Daleki Wschód po zakończeniu II wojny światowej.

Powojenne odprężenie i widma nowych konfliktów
Zakończenie II wojny światowej przyniosło prócz olbrzymich tragedii całych narodów, zupełnie nową sytuację geopolityczną. Przedwojenne potęgi ? przede wszystkim Anglia i Francja ? musiały ustąpić wobec dwóch innych gospodarczych i politycznych gigantów ? USA i ZSRR. Co więcej, zarówno Stany Zjednoczone jak i komunistyczna Rosja stały się przewodnimi państwami dwóch przeciwstawiających się sobie bloków. Bardzo szybko, ponieważ już w latach 1946 ? 1947 świat stanął w obliczu wielu zaistniałych sprzeczności w interesach bloku komunistycznego i świata zachodniego będącego pod przewodnictwem USA. Różnice interesów, choć wynikały głównie z ideologii, powiązane były przede wszystkim z polityczną rywalizacją nowych potęg o udział i zdobycie kontroli nad newralgicznymi punktami na całym globie. W gruncie rzeczy była więc to walka o bezwzględną supremację na naszej planecie.
Daleki wschód jest jednym z najważniejszych regionów na Ziemi. Stosunkowo niewielki obszar zamieszkuje prawie 30% populacji całego globu, a możliwości gospodarcze tamtego regionu (ilość surowców, tania siła robocza) są bardzo wysokie. W latach po II wojnie światowej obszar dalekiego wschodu stał się miejscem oddziaływania dwóch historycznych procesów; pierwszym z nich była szybko postępująca dekolonizacja, drugim zaś największe zagęszczenie zimno-wojennych konfliktów zbrojnych, w których bezpośrednio lub pośrednio brały udział rywalizujące ze sobą USA i ZSRR.
Postępujące tuż po wojnie tendencje wolnościowe wśród państw na dalekim wschodzie wymusiły niejako na dawnych kolonialnych potęgach wycofanie się z ogarniętych zamieszkami krajów. Zarazem zarówno Wielka Brytania jak i Francja starały się możliwie jak najlepiej zabezpieczyć swoje gospodarcze interesy w przyszłych, wolnych państwach. Niestety, proces kształtowania się nowych państwowości przeważnie przechodził przez okres konfliktu zbrojnego. Najlepszym przykładem jest sprawa statusu Kambodży i Laosu, w których Francuzi usiłowali utrzymać kontrolę za pomocą siły. Japończycy zostali usunięci z Kambodży we wrześniu 1945 roku, a na początku następnego roku kraj ten uzyskał autonomię. Trwała w nim jednak krwawa wojna domowa; lewicowe i nacjonalistyczne bojówki dokonywały masowych mordów na przedstawicielach francuskich władz i ich sojusznikach. W końcu, podobnie jak Wietnamowi, Francja zdecydowała się przyznać Kambodży wolność w ramach Unii Francuskiej. Do 1949 roku zarówno Kambodża jak i Laos stały się niepodległymi państwami z prozachodnimi rządami.
Zdecydowanie najważniejszym wydarzeniem w pierwszych latach powojennych było zwycięstwo rewolucji komunistycznej w Chinach. Zawarty w 1937 roku w obliczu japońskiej agresji sojusz pomiędzy Komunistyczną Partią Chin Mao Zedonga, a republikańskimi wojskami Chiang-Kai-sheka rozpadł się z chwilą zwycięstwa USA nad Japonią i ofensywą radziecką w Mandżurii z lat 1945 ? 1946. Rosjanie wycofali się z tego terytorium wiosną 1946 roku pozostawiając wiele sprzętu właśnie dla komunistów Mao, który wykorzystując okazję przystąpił do wojny. Rządzący Chinami Chiang (wybrany w 1948 roku na prezydenta) borykał się w dodatku z fatalną sytuacją ekonomiczną kraju. Wojna pochłaniała ogromne koszty, które finansowane były z budżetu. Nadmierny interwencjonizm państwowy w gospodarkę szybko zrodził hiperinflację, co tylko pogłębiło poparcie chińskiego społeczeństwa dla komunistycznej rewolucji. W listopadzie 1948 roku Mao zajął Mukden i rozgromiły tam doborowe jednostki Chianga. Pod koniec stycznia 1949 roku komuniści opanowali Pekin, a w październiku tego samego roku Mao proklamował Chińską Republikę Ludową. Zjednoczenie Chin stało się faktem, a USA stanęły przed nowymi wyzwaniami. Zachód udzielił Chiangowi pomocy. Ten zaś schronił się razem z 2 mln uciekinierów na dawnej, japońskiej wyspie Tajwan. Rząd Tajwanu do dziś utrzymuje, iż jest jedyną, legalną władzą dla Chin. Kwestia wyspy pozostaje nadal kością niezgody w stosunkach USA-Chiny. Proklamowanie w 1949 roku pierwszego i zarazem tak silnego państwa komunistycznego w regionie stało się formalnym początkiem wielkich konfliktów w regionie dalekiego wschodu. Choć Chiny nigdy bezpośrednio nie zaatakowały żadnego zachodniego sojusznika w regionie udzielały innym komunistycznym związkom silnego, zbrojnego wsparcia. Świat zaś wstrzymywał oddech przy każdych napięciach na linii Waszyngton-Pekin.
Od 1949 roku rząd USA zdecydował się na naprawdę silny udział w polityce regionu Dalekiego Wschodu. Widmo komunistycznego panowania pod przewodnictwem Chin było niebezpieczne dla zachodnich interesów w regionie. Co więcej, doktryna Trumana przewidywała szybkie, zdecydowane posunięcia przeciwko rosnącym wpływom komunistycznego bloku w każdym miejscu na świecie. Budżet obronny USA rósł bardzo szybko, osiągając w 1954 roku poziom 42,7 mld $ (ZSRR ? 28 mld $, Chiny 2,5 mld $) 1. W 1955 roku doszło do pierwszej możliwości wybuchu wojny jądrowej. Doradcy Mao radzili dyktatorowi kontynuowanie rewolucji wskutek czego flota Chin zajęła kilka niewielkich wysepek na obrzeżach Tajwanu. Amerykańska administracja wokół prezydenta Eisenhowera była nawet skłonna do prewencyjnego uderzenia jądrowego na Chiny, co zostało publicznie ujawnione. ZSRR na forum ONZ udzieliło gwarancji Chinom ale ton wypowiedzi Rosjan nie był tak kategoryczny jak administracji USA. Eisenhower miał wątpliwości. Wojna nuklearna z pewnością zostałaby wygrana przez NATO, ale jej koszty zdecydowanie przewyższały zyski. Konflikt złagodziły same Chiny, które wycofały się z wcześniej zajętych pozycji. Jednakże w USA do głosu coraz częściej i silniej dochodziły elementy konserwatywne, skupione głównie wokół wielkiego kapitału. Środowiska te naciskały na administrację aby przejąć pozostawione przez europejczyków wpływy, nawet kosztem konfliktów zbrojnych na Dalekim Wschodzie. USA posiadało w dodatku kilka ważnych argumentów ? przede wszystkim było gwarantem niepodległości i wolności dla państw regionu, gdyż wcześniej jako jedyne opowiadało się za pełną dekolonizacją. W dodatku udowodniło szczerość swych intencji podczas zwracania niepodległości Japonii oraz porozumień z rządem niepodległych Filipin, udzielając nowym decydentom szerokiej pomocy gospodarczej (np. 500 mln $ za 99-letnią dzierżawę filipińskich baz wojskowych), zapoczątkowanej już za prezydentury Trumana.
Przykład Japonii wymaga szerszego omówienia. Rzeczywista okupacja amerykańska rwała do 1951 roku, w którym to podpisano w San Francisco traktat pokojowy, w którym rząd Japonii (utrzymano władze cesarza Hirohito) zrzekał się Tajwanu, Wysp Kurylskich i południowego Sachalinu oraz godził się na obecność amerykańskich wojsk na swym obszarze. Państwo było jednak niepodległe, z własnym rządem, prawem i administracją. W dodatku Japonia uzyskała prawo do tworzenia własnej armii. Amerykanie przeprowadzili w Japonii szeroko zakrojone reformy: przede wszystkim rolnictwa i oświaty. Oferowali też pomoc gospodarczą na ogromną skalę. Społeczeństwo otrzymało swobody obywatelskie, zagwarantowane także w nowej konstytucji. Później zaś kraj ten wszedł na drogę szybkiego, ekonomiczno-technologicznego rozwoju. Co ciekawe, USA z początku obawiały się możliwości wzrostu poparcia dla partii lewicowych wśród społeczeństwa japońskiego. Jednak po dramatycznych protestach w zakładach koncernu Nissan w 1953 roku japońska lewica podzieliła się, a wielu jej działaczy dołączyło do koalicyjnego rządu liberałów (1954r) premiera Shigeru Yoshidy. Później Japonia nawiązała stosunki dyplomatyczne praktycznie ze wszystkimi swymi sąsiadami. Pewne napięcia w kraju powstały po detonacji przez USA bomby wodorowej w atolu Eniwetok w marcu 1954 roku. W kraju doszło do gwałtownych protestów. Jednakże parlament uchwalił układ zatwierdzający częściową zależność Japonii od USA. System gospodarczy Japonii stanowił połączenie komunistycznej wizji planowania rządowego z najsilniejszą wizją kapitalizmu liberalnego (całkowity brak osłon socjalnych, luźny kodeks pracy, bardzo niskie stawki podatkowe). Później podobną drogę budowania ustroju ekonomicznego wybrała Korea Południowa, a w latach 80-tych nawet i komunistyczne Chiny.
Jednakże same lata pięćdziesiąte okazały się przełomowe dla wzrostu napięcia w regionie. Daleki wschód stał się areną konfliktów. Oba mocarstwa ? USA i ZSRR poszukiwały w regionie sojuszników. Później zaś, walcząc praktycznie za ich pośrednictwem, walczyły o hegemonię nad całym Dalekim Wschodem.
W ogniu wojny
Posiadanie przez ZSRR arsenału jądrowego skłoniło Stalina do wywołania pierwszej, peryferyjnej wojny pomiędzy blokiem komunistycznym a zachodnim. Terenem działań militarnych stała się już w 1950 roku Korea, podzielona od 1945 roku na strefę północną (zajmowaną przez Armię Czerwoną) oraz południową z wojskami głównie amerykańskimi. W 1948 roku proklamowano tam dwa państwa ? Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną (komuniści z Kim Ir Senem) oraz pro-zachodnią Republikę Korei z prezydentem Li Syngmanem. Komuniści dążyli do zjednoczenia półwyspu pod swoim panowaniem, czego skutkiem był początek ofensywy armii z północy 25 VI 1950 roku. Ich przewaga militarna wynosiła 2:1 w żołnierzach, 6:1 w samolotach oraz 7:1 w broni pancernej. 2 27 VI 1950 roku ONZ uchwaliło rezolucje (bojkot posiedzenia przez ZSRR) wzywającą do zaprzestania agresji, a prezydent Truman wysłał siły lądowe i morskie do obrony Republiki Korei. Wojska komunistów parły naprzód, lecz sytuacja uległa gwałtownej zmianie po wylądowaniu 15 IX 1950 roku armii sprzymierzonych (główny udział Amerykanów pod dwództwem gen. MacArthura). Armia północy została zmuszona do odwrotu przez całą Koreę Południową aż do jej rozbicia nad pozycjami wyjściowymi ? nad rzeką Jal. USA i ZSRR unikały stwierdzenia, iż są w czasie wojny, choć należy pamiętać, iż Stalin wysłał rządowi KRLD głównie pomoc lotniczą ? w wojnie brało udział około 5 000 radzieckich lotników i mnóstwo samolotów (głównie Mig-17). Mao próbował dołączyć także i sój kontyngent wojskowy ale Kreml obawiał się, iż Chiny zechcą zdyskontować rolę ZSRR w regionie i zablokował intencję Chin, które jednakże wysłały armię w wielkości 400 000 żołnierzy. Wojska Mao przekroczyły jednak granicę Jalu 19 X 1950 roku, w skutek czego MacArthur poprosił Waszyngton o pozwolenie ataku na Chiny i wsparcie armii amerykańskiej. Wojna USA a sojusz Chinsko-Radziecki była bardzo realna, lecz tym razem Stany Zjednoczone zdecydowały się jedynie do obrony Korei. Co więcej, rząd USA wycofał MacArthura i wojska ONZ z półwyspu ! Przez cały 1951 roku trwało oblężenie Seulu. Negocjacje pokojowe nie posuwały się naprzód w skutek nieustępliwości komunistów, lecz rozmowy o wymianie jeńców z końca 1952 roku przekształciły się w rozmowy o zawieszeniu broni. 27 VII 1953 roku podpisano rozejm i ustanowiono linię demarkacyjną pomiędzy KRLD a Republiką Korei. W wyniku trzyletniego konfliktu życie straciło około 415 000 żołnierzy południowokoreańskich, 34 000 amerykańskich, 3000 innych państw oraz 1,5 mln komunistów (KRLD i Chiny). Stan graniczny i prawny obowiązuje do dzisiaj, a Republika Korei jest jednym z głównych sojuszników USA w regionie.
Długoletni konflikt, który stał się niejako symbolem amerykańsko-radzieckiego zwarcia miał jednak dopiero nadejść. Wietnam nie był najważniejszym obszarem w regionie Dalekiego Wschodu, jednak kontrola komunistów nad tym krajem pozwoliłaby im przejść do ofensywy i zająć Laos i Kambodżę. W trakcie II wojny światowej Wietnam znalazł się pod panowaniem Japonii, która jednak pozostawiła w nim administrację Vichy. Kiedy w 1945 roku cesarstwo chyliło się ku upadkowi, 8 sierpnia 1945 roku Ho Chi Minh proklamował Komitet Wyzwolenia mający na celu uzyskanie niepodległości. Wybuchło powstanie. Po zaledwie dwóch dniach wyparto resztki armii japońskiej, co kompletnie zaskoczyło Francuzów, którzy wspólnie z Brytyjczykami i Amerykanami wysłali do Wietnamu wojska ekspedycyjne. Minh dotarł jednak do Sajgonu i rozszerzył swe panowanie także na południowe obszary kraju. Rozpoczęto negocjacje pokojowe, czego skutkiem było utworzenie niepodległego Demokratycznej Republiki Wietnamu, ale będące częścią Federacji Indochińskiej Unii Francuskiej.
Rozejm nie trwał długo, gdyż już w 1946 roku Francuzi przypuścili zmasowaną ofensywę na kraj ? najpierw ostrzeliwując przez swą flotę Hanoi, a następnie zajęły miasto. Ho Chi Minh ogłosił nowe powstanie. Rozpoczęła się trwająca osiem lat krwawa wojna. Dopiero 7 V 1954 roku wojska Ho Chi Minha zdobyły francuską twierdzę w dolinie Dien Bien Phu. Podpisany wkrótce rozejm utworzył dwa państwa ? na północ od 17 równoleżnika powstała Demokratyczna Republika Wietnamu z Ho Chi Minhem, zaś na południu władzę przejął sojusznik zachodu Ngo Dinh Diem. Już jesienią 1954 roku USA wymogły na Francji wycofanie ich sił z Wietnamu, a następnie sami zaczęli się interesować uzyskaniem wpływów w kraju. Zapoczątkowali szeroką pomoc dla rządu Diema, który okazał się być jednak nieprzewidywalny; w kraju kwitła korupcja, a sam premier miał silne zapędy dyktatorskie. Diem wywołał wojnę domową z buddyjskimi mnichami, co tylko pogłębiło rozgoryczenie prezydenta Kennediego. Wkrótce też na południu wybuchło powstanie komunistycznego Vietcongu, sterowanego przez pólnoc. Sam Kennedy dążył do odprężenia w stosunkach USA-ZSRR, jednak potrafił być również stanowczy i podczas kryzysu Kubańskiego uświadomił Chruszczowowi, iż nie ustąpi z wszystkiego. Wietnam jednak postanowił Kennedy poświęcić. Najpierw jednak do akcji wkroczyła CIA, której agenci przygotowali zamach stanu, w wyniku którego Diem zginął. Jednakże 22 listopada 1963 roku prezydent Kennedy został zamordowany w zamachu, a jego następca Lyndon Johnson poddał się presji wielkiego kapitału amerykańskiego, stojącego prawdopodobnie za zamachem na byłego prezydenta. Administracja Johnsona wykorzystała niewielki incydent w Zatoce Tonkijskiej, czego skutkiem była najpierw wielka ofensywa lotnicza, a później wielka ofensywa lądowa na Wietnam. Celem było zniszczenie baz partyzantki wojsk północnowietnamskich oraz przejęcie kontroli nad krajem (atakowano także Wietnam Północny). Amerykanie używali bombowców B-52, myśliwców bombardujących F-105D ?Thunderchief? oraz F-100 Sabres. Ocenia się, iż amerykańskie korporacje zarabiały rocznie około 10 mld $ w wyniku kontraktów Departamentu Obrony na dostawy sprzętu wojskowego do Wietnamu. Ho Chi Minh korzystał z ogromnej pomocy radzieckiej i chińskiej i był coraz lepiej przygotowany do walki z USA. Straty rosły po obu stronach, a rząd USA zwiększał ilość swych wojsk w konflikcie wietnamskim. Jednakże armia komunistów okazała się być doskonale wyszkolona i uzbrojona. Przygotowywano kontrofensywy, czego najlepszym przykładem było kilkumiesięczne oblężenie amerykańskiej bazy Ke-San. W latach 1967-1968 obie strony uświadomiły sobie patowość wynikłej sytuacji na froncie. Wojska północnowietnamskie atakowały, po czym następowały zmasowane bombardowania lotnictwa USA, a następnie ich kotrofensywa, po czym armia komunistów na powrót przejmowała inicjatywę. W maju 1968 roku z inicjatywy sekretarza stanu Henry`ego Kissingera rozpoczęto w Paryżu rokowania pokojowe. Jednakże to nie Johnson zakończył wojnę wietnamską, nawet nie wystartował w następnych wyborach, gdyż stracił jakiekolwiek poparcie wśród społeczeństwa. Kissinger występował z inicjatywy prezydenta Nixona, który zdecydował się zakończyć koszmarną wojnę. W styczniu 1973 roku prezydent Ford zarządził wycofanie 237 000 amerykańskich żołnierzy z Indochin. Zaraz po zakończeniu udziału USA w konflikcie wietnamskim, północ rozpoczęła wielką ofensywę przeciw południu. 30 kwietnia 1975 roku padł Sajgon. Jeszcze tego samego roku proklamowano Socjalistyczną Republikę Wietnamu.
Amerykanie zostali niejako zmuszeni do zakończenia konfliktu poprzez inne, zewnętrzne czynniki. Na początku lat 70-tych USA poparły zbrojny przewrót w Kambodży organizowany przez prozachodniego generała Lon Nola. Poprzedni przywódca ? książę Norodama Sihanouka razem z przywódcą Kambodżańskiej Partii Komunistycznej, Pol Potem, rozpoczął działania partyzanckie na szeroką skalę. Administracja USA stając w obliczu nowego, długoletniego konfliktu wycofała się ostatecznie zarówno z Kambodży jak i Wietnamu. Jednakże w 1975 roku Lon Nol został pokonany, a władze przejął Pol Pot, który przystąpił do realizacji ?eksperymentu ustrojowego? - tj. wprowadzania ekstremalnej wizji komunizmu. W wyniku reżimu ?Czerwonych Khmerów? śmierć poniosło blisko 3 mln ludzi, czyli prawie 30% obywateli kraju ! Popierany był przez Chiny, jednak został odsunięty od władzy w 1979 roku w wyniku interwencji wojsk komunistycznego już Wietnamu. Pol Pot szedł do walki partyzanckiej w dżungli, gdzie trwał aż do wyjścia wojsk wietnamskich w 1989 roku. Uczestniczył w sprawach kraju aż do wyborów w 1993 roku, w których próbował przeszkadzać. Dysponował zawsze poparciem Chin i często je odwiedzał. Nie został aresztowany ani zgładzony. Zmarł w dżungli w latach 90-tych.
Równowaga supermocartw
Druga połowa lat 70-tych XX wieku ugruntowała wizję świata ?dwubiegunowego?. Jednakże sytuacja pomiędzy USA a ZSRR stała się nieco cieplejsza ? etap ten określany jest często ?polityką odprężenia?. Rezygnacja ze skrajnych doktryn zimnowojennego świata wynikała z militarnej przewagi USA, olbrzymiego i negatywnego bilansu konfliktu wietnamskiego oraz nowej doktryny samego Kremla ? tzw. ?Doktryny Breżniewa?, która wiązała się z umacnianiem pozycji ZSRR na świecie ale jednocześnie polegała na zwiększeniu znaczenia wewnętrznej polityki imperium komunistycznego i scalaniu go od wewnątrz. Już za prezydentury Nixona ociepliły się stosunki USA-Chiny, by następnie w latach 70-tych podobną ewolucję przeszły kontakty USA-ZSRR. Podpisano pierwsze umowy o redukcji arsenałów nuklearnych.
Daleki Wschód zyskał na polityce odprężenia. Kraje pozostające pod wpływami zachodu zyskały przede wszystkim gospodarczo. Lata 80-te zaczynają być ?latami Azji?. Dojście do władzy ekonomicznych liberałów w Japonii i Korei Południowej zapoczątkowało powstanie dwóch, dynamicznie rozwijających się gospodarek na Dalekim Wschodzie. Zarazem to Japonia zapoczątkowała przejście do ery naprawdę teleinformatycznej, stając się szybko największym na świecie producentem wysokoprecyzyjnych artykułów elektronicznych. Wzrost PKB, niskie wartości inflacji i bezrobocia wskazały państwom zachodnim właściwy kurs gospodarczy. USA i wiele krajów europejskich odrzuciło gospodarczy etatyzm i weszło na ścieżkę ekonomii liberalnej. Doprowadziło to jednak do wytworzenia się na Dalekim Wschodzie ogromnych różnic. Państwa komunistyczne w dalszym ciągu okazują się być niereformowalnymi, a niektóre ? tak jak KRLD ? są wręcz zagrożeniem dla pokoju w regionie. Chiny zaś stały się przykładem ewolucji socjalizmu. Po śmierci Mao to zachód a nie ZSRR stał się głównym gospodarczym partnerem Chińskiej Republiki Ludowej. Zachowując komunistyczną spuściznę polityczną, decydenci zreformowali swoją gospodarkę i umożliwili amerykańskim firmom penetrację swojego rynku. W zamian otrzymali technologiczny i cywilizacyjny postęp.


Bibliografia
Wojciech Roszkowski - ?Półwiecze?, PAN, Warszawa 2002
Bogusław Wołoszański - ?Ten okrutny wiek?, wydawnistwo ?MH? Kraków 1995
Popularna Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa ?Fogra? - Warszawa 1995-1998