Rola uniwersytetu wileńskiego w rozwoju szkolnictwa i nauki w wileńskiem okręgu naukowym

Kiedy drugi i trzeci rozbiór rozbiór przyniosły Rosji całą Litwie i Ruś ,zaczęły się pierwsze objawy tępienia szkół polskich ; wiele ich zamknięto, nad innymi roztoczono nadzór policyjny, wykłady w uniwersytecie w Uniwersytecie Wileńskim zawieszono, fundusze edukacyjne skonfiskowano. Dzięki zabiegom w 1794 roku udało się ocalić Uniwersytet przed zamknięciem kosztem utraty samorządu oraz zarządu nad szkołami które oddano zakonom. Szkoła Główna Litewska stalą się tylko Wileńską; poddano ją pod nadzór stworzony przez Repina ,Komisji Edukacji Litewskiej z biskupem Inflanckim Janem Kossakowskim na czele. Odcięta od ruchy umysłowego w Polsce i za granicą (zakazane było nawet sprowadzanie książek), osłabiona i zubożała, z trudem podtrzymywała pracę naukową .
W wewnętrznej polityce rosyjskiej zachodzą ważne zmiany ;car Aleksander I począł objawiać idee liberalne i wydawać zarządzenia , mające na celu zbliżyć Rosję do zachodu. Doradcą jego na tej drodze był młody Adam Jerzy Czartoryski ,wychowany w atmosferze Komisjo Edukacji. Na jego wniosek plan rosyjskiej organizacji szkolnictwa oparł się na wzorze i doświadczeniach Komisji Edukacji oraz przyjął jej zasady hierarchii szkolnej. Rosje podzielono na kilka okręgów szkolnych , których rzeczywiste kierownictwo oddano uniwersytetom ; te zaś miały być zależne od kuratorów o charakterze obywatelskim , nie urzędniczym. Wszystkie ziemie zabrane Polsce od roku 1772 , stanowiły okręg wileński, którego kuratoria przypadłą Czartoryskiemu. W ramach tego planu ogromna rola przypadła Uniwersytowowo Wileńskiemu pod nazwą Uniwersytetu Imperatorskiego.
Znajdowały się tam cztery wydziały;
· Fizyczno –matematyczny
· Lekarski
· Nauk przyrodniczych i politycznych (gdzie wykładano teologie, filozofie , prawo i ekonomię.
· Literatury i sztuk wyzwolonych
Uniwersytet sprawował nadzór nad całym szkolnictwem. Uczelni nadano szeroką autonomii. Ustawą z 18 maja 1803 roku przyznał car wszystkie dawne fundusze edukacyjne. Uniwersytowi podporządkowano wszystkie szkoły byłych ziem Rzeczpospolitej przyłączonych do Rosji (8 guberni). Tak powstała Kuratoria Wileńska (Wileński Okręg Naukowy). Przyjęto zasadę, że w każdej guberni będzie przynajmniej jedno 6-klasowe gimnazjum oraz w każdym powiecie 3-klasowa szkoła powiatowa. Program był ten sam, co w szkołach KEN, rozszerzony o język rosyjski..

Nauczanie
W pierwszym rzędzie Uniwersytet Wileński stał się ogniskiem pracy naukowej. Górowały w nim nauki ścisłe(Jan Śniadecki- astronom. Jędrzej Śniadecki –chemik, Niemcy Frank i Bojanus w medycynie ,Jundziłł w botanice). Ale i nauki humanistyczne miały wybitnych przedstawicieli (Grodeck ,ekonomista Strojowski , Historyk Lelewel, profesorowie wymowy i literatury Polskiej Euzebiusz Słowacki , Borowski , filozof Głuchowski). Katedry obsadził uniwersytet samodzielnie w drodze konkursu, co pozwalało mu ściągnąć dobre siły naukowe. Zakwitła praca w seminariach i Laboratoriach. Zasługą profesorów wileńskich jest opracowanie polskiej terminologii, która do dziś utrzymuję się z powodzeniem, dla chemii, fizjologii , zoologii i nauk lekarskich. W uniwersytecie panował dych liberalny i postępowy , który wywarł swe piętno na wczesnej twórczości Mickiewicza i Słowackiego.
Uniwersytet rozrastał się przez szereg instytucji pomocniczych jak np.: gabinety, kliniki, seminarium filologiczne, pedagogiczne .Duch ubiegłego wieku i jego dworskiej kultury był widoczny w tym , że uczy się „talentów przyjemnych” czyli muzyki , tańca , fechtunku, jazdy konnej. Wykładane były sztuki piękne: architektura , malarstwo , rzeźba i sztycharstwo.

Największy rozkwit Uniwersytetu Wileńskiego przypadał na lata 1815-1824.
Uczelnia nie tylko kształciła młodzież, ale i stanowiła centrum życia kulturalnego. Do
Zacieśnienia węzłów między Uniwersytetem a najuboższą ludnością przyczyniła się zwłaszcza bezpłatna humanitarna działalność wydziału lekarskiego.
W 1804 roku funkcje rektora objął Jan Śniadecki do 1815. Dbał on o polski charakter uczelni , dlatego w obsadach stanowisk profesorskich preferował kandydatów Polaków – absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego, np. Jędrzej Śniadecki ,Joachim Lelewel, Euzebiusz Słowacki, Leon Borowski. Ignacy Daniłłowicz.
Jan Śniadecki był prawdziwym ministrem oświecenia krajów zebranych. Bezzwłocznie w roku 1803 przystąpił do zorganizowania hierarchicznej sieci szkolnej; w każdej gubernii ustanowiono gimnazjum , w każdym powiecie szkołę powiatową , po miasteczkach szkoły parafialne miejskie .Do współpracy pociągnięto bardziej oświecone czynniki z pośród społeczeństwa , szlachtę, duchowieństwo , a przede wszystkim zakony , które się teraz okazały dzielnymi pomocnikami. Uniwersytet dostarczał szkołom doskonale wychowanych nauczycieli Szkoły średnie oparte były na programie neohumanistycznym . kładły więc nacisk na grekę i łacinę , ale jednak bez krzywdy realiów. Ogromny ten mechanizm szkolny działał sprawnie ożywiony pod wzgl. Duchowym i narodowym przez swoje centrum wileńskie.
Jedynie szkoły najniższe nie rozwijały się pomyślnie , nie było bowiem funduszy, a opierano się tylko na ofiarności fundatorów. Konserwatywne stosunki społeczne , panowanie dycha szlacheckiego i odrębność narodowościowa wsi utrudniały żywszą akcję oświatową . Ale zabiegi uniwersytetu dawały powoli rezultaty. Zaprowadzono po miastach szkółki dwuklasowe , po wsiach jednoklasowe .W pierwszej klasie uczono czytać , pisać, rachunków i katechizmu. W drugiej dodawano , uczono podstaw geografii, wiadomości przyrodniczo – gospodarcze i mechaniczne oraz śpiew pieśni kościelnych. Nauka była czteroletnia , a do przejścia z klasy do klasy trzeba było zdać egzamin. Językiem szkoły był Polski.

Staraniem wielu profesorów wileńskich wychodziło wiele czasopism popularnonaukowych publicystycznych.
· „ Dziennik Wileński” wydawana od 1805 roku.
· „Gazeta Literacka ,,Litewska” wydawana od 1806 roku
„Tygodnik Wileński” od 1815 roku wydawana pod redakcją Joachima Lewela*


Młodzież wileńska
Co odważniejsza młodzież spieszyła wstąpić w do szeregów Dąbrowskiego i wojsk Księstwa Warszawskiego. Co roku we wszystkich prawie klasach pomniejszała się liczba uczniów. Ale wytrwała praca szkół ,zasilona z Wilna przez coraz to lepszych nauczycieli , i podnosząca się ogólnie atmosfera umysłowa kresów , przyniosły po uśmierzeniu się zawieruchy wojennej roku 1812 , niebywałe rezultaty; uniwersytet zapełnił się młodzieżą dobrze przygotowaną , pełną zapału do pracy oraz podnoszenie się moralnego. Takiej młodzieży jaką kształciło Wilno w latach 1816-1824, tak zdolnej pracowitej oraz owianej takim pragnieniem służenia dobru publicznemu , nigdy żadna szkołą polska nie skupiła przy sobie.
Idący wówczas przez Europę najwyższy prąd tajnych związków, w których pod hasłem; ojczyzna, nauka , cnota! , pielęgnowało się najwznioślejsze ideały ogólnoludzkie i narodowe , znalazł samorzutny oddźwięk w Wilnie , którego młodzież kształtowana przez doskonałych profesorów – obywateli , płonęła zapałem poświęcenia dla tych ideałów

Organizacje młodzieżowe.
W kształtowaniu atmosfery Wilna duże zasługi miała studiująca młodzież.
Czołową organizacją było Towarzystwo Filomatów – organizacja ściśle tajna, utworzona w 1817 roku , przez sześciu studentów Uniwersytetu, głównie Jeżowski, Zan, A . Mickiewicz, Pietraszkiewicz .
Początkowo organizacja głosiła hasło samokształcenia i samopomocy koleżeńskiej , później głosiła cele narodowe – rozszerzenie oświecenia w narodzie polskim ,ugruntowanie narodowości
Inną organizacją było Towarzystwo Promienistyczne -jawne stowarzyszenie które w skutek zakazów uniwersyteckich zaprzestało swojej działalność .Powstało w związku z tym tajne towarzystwo Filaretów.
Ruch związkowy młodzieży Uniwersytetu i szkół średnich obserwowały władze carskie i postanowiły go zlikwidować. Za pretekst posłużyła manifestacja uczniów Gimnazjum Wileńskiego z okazji rocznicy Konstytucji. Zaczęto przeprowadzać śledztwo w wyniku którego ujawniono istnienie Towarzystwa Filomatów i Filantropów.
W 1824 zostały wydane wysokie wyroki
-zsyłki do Rosji na roboty
-wcielenia do wojska
-przesiedlenia do Rosji
Zastosowano cenzurę , kontrolę książek .Wszelkie stowarzyszenia zostały zakazane ,likwidacji uległy czasopisma Uniwersytetu z wyjątkiem zreformowanego Dziennika Wileńskiego.