Powinności fiskalne społeczeństwa polskiego i podstawy finansowe państwa XVI-XVIII

Powinności fiskalne społeczeństwa polskiego i podstawy finansowe państwa

Fiskalizm jest to ekonomiczna tendencja do nadmiernego opodatkowania ludności, wy-szukiwania coraz nowych źródeł dochodów skarbowych, bezwzględnego ich egzekwowania. Renta feudalna czyli świadczenia jakie chłop był zobowiązany składać właścicielowi zwierzch-niemu była bardzo różnorodna i tak ze względu na formę w jakiej musiał uiszczać te powinno-ści możemy wyróżnić:
– czynsz płacony w pieniądzach,
– danina w naturze,
– robocizna (tzw. pańszczyzna).
Z punktu widzenia terminów płatności, możemy wyróżnić:
– powinności periodyczne (okresowe),
– powinności okazyjne (np. podczas wojny, czy przyjazdu pana).
Przeważnie powinności były świadczone przez poszczególne jednorodzinne gospodar-stwa. Zbiorowe powinności posiadały mniejsze znaczenie występują one zazwyczaj jako po-winności gminne.
Pańszczyzna pojawiła się wraz z lokowaniem wsi na prawie niemieckim. Statut Nie-szawski z roku 1454, zaostrzał karę za przechowywanie zbiegłych chłopów i zakazywał zatrud-niania ich w innych folwarkach, co wpłynęło na proces uzależnienia chłopa od dworu. Przywi-lej piotrkowski (1496) i sejm w Toruniu i Bydgoszczy(1520) spowodowały zarówno przywią-zanie chłopa do ziemi jak i ustaliły wysokość jego pańszczyzny na jeden dzień w tygodniu. Od 1532 roku chłopi całkowicie tracą wolność osobistą, a w roku 1543 ich właścicielom dostają zezwolenie na dowolne ustalanie wymiaru godzin pracy w zakresie pańszczyzny. Od końca XV wieku rozwija się pańszczyzna tygodniowa, w której precyzyjnie określano ilość pracy w ciągu tygodnia od ilości posiadanej ziemi. Ustalano zarówno liczbę dni, godzin i przerywających ją odpoczynków, duży czynnik miała płeć i wiek ludzi mających podjąć ową pracę oraz liczba sprzężaju. Chłopi z wieku na wiek byli zmuszani do coraz cięższej robocizny, wymiary tego świadczenia wynosiły: w XVI 3 dni, w XVII od 4 do 5, a w XVIII od 5 do 6. Wymiar pańsz-czyzny rozłożony był bardzo nierównomiernie w poszczególnych majątkach, pańszczyznę w dużych majątkach odrabiała raczej służba, której zapewniano narzędzia i zaprzęg. Do robocizn zobowiązane były również uboższe gospodarstwa: zagrodnicy, chałupnicy czy komornicy. Była to tzw. pańszczyzna piesza, potrzebna w czasie żniw i omłotów. Występowały jeszcze inne robocizny tzw. dni pomocnicze, czyli letnie, w liczbie 4-12 dni na rok ,jednakowo obciążające wszystkie gospodarstwa, a przeznaczone na orkę, sianokosy i żniwa. Tzw. darmochy przezna-czone na moczenie, międlenie i czesanie lnu i konopi oraz na prace przy warzywach. Szarwark przeznaczony do naprawy dróg, mostów i grobel, przeważnie na określoną liczbę dni. Stróża tj. obowiązek kolejnego pilnowania dworu i folwarku, zboża w kopach itp.
Daniny były rzadziej stosowaną formą płatności na rzecz właściciela zwierzchniego. Były one uiszczane w naturze głównie w serach, rzadziej w maśle, w kurach, gęsiach i jajach. Przy krótkoterminowej dzierżawie pól, łąk i pastwisk, będących dodatkowym gruntem dla kmiecia, przeważnie płacono w pieniądzach lub dawano daninę o określonej wartości bardzo rzadko w takich przypadkach była stosowana pańszczyzna. Występował jeszcze daniny hodow-lane uiszczane stosownie od rozmiarów hodowli. „Dwudzieszczyzna” od nierogacizny i owiec, dawana w formie wieprza lub barana od dwudziestu sztuk zwierząt danego gatunku oraz dzie-sięcina pszczela w formie dziesiątego pnia. Bartnicy uiszczali osobne daniny w miodzie zależ-nie od liczby posiadanych barci, a rybitwi dawali roczne opłaty pieniężne, choć często występu-ją i daniny w naturze tj. ryby lub jedno i drugie w różnych rozmiarach.
Czynsz był płacony w pieniądzu głównie w złotych polskich, spotykane były również czynsze w talarach. Kmiecie czynszowi, płacili od łanu od 25 do 100 złp, w zależności od jako-ści gruntów. Wielu czynszowników oprócz czynszu pieniężnego dawało jeszcze daniny w zbo-żu i innych produktach, a niekiedy odrabiano drobną pańszczyznę, w liczbie kilku dni w roku
W połowie XVII wieku kraj dotknęły straszliwe wojny i kryzys gospodarczy, straty ludnościowe i zwierzyny hodowlanej były odczuwalne właściciele zatrudniali czeladników, którzy mieli odrabiać pańszczyznę, ale często nie byli oni w stanie zaspokoić wymagań właści-ciela więc ci szukali nowych rozwiązań gospodarczych, które przyniosły by im, większe korzy-ści materialne. Wielu właścicieli rozpoczęło wprowadzać w swoich gospodarstwach czynsz, rozrastały się osadnictwo na prawie olenderskim i wołoskim. Zaczęto masowo egzekwować monopol propinacyjny. Propinacja było to wyłączne prawo właściciela dóbr ziemskich do produkcji i sprzedaży alkoholu w obrębie swoich dóbr. W Polsce pojawiła się w XVI wieku, a rozpowszechniła w XVII. Zdarzało się, że feudał zmuszał chłopów do zakupu trunków w swo-ich karczmach lub nakładał opłaty na chłopów produkujących napoje alkoholowe na własne potrzeby. Dochody właściciela dóbr z propinacji często przekraczały te z innych form działal-ności. Propinacja bywała dzierżawiona np. przez Żydów, sołtysów lub karczmarzy. W niektó-rych przypadkach monopol spirytusowy (produkcja i wyszynk piwa i wódki) dawał do 50% dochodów gotówkowych.
W XVIII wieku nadal trwa rozwój osadnictwa olenderskiego i wołoskiego, powoli zani-ka pańszczyzna i danina na rzecz czynszów, świadczyć o tym może fakt, że ok. 90% wsi w Karpatach i 70% wsi na Pogórzu to wsie czynszowe.

WIELKIE KSIĘSTWO LITEWSKIE

Organizacja wsi była odmienna od panującej w koronie. Choć powinności się mocno nie różniły, chłopi składali je w naturze tzw.dziakle i w robociźnie tzw.ciągli. Grupa bojarów płut-nych posiadających swoje gospodarstwa zobowiązana była do służby wojskowej w pocztach wojskowych. Po reformach królowej Bony i Zygmunta Augusta, Wielkie Księstwo Litewskie upodobniło się organizacją wsi do Korony. Jeżeli chodzi o pańszczyznę to w dorzeczu Dniepru była ona stosowana tam bardzo rzadko, dominował czynsz często składany w naturze (np. miód, wosk). Największe dochody właścicieli pochodziły z przymusowej propinacji. W drugiej połowie XVII w. Ziemie litewsko-białoruskie zostały bardzo zniszczone. W XVIII w. próbo-wano odbudować istniejący niegdyś stan. Wiele pańszczyzn było zamieniane na czynsz i od-wrotnie. Na niektórych prywatnych ziemiach zastosowano idee fizjokratyczne, świadczyć o tym może posiadłość ks. Pawła Brzostowskiego, który przerobił swoją posiadłość Merecz w tzw. Rzeczpospolitą Pawłowską, chłopom nadał wolność osobistą i rozdzielił pomiędzy nich ziemię folwarczną, pańszczyzna została zmieniona na rzecz czynszu.

UKRAINA

Wieś ukraińska miała odmienną formę od tej jaką możemy spotkać w Wielkim Księ-stwie Litewskim. Główną formą osadnictwa była tzw. dworzyszcze, skupiające kilka rodzin i składające niewielkie daniny z czasem przeprowadzono „pomiarę włóczną”. Od 1590 sejm po-zwolił królowi nadawać na własność ziemie położone na wschód od Białej Cerkwi. Wielu osadników, którzy osiedlali się tam otrzymywali tzw. ”wolnizny”, czasem zmuszani byli do małych czynszów. Największym obciążeniem wśród chłopów był stosowany przymus propina-cyjny. W XVIII wieku nastąpiło oczynszowanie chłopów, zaczęli oni zajmować się hodowlą i gospodarką stawową. Lewobrzeżna Ukraina gospodarcza wiązała się z rynkiem rosyjskim.

PRUSY

Wśród chłopstwa dominowali bogaci gospodarze nazywani gburami, posiadali oni grun-ta ok. dwóch łanów. Zajmowali się głównie hodowla owiec. W wyniku potopu szwedzkiego Prusy Królewskie zostały doszczętnie zniszczone. Nastąpił po tej klęsce rozwój latyfundiów, ale z czasem został on zahamowany na rzecz gospodarstw chłopskich płacących tylko czynsz, zniszczyły one gospodarstwa w których odrabiano pańszczyznę.

PODATKI I POWINNOŚCI FINANSOWE PASTWA

W XV wieku zwiększa się rola wojsk zawodowych i narasta konieczność zdobycia dla nich pieniędzy. Mniejsze sumy pochłaniały powstające w tym okresie dwory ora inwestycje architektoniczne. Szczególni niebezpieczne stały się kresy południowo-wschodnie nękane przez ciągłe najazdy Tatarów, w związku z tym podjęto się utworzenia tzw. obrony potocznej czyli wojska zawodowego. Postanowiono, aby za to wojsko płacił król z dochodów królewszczyzn. I tak w 1504 roku konstytucja sejmowa, wystąpiła przeciwko zmniejszeniu się dóbr królewskich , zakazano zastawiania dóbr królewskich. Konstytucja ta nie była spełniana, choć szlachta wy-raźnie naciskała i domagała się egzekucji tego prawa. Zygmunt I chciał wprowadzić obowiązek stałego podatku dla szlachty, ale i ta sprawa spełzła na niczym. Dopiero sejm z 1562/1563 roku rozwiązał tymczasowo sprawę, powołując tzw. wojsko kwarciane, które było opłacone z do-chodów z królewszczyzn, na co król przeznaczył jedną czwartą części z należnej mu dzierżawy starostw. Ostatecznie w roku 1607 za obronę Rzeczpospolitej miały być odpowiedzialne wszystkie stany.
W 1632 r. wprowadzono nowy podatek na dobra królewskie, tzw. nową kwartę, która przekazano na utrzymanie artylerii. W latach 1649-1652 powstał kolejny stały podatek uiszcza-ny przez dzierżawców dóbr królewskich tzw. hiberna . Identyczny podatek nałożono na dobra kościelne, ale był on zryczałtowany i płacony corocznie (subsidium hibernale). Podatkiem tym zajmował się na początku hetman wielki koronny, a od 1676 tzw. komisja hibernowa, która zbierał się corocznie we Lwowie . Do stałych dochodów uzupełniających skarb publiczny nale-żały tzw. łanowe wybranieckie na piechotę wybraniecką stworzoną przez Stefana Batorego, od 1649 obowiązek ten zmieniono na podatek, który od 1726 stał się stałym obciążeniem dóbr koronnych. Dochody skarbu zarówno koronnego i litewskiego były dopełniane pogłównym płaconym przez Żydów i Tatarów oraz częścią zysku z ceł (dochody z tego źródła czerpał, tak-że skarb królewski).
Podatki uchwalane przez sejm, były zazwyczaj jednorazowe (sytuacja ta zmieniła się po reformach Sejmu Niemego z 1717) stanowiły fundament finansowania wojen przez państwo polsko-litewskie. Uchwalone podatki nazywano „poborem”; początkowo w jego skład wcho-dził też podatek gruntowy, od którego była zwolniona ziemia folwarcza. W 1563 na mocy ustawy sejmowej chłopi płacili 50%, a resztę odstępowali od dziesięciny. W 1629 podatek ten, ustąpił miejsca podatkowi zwanemu podymnym, który na początku płacony był od domu, a od roku 1773 od każdego komina. Mieszczanie uiszczali podatek zwany szosem . Kolejnym po-datkiem było pogłówne pobierane od wszystkich mieszkańców Rzeczpospolitej, od 1717 po-datek ten był stały i płacono go do 1775. Mieszczanie płacili podatek czopowy od wyszynku piwa i gorzałki (od 1658 roku w Koronie dysponowały czopowym sejmiki do 1775, zaś od 1717 na Litwie był on składany na zapłatę dla wojsk). Uchwalono, także pobór na Kościół Ka-tolicki zwany subsidium charitativum, który od 1775 roku stał się podatkiem stałym. Podczas poboru niekiedy uchwalano tzw. cło generalne, które płacić musieli wszyscy (szlachta i du-chowieństwo zwolnieni z ceł), cła te próbowano w 1764 wprowadzić na stałe, ale w wyniku sprzeciwów pruskich, zaniechanego tego.
Skarb królewski, stał się z czasem skarbem nadwornym. Głównym źródłem jego do-chodu były dobra ziemskie królewskie, ale w wyniku rozdawnictwa tych ziem za czasów Ja-giellonów straciły one swoje znaczenie. W 1590 roku wyodrębniły się tzw. ekonomie, które były dobrami pracującymi na rzecz dworu i skarbu nadwornego. Drugim ważnym źródłem do-chodów były tzw. żupy solne (w Wieliczce, Bochni i na Rusi Czerwonej) oraz tzw.olbora pła-cona przez gwarków olkuskich i chęcińskich z wydobywanych przez nich rud ołowiano-srebrnych.. Od 1563 roku była z tych dochodów uiszczana kwarta.
Cła królewskie były też ważnym dochodem istniały one już od średniowiecza, od XVI wieku dochodzą do nich dodatki uchwalane na sejmach.
Ważnym źródłem przychodów dla skarbu pieniężnego były też: opłaty portowe w Gdańsku i Elblągu oraz w Rydze (do 1621), dochód z mennicy (1632-1764 należał do skarbu publicznego), podymne pobierane w charakterze podatku gruntowego.
Bezwątpienia Rzeczpospolita dysponowała bardzo różnorodnymi podatkami, ale po pierwsze były one skromne i w zbyt wolnym tempie zbierana, aby mogły zaspokoić potrzeby Korony i Wielkiego Księstw Litwy.

BIBLIOGRAFIA
Markiewicz Mariusz, Historia Polski 1492-1795, Kraków 2002
Wielka Encyklopedia Polski, t.1-9, Kraków 2004
Kopaliński Władysław, Słownik wyrazów obcych