakter i kierunek. Wymagana jest od nich znajomość ideałów pedagogiki propagowanej przez sanacje. Dla dobra procesu wychowawczego powinni oni zadbać o zaufanie i współprace wśród pracowników. Władze szkolne również muszą znać metody i możliwości wychowania państwowego, szczególnie w zetknięciu z realiami na terenach im podległych, problemami i specyfiką szkół. Wzorowy nauczyciel wg wizji wychowania państwowego chętnie współpracuje ze zwierzchnikami i współpracownikami, bierze aktywny udział w życiu szkoły. Ma on charakter spokojny, opanowany. W życiu prywatnym i zawodowym odzwierciedla idee wykładane uczniom, czyli idee pedagogiki państwowej, popiera prace rządu oraz państwa. S. Seweryn zwrócił również uwagę na dokształcanie oraz przekształcanie nauczycieli jako podstawa realizacji wprowadzanej prze sanacje idei oświatowej. Stosunek między szkoła a rodzicami nie został zlekceważony, wręcz przeciwnie relacje między nimi umożliwiały państwu wpływ na opinie społeczną oraz wizerunek władz w oczach ludności. Te oddziaływania odbywać się miały podczas indywidualnych rozmów między nauczycielami a rodzicami jak i przez oddziaływanie przez dziecko. Szkoła miała nie tylko nauczać, ale i wychowywać- tu kładziono szczególny nacisk- przez kontakty międzyludzkie, przez wykorzystanie wszystkich przedmiotów szkolnych dla celów wychowania obywatelskiego i państwowego. W kształtowaniu intuicji, woli, wyobraźni S. Seweryn dopatrywał się źródła przyszłych sukcesów społeczno-kulturalnych. Zabiegi wychowawcze miały być rozciągnięte również na instytucje pozaszkolne w postaci organizacji młodzieżowych takich jak samorządy uczniowskie, harcerstwo czy koła zainteresowań. Podobną funkcje miały spełniać uroczyste obchody świąt państwowych. Trudnościami stojącymi przed ideami sanackiej wizji wychowania były min. aspołeczne lub obojętne nastawienie młodzieży(w tym wypadku nauczyciel musi dążyć do zmiany nastawienia ucznia),przynależność do różnych grup np. narodowych(tu należy uwidocznić wyższość interesów państwowych ponad narodowymi), przynależność do grup regionalnych (nauczyciel musi wskazać, że interesy danej mniejszej grupy są zarazem w gestii państwa) oraz poglądy polityczne czy problem wyznaniowy.
Podstawową ustawą nadającą ostateczny kształt dążeniom sanacji i w pełni realizacją jej planów ideowych była reforma oświaty z 1932r. przeprowadzona przez Janusza Jędrzejewicza- ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego w latach 1931-34. Ta ustawa szkolna ujednolicała szkolnictwo średnie a zarazem umożliwiała wstęp na studia po liceum zawodowym. Jednym z minusów było rozbicie 7 letniej szkoły powszechnej na trzy szczeble. Twórca reformy zwróci uwagę na kształcenie nauczycieli wskazując wiele dróg kształcenia w tym kierunku min. w 2-letnich pedagogiach czy 3-letnich liceach pedagogicznych. Podjęto również kwestie kształcenia wychowawczyń przedszkoli, dla których przeznaczono 2-letnie licea i 4-letnie seminaria wychowawczyń. Twórcą nowego programu nauczania był Kazimierz Pieracki, który zawarł je w dziełach „Ogólne wskazania dla autorów programów” oraz w „Wskazania psychologiczne i wychowawcze.”
Ogólne założenia, co do szczebli szkolnictwa i ich znaczenia poglądowego były uwarunkowane w ich treści oraz wyznaczonych celach. Szkoła powszechna była jednym z pierwszych etapów zetknięcia się dziecka z założeniami pedagogiki sanacji. Aby nie zaburzyć jego indywidualnego rozwoju dostosowano treści nauczania odpowiednio do fizycznych i psychicznych predyspozycji dziecka. Szczególny nacisk kładziono na przedmioty humanistyczne, dla których osią merytoryczną stało się hasło ”Polska i jej kultura” . W gimnazjum podobnie jak w szkole powszechnej nie było odrębnego przedmiotu, który przekazywałby treści o charakterze państwowym i narodowym. Informacje te były wplecione w program innych zajęć lekcyjnych. Dopiero w liceum, przeznaczonym dla wyżyn społecznych, którego celem było kształcenie elity rządzącej, pojawiło się wychowanie obywatelskie w oficjalnym planie lekcyjnym. Nowy charakter programu nauczania zmusił do zmiany podręczników. Na tą potrzebę powstało wiele nowych i ciekawych pozycji książkowych.
W 1933 r. weszła w życie Ustawa o szkołach wyższych, która była efektem dążenia sanacji do podporządkowania sobie elity intelektualnej, ponieważ ta mogła się stać zagrożeniem min. krytykując założenia pedagogiki państwowej. Ograniczono wtedy w znacznym stopniu autonomie szkół wyższych. Od tej pory minister stał się naczelnym kierownikiem szkół akademickich. Podjął on działania w kierunku zamknięcia wielu katedr i usunięcia niedogodnych profesorów z uczelni. On również mógł zakwestionować słuszność wyboru profesorów, co uczynił np. na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie.
W listopadzie 1934 roku Państwowa Rada Oświecenia Publicznego podsumowała 1 okres realizacji reformy. Pojawiło się wiele głosów krytycznych, mówiących o załamaniu finansowym oraz niedostateczności sieci szkół w dobie wyżu demograficznego. Również założeniom czysto ideologicznym nie udało się zrealizować- program coraz bardziej dyktatorski nie cieszył się zainteresowaniem wśród młodzieży. Endecja wskazywała lewicowość wychowania państwowego, jego partyjny charakter. Władysław Spasowski - pedagog i filozof, dyrektor Państwowych Kursów Nauczycielskich im. W. Nałkowskiego, lewicowy działacz oświatowy również podjął krytykę założeń sanacji względem wychowania. Dostrzega on biurokratyzacje edukacji a przede wszystkim hamujący wpływ państwa na rozwój jednostki oraz działania społeczeństwa. W szkole widzi wszechobecny formalizm i rutynę. Dla jednostki jest to czas kryzysu rozwoju osobowego a dla nauki min. kryzys myśli pedagogicznej. Wielu polityków widzi w założeniach pedagogiki państwowej próbę utrwalenia systemu politycznego.
Śmierć marszałka Józefa Piłsudskiego oraz wprowadzenie nowej konstytucji odbiły się na działalności sanacji. Niektóre jej grupy zbliżają się ideowo do endecji. Pojawiają się głosy o stycznych punktach łączących idee wychowania państwowego z faszyzmem. Wskazano na potrzebę poszerzania horyzontów w powiązaniu z wychowaniem obywatelskim. Janusz Jędrzejewicz wskazał, iż nadszedł czas na przeniesienie akcentu z propagowanych „cech państwowych” na „cechy obywatelskie”. Oznaka załamania się i upadku wychowania państwowego była likwidacja głównego pisma propagującego ten nurt w pedagogice- czasopisma „Zrąb”.
Wychowanie państwowe starano się narzucić społeczeństwu w latach 1930-1936, apogeum tego zjawiska miało miejsce w latach 1932-34.
















Bibliografia:

 Kalina Bartnicka, Wychowanie państwowe, Rozprawy z dziejów oświaty, t XV, 1972 r.

 Jan Stanisław Bystroń, Wychowanie państwowe, Kultura pedagogiczna, z. 2, 1933 r.

 Janusz Jędrzejewicz, Wychowanie państwowe, Zrąb, t. 3, 1930 r.

 Józef Miąso, Historia wychowania wiek XX, PWN, Warszawa 1980 r.

 Stanisław Seweryn, Zagadnienia wychowania państwowego, Sprawy szkolne z.1-2, 1932 r.

 Multimedialna encyklopedia powszechna PWN. Edycja 2003 r.