Poezja i poeta w Romantyzmie.

Poezja stanowi w romantyzmie polskim najważniejszą ze sztuk, choć łączącą się i z innymi sztukami: muzyką i malarstwem (w ten sposób miała ona poszerzać swoje możliwości poznawcze i ekspresyjne). Owo połączenie miało umożliwić syntezę sztuk: literatura (utożsamiana przez romantyków z poezją) powinna cechować się jakościami malarskimi i muzycznymi, operować obrazem i dźwiękiem (w polskim romantyzmie dziełem realizującym ów postulat wręcz modelowo jest III część Dziadów Mickiewicza).
Pomimo eksponowania autonomii poezji romantycy nie ograniczali jej do dziedziny czystej sztuki. Powstała koncepcja poezji-syntezy, łączącej ze sobą filozofię, religię, myśl społeczną i polityczną, naukę czy w końcu życie codzienne. Miała stanowić najlepszy z możliwych sposobów poznania, docierania do metafizycznych tajemnic universum – natury, Boga, historii, człowieka – ujętych w ich totalności i ukazanych w formie zmysłowej. Miała być również najdoskonalszym sposobem oddziaływania na społeczeństwo i historię, tworzenia ożywiających ją mitów kształtujących świadomość człowieka (tu łączyła się z czynem). Taki pogląd ujawnia się najwyraźniej w twórczości Mickiewicza. Poezja miała w końcu stanowić sposób wyrażenia niepowtarzalnej indywidualności artysty.
W ten sposób romantycy wykraczali poza klasycystyczne rozumienie poezji jako dziedziny doświadczenia estetycznego („dobrego smaku”), dziedziny oddzielonej od innych. Dokonali oni również poszerzenia wymiaru poezji o twórczość ludową.
Trzeba tu wszakże zauważyć, że oprócz takiej „optymistycznej” koncepcji pojawiła się w romantyzmie także krytyka poezji. Z jednej strony dostrzegano skażenie języka ludzkiego i jego niezdolność do podjęcia wyżej ukazanych zadań (mit upadłego języka, np. w Wielkiej Improwizacji z III części Dziadów Mickiewicza). Z drugiej natomiast krytykowano poezję nadmiernie estetyczną, oderwaną od życia (Nie-boska komedia Krasińskiego). Romantycy zdawali sobie ponadto sprawę z niebezpieczeństw związanych z poezją, z jej siłą odciągającą od realnego życia (I część Dziadów Mickiewicza).
Poezja romantyczna miała powstawać jako efekt natchnienia – kontaktu twórcy z rzeczywistością metafizyczną, absolutem bądź jako rezultat autentycznego głębokiego przeżycia. Siłami powołującymi ją do istnienia były wyobraźnia i uczucie (eksponowano także rolę pamięci).
Romantycy mówili o geniuszu obecnym w artyście, w naturze i w zbiorowości (ludzie czy narodzie), geniuszu będącym istotą twórczości pojmowanej jako swobodna kreacja. Z drugiej strony należy pamiętać, że sami romantycy wskazali ograniczenia owej swobody. Wiązały się one z koncepcją zakorzenienia poezji w tradycji narodowej. Znalazły także wyraz w idei ironii romantycznej, mającej okiełznać dążenie artysty ku nieskończoności.
Można wyróżnić trzy modelowe typy poety romantycznego, jednostki górującej nad otoczeniem, przenikającej tajemnice kosmosu. W romantyzmie polskim najbardziej rozpowszechnionym (zwłaszcza po roku 1831) wzorcem jest wypromowany przez Mickiewicza wzorzec poety Tyrteusza, a więc twórcy przewodnika narodu wzywającego do walki o wolność i wcielającego swoją poezję w czyn (przykładem może być Wajdelota z Konrada Wallenroda).

POWIEŚĆ WAJDELOTY
Skąd Litwini wracali? – Z nocnej wracali wycieczki,
Wieźli łupy bogate, w zamkach i cerkwiach zdobyte.
Tłumy brańców niemieckich z powiązanymi rękami,
Ze stryczkami na szyjach, biegną przy koniach zwycięzców;
Poglądają ku Prusom i zalewając się łzami,
Poglądają na Kowno – i polecają się Bogu.
W mieście Kownie pośrodku ciągnie się błonie Peruna,
Tam książęta litewscy, gdy po zwycięstwie wracają,
Zwykli rycerzy niemieckich palić na stosie ofiarnym.
(A. Mickiewicz Konrad Wallenrod)

Z drugiej strony istnieje wzorzec poety artysty reprezentowany w polskim romantyzmie przez Słowackiego (apolog do Balladyny, listy). Wzorzec ten ujawnia się także w postawie Z. Krasińskiego. Poeta artysta tworzy czystą sztukę, zamieniając w nią również własne życie, pragnąc istnieć w pięknie – najważniejszej dla niego wartości. Objawia swój geniusz twórczy, swoje możliwości kreacyjne.
Kolejnym wzorcem jest poeta mag, Orfeusz. W polskim romantyzmie takim twórcą jest przede wszystkim Słowacki w latach 40. – poeta mistyk wtajemniczony w boski sens kosmosu.
Trzeba tu zaznaczyć, że zarówno postawa poety Tyrteusza, jak i Orfeusza wiąże się z profetyzmem (wieszczeniem), a więc z dążeniem do poznania i objawiania tajemnic historii bądź universum.