Analiza psychologiczna zjawiska społecznego jakim jest SAMOBÓJSTWO
W każdym społeczeństwie występują zjawiska negatywne i szkodliwe społecznie. Tymi zjawiskami są patologie społeczne. Zjawiska patologiczne stanowią tylko margines rzeczywistości, ale silnie oddziałują na kształtowanie postaw społecznych i w związku z tym negatywnie wpływają na funkcjonowanie całego społeczeństwa. Samobójstwo jest jednym z najmniej rozpoznawalnych rodzajów zachowań dewiacyjnych. Stanowi jednak poważny problem dla społeczeństwa, gdyż w wyniku samobójstwa rocznie ginie tysiące osób i jednocześnie staje się przyczyną cierpień setek tysięcy tych ludzi od których odeszli bliscy w tak drastyczny sposób. W każdej epoce, w każdej kulturze społecznej inaczej podchodzono do samobójstwa. W zależności od odmiennych okoliczności akceptowano lub nie , autodestrukcyjne zachowania swoich współplemińców. W kulturze chrześcijańskiej stosunek do samobójstwa był instrumentalny. Taka śmierć mogła być pożądana, jeśli wyzwalała człowieka od doczesnych pokus. Przykładami tego są liczne śmierci samobójcze w wyniku surowej ascezy, śmierć męczeńska. W późniejszych latach samobójstwo w chrześcijaństwie zostało uznane za grzech przeciw prawom boskim i w wyniku tego powinno być potępiane i karane. Współcześnie samobójstwo nie jest ani silnie aprobowane, ani silnie potępiane. Można tutaj nawet powiedzieć, że mieści się w granicach społecznej tolerancji. Tak się może wydawać, ale czy tak jest w społeczeństwie polskim? Wystarczy chyba napisać, że większość rodzin samobójców zataja prawdziwe przyczyny śmierci. Związane jest to z naszą chrześcijańską historią. Mimo pozornej tolerancji czy też obojętności samobójstwo jest grzechem, czynem wstydliwym i nagannym. Nie jest to czyn zagrożony sankcjami prawnymi, tylko etycznymi i obyczajowymi. Natomiast nieratowanie samobójcy kwalifikowane jest zawsze jak przestępstwo nie udzielenia pomocy człowiekowi, którego życie jest bezpośrednio zagrożone. Samobójstwo popełniane w interesie własnym piętnowane jest jako egoizm. Jeżeli zaś popełnione zostało w interesie innych, to podnoszone jest do rangi altruizmu. Przeciwko prawu jednostki do samounicestwienia przemawia fakt, że pełni ona wiele ról społecznych i ma związane z tymi rolami pewne zobowiązania wobec grupy. Dla tej grupy samobójcza śmierć oznacza złamanie funkcjonującego w danej zbiorowości systemu norm i wartości przez jednostkę decydującą się na taki czyn. Wydaje się, że jednostka w tej sieci powiązań interpersonalnych ma obowiązek przezwyciężania cierpienia dla dobra zbiorowości społecznej. Nawet wtedy, gdy dana zbiorowość nie poczuwa się do obowiązku niesienia pomocy jednostce. Chciałabym tutaj przytoczyć słowa A. Wąska „Tradycyjnie od wielu lat doktryna nasza odmawia człowiekowi prawa do popełnienia samobójstwa. Wprawdzie zakazu takiego nie formułuje się wprost, ale milcząco przyjmuje się jego istnienie, skoro reprezentuje się stanowisko, że samobójstwu należy zawsze, bez wyjątku przeszkadzać, nie zważając też na to, że dopuszcza się go człowiek dorosły, w pełni władz psychicznych, powodowany racjami, które zasługują na rozważenie.”
Mimo, że zjawiskiem tym zajmuje się coraz więcej naukowców to wciąż słabo znamy determinanty zewnętrzne i motywy wewnętrzne zamachów samobójczych. Współcześnie można wymienić kilka podstawowych kierunków analizy: filozoficzno- teologiczny, kliniczny w tym fizjopatologiczny i psychiatryczny, psychologiczny i socjologiczny. Każdy z tych kierunków zwraca uwagę na inne czynniki. Nas najbardziej interesuje podejście psychologiczne.
W teoriach psychologicznych wyjaśnienia tego zjawiska szuka się przede wszystkim w zaburzeniach psychicznych jak również poszukuje się szczególnych cech ofiar samobójstwa. Chciałabym tutaj przytoczyć słowa Janusza Czapińskiego, według którego samobójstwo „(...) jest efektem utraty woli życia, a ta nie zależy od przypadłości losu, jest w nas. U większości silna, u nielicznych słabsza. Silną wolę życia zniszczyć może choroba, alkohol, narkotyki, ale nie trudności i kłopoty czy nawet dramaty osobiste.” Czy jednak można całkowicie zgodzić się z tym stwierdzeniem?? Wydaje mi się, że jest to niepełne wyjaśnienie tego zjawiska. Jestem bardziej przychylna innym autorom teorii psychologicznych, którzy charakteryzują sytuację suicydogenną jako splot negatywnych bodźców środowiskowych ze szczególnymi cechami jednostki. Inaczej mówiąc jest to zderzenie silnych bodźców zewnętrznych z bezradnością i brakiem odporności ofiary samobójstwa. Chciałabym przeprowadzić swoją analizę pod tym właśnie kątem.
Ten nurt psychologiczny bierze pod uwagę dwojaki sens samobójstwa- społeczny i osobisty. Sens społeczny zakłada, że częstość samobójstw jest efektem warunków społecznych, w których żyją ludzie. Zależy ona od stopnia powiązania jednostki ze społeczeństwem. Derkheim wyodrębnił trzy rodzaje samobójstw:
- egoistyczne, które wynika z braku znaczących kontaktów jednostki ze społeczeństwem;
- anomiczne, które charakteryzuje brak uczestnictwa jednostki w aktywności grupy, przez co obniża jej prestiż, pozycję i ostatecznie prowadzi do autodestrukcji;
- altruistyczne, które dotyczy jednostki zbyt silnie powiązanej ze społeczeństwem
Wydaje mi się, że jest to właściwsze podejście. Dowodem za tym może być fakt, że coraz więcej psychologów zwraca uwagę na te sytuacje, które nigdy wcześniej nie doprowadzały do samounicestwienia. Hołyst wysunął hipotezę, że „nie tyle reakcje psychiczne członków współczesnego społeczeństwa zmieniają się, lecz sytuacje atakujące jednostkę”. Podchodząc do tego zjawiska z takiego punktu widzenia, łączą się ze sobą dwie nauki- psychologia i socjologia.
Każda jednostka kieruje się własnymi, indywidualnymi motywami popełniania samobójstwa. W wyniku tego trudno jest znaleźć wspólne cechy dla poszczególnych przypadków. Ciężko jest odpowiedzieć dlaczego ludzie podejmują się takiego czynu. Dlatego chciałabym podkreślić wspólne uwarunkowania samobójstw i ich społeczny kontekst. Dane te można zebrać dzięki wykorzystaniu dwóch podstawowych metod badawczych stosowanych w odniesieniu do samobójstw. Pierwsza metoda wykorzystywana przede wszystkim przez socjologów to statystyczno- socjologiczna analiza zasięgu, struktury, trendów zmian oraz innych, ważnych cech zjawiska, które mogą przyczynić się do wyjaśnienia jego charakteru i społecznych uwarunkowań. Druga metoda jest częściej wykorzystywana przez psychologów. Polega ona na analizie materiałów pisanych pozostawionych przez samobójcę, ustnych relacji i wspomnień osób bliskich oraz przyjaciół albo w wypadku nieudanej próby samobójczej na wywiadzie z niedoszłym samobójcą. Obie metody uzupełniają się, gdyż najczęściej w przypadku samobójstwa mamy do czynienia z łańcuchem przyczynowym, w którym rola poszczególnych ogniw nie jest do końca uświadomiona. Psycholodzy prowadzą również badania profilaktyczne, które obejmują działania zapobiegające samobójstwu zanim jeszcze pojawią się jego zwiastuny. Wykorzystują do tego typu badań przede wszystkim różnego rodzaju testy psychologiczne, wywiady. Chciałabym przedstawić przygotowaną przeze mnie przykładową skalę szacunkową, która mogłaby być wykorzystana w ramach działania profilaktyki presuicydalnej.
SKALA SZACUNKOWA
Poniższa skala szacunkowa ma pomóc w badaniach nad występowaniem myśli samobójczych wśród młodych ludzi. Ma pomóc w określeniu czynników wpływających na rozważanie przez młodych ludzi możliwości popełnienia samobójstwa.
Samobójstwo to pozbawienie się życia, zwykle na tle zaburzeń psychicznych, zawodu życiowego, nieuleczalnej choroby i in.
Wypełnij wyraźnie, drukowanymi literami kolejne punkty.
1. Nr osoby badanej.............
2. Płeć..................................
3. Wiek................................
4. Uczę się/studiuję/pracuję jako...............................
I. Przeczytaj uważnie poniższe zdanie i następnie zaznacz krzyżykiem wybraną przez Ciebie odpowiedź.
Tak Nie
1. Stosunki w mojej rodzinie są przyjazne
2. W rodzinie jest przynajmniej jedna osoba, z którą mogę szczerze porozmawiać.
3. W trudnej sytuacji zawsze mogę liczyć na wsparcie rodziny.
4. Konflikty rodzinne zazwyczaj trwają krótko i dotyczą codziennych spraw.
5. Kłótnie rodzinne szybko kończą się zgodą wszystkich domowników.
II. Przeczytaj wyraźnie wszystkie zdania i następnie zaznacz pionową kreską na skali swoją odpowiedź. Zwróć uwagę na podane do wyboru odpowiedzi, które znajdują się po dwóch przeciwnych stronach skali.
1. W życiu:
nie mam celu mam bardzo wyraźne cele
I──────────────────────────────────────────────I
2. W życiu:
zawsze dążę do nie robię nic żeby
obranego celu realizować swój cel.
I────────────────────────────────────────────I
3. Cele życiowe:
zawsze osiągam nigdy nie udało mi się
osiągnąć cel.
I───────────────────────────────────────────I
4. Wydaje mi się, że :
w życiu spotyka mnie jestem pechowcem
wiele szczęścia
I───────────────────────────────────────────I
5. Swoje plany:
realizuję dalej rezygnuję z nich od razu
mimo trudności gdy napotykam trudności
I───────────────────────────────────────────I
6. Gdy napotykam w życiu na trudności:
z pomocą bliskich osób nikomu nic nie mówię,
staram się je przezwyciężyć przeczekuję je.
I───────────────────────────────────────────I
III. Przeczytaj wyraźnie wszystkie zdania i następnie zaznacz pionową kreską na skali swoją odpowiedź. Zwróć uwagę na podane do wyboru odpowiedzi, które znajdują się po dwóch przeciwnych stronach skali.
1. mam wiele wspaniałych nie mam w ogóle przyjaciół
przyjaciół
I───────────────────────────────────────────I
2. często spotykam się z nikim się nie spotykam
ze znajomymi
I──────────────────────────────────────────I
3. jestem zapraszana/y przez nikt mnie nigdzie nie zaprasza
znajomych
I───────────────────────────────────────────I
4. uważam, że jestem jestem osobą nie lubianą
osobą lubianą
I───────────────────────────────────────────I
5. będąc wśród ludzi staję się wśród ludzi czuję się
radosna/y, szczęśliwa/y wyobcowana/y
I──────────────────────────────────────────I
6. wydaje mi się, że ludzie lubią ludzie unikają mojego
przebywać w moim towarzystwie towarzystwa
I──────────────────────────────────────────I
IV. Przeczytaj wyraźnie wszystkie zdania i następnie zaznacz pionową kreską na skali swoją odpowiedź. Zwróć uwagę na podane do wyboru odpowiedzi, które znajdują się po dwóch przeciwnych stronach skali.
1. Zazwyczaj jestem:
pełna/y życia zupełnie przybita
I───────────────────────────────────────────I
2. Każdy dzień:
niesie ze sobą jest zawsze taki sam
coś nowego
I──────────────────────────────────────────I
3. Uważam, że:
żyję w przyjaznej lepiej żyłoby mi się w
mi epoce innych czasach
I──────────────────────────────────────────I
4. Chciałbym/abym:
żyć jeszcze wiele lat nie rodzić się w ogóle.
I──────────────────────────────────────────I
5. Myśląc o życiu:
widzę dużo radosnych, uważam, że życie jest szare
zabawnych sytuacji i smutne.
I─────────────────────────────────────────I
6. Myśląc o śmierci:
boję się jej już chciałbym/abym umrzeć
I───────────────────────────────────────────I
7. Śmierć wydaje mi się:
tragicznym końcem że jest uwolnieniem od szarego
wspaniałego życia i nudnego życia.
I──────────────────────────────────────────I
8. Samobójstwo jest:
skutecznym pozbyciem tragicznym czynem.
się problemów
I──────────────────────────────────────────I
9. Myślę, że samobójca jest osobą:
pozostawioną samą tchórzem.
sobie
I──────────────────────────────────────────I
W zależności od tego po jaką książkę sięgniemy, można znaleźć różne definicje tego zjawiska dewiacyjnego. W Nowej Encyklopedii Powszechnej samobójstwo to „celowe zachowanie samodestrukcyjne prowadzące do śmierci biologicznej, które może mieć charakter gwałtowny (np. samobójstwo przez powieszenie się) lub charakter stopniowy(np. samobójstwo przez zagłodzenie się)”. Według internetowej encyklopedii „Wikipedia”, samobójstwo „to celowe działanie mające na celu pozbawienie siebie życia, bez aktywnej pomocy innych osób”. Wydaje mi się, że pełną definicję tego zjawiska, która obejmuje najważniejsze czynniki przedstawia B. Hołyst : „samobójstwo nie jest jedynie przypadkiem samounicestwienia się, lecz trwającym niekiedy całymi latami ciągiem wzajemnie się ze sobą powiązanych myśli i czynów(...)”. Autor również wprowadził termin zachowania suicydalnego, które wyjaśnia następująco: „(...) ciąg reakcji, jakie wyzwolone zostają w człowieku z chwilą, gdy w jego świadomości samobójstwo pojawia się jako ancypowany, pożądany stan rzeczy, a więc jako cel”. Możemy wymienić tutaj cztery typy tego zachowania: samobójstwo wyobrażone, upragnione, usiłowanie i dokonane. Czasami ludzie myślą o tym, żeby rozwiązać swoje życiowe problemy poprzez odebranie sobie życia. Bardzo często na szczęście na myśleniu się kończy. Jednak u niektórych ludzi ta myśl pozostaje i staje się coraz silniejsza aż staje się celem. Jest to wówczas samobójstwo upragnione. To zaś doprowadza do prób odebrania sobie życia, czyli doprowadza do samobójstwa usiłowanego. Gdy zamach na swoje życie kończy się śmiercią to mówimy, że jest to samobójstwo dokonane.
Podstawą analizy są gromadzone w urzędach statystycznych Polski jak i innych krajów informacje dotyczące nasilenia zgonów samobójczych. Są to dane ilościowe. Trzeba jednak odnosić się do tych danych z pewną rezerwą, gdyż nie jest możliwe zebranie dokładnie wszystkich danych m.in. ze względu na utajnianie śmierci samobójczej. Polska należy do państw o średnim wskaźniku samobójstw. Nie jest to jednak tak dobra wiadomość, gdyż zaobserwowano wzrost liczby osób popełniających samobójstwo. Pozwolę sobie postawić hipotezę w tym miejscu. Wydaje mi się, że duże znaczenie na małą liczbę autodestrukcji przez wiele lat miała religia katolicka w Polsce. Jeżeli tak było przez wiele lat to co się teraz stało? Przecież Polska wciąż jest katolickim państwem? W wyniku wielkich zmian norm i wzorców, struktur społecznych, konfliktów, zmian w gospodarce i polityce zmienił się również stosunek do religii, do kościoła. Przypomnę założenie jednej z dróg teorii psychologicznych, która mówi o tym, że podłożem decyzji samobójczych jest szereg zazębiających się czynników.
B. Hołyst wymienia najistotniejsze czynniki. Są to m.in.: zaburzenia psychiczne; stres spowodowany niepowodzeniami życiowymi, trudnościami dnia codziennego; nieprawidłowa ocena swoich możliwości w realizacji celów; osamotnienie; kryzys uznanych wartości; niewłaściwe układy społeczne; czy też w ostatnich latach istotnym czynnikiem stała się bardzo trudna sytuacja materialna.
Duże ryzyko samobójstwa występuje u osób z melancholią. Szczegółowe badania potwierdzają potrzebę zachowania ostrożności w postępowaniu z chorymi z depresją. Depresje należą bowiem do tej grupy chorób, które idą w parze ze szczególnym zagrożeniem życia. Najbardziej niepokojący jest fakt, że mimo postępów w terapii tych zaburzeń wskaźnik ten jest wciąż niebezpiecznie wysoki. Często wydaje się, że u chorych z depresją pesymizm, negatywna ocena przyszłości, poczucie beznadziejności, przekonanie o niemożliwości uzyskania pomocy to wystarczające motywy do wyboru samobójstwa. Gdyby tak było, to każdy chory z depresją próbowałby dokonać samounicestwienia. Przyczyny samobójstw chorych z depresją są bardzo złożone. Decyzja o pozbawieniu się życia przez osoby cierpiące na depresję wynika również z sytuacji środowiskowej i realnymi problemami, których nie są w stanie rozwiązać. Warto tutaj dodać, że ofiarami tego zjawiska są w większości mężczyźni, mimo, że mężczyzn mniej choruje na depresję.
Nie tylko chorzy depresyjnie mężczyźni są ofiarami. Statystyki pokazują, że nie zależnie od czynników większość ofiar samobójczych to mężczyźni. U kobiet natomiast większy odsetek odnotowuje się zamachów usiłowanych. Można tutaj stwierdzić hipotetycznie, że samobójstwa kobiet mają charakter instrumentalny. Jest to raczej próba nawiązania kontaktu z otoczeniem, „wołanie o pomoc”. Jakie czynniki wpłynęły na ukształtowanie takiej właśnie sytuacji w Polsce? W literaturze można znaleźć wiele hipotetycznych odpowiedzi. Jedne mówią o tym, że znaczenie ma szybsze tempo wzrostu poziomu wykształcenia kobiet niż wśród mężczyzn, inne wskazują na rodzinne uwarunkowania przyczyn samobójstw wśród kobiet, jeszcze inne szukają odpowiedzi w istnieniu kulturowych uwarunkowań omawianego zjawiska.
Podstawowymi cechami zbiorowości samobójców są cechy demograficzne, zwłaszcza wyżej omówiona płeć jak również wiek. Zróżnicowanie według wieku ma charakter dynamiczny. Nasilenie samobójstw w starszym wieku utrzymuje się, jednocześnie obserwując wyraźny wzrost czynów samobójczych u jednostek bardzo młodych. Mimo tego można wciąż mówić o tym, że zjawisko to dotyczy w dużej mierze ludzi w średnim i starszym wieku, którzy nie mogą się uporać z własnymi trudnościami.
Zjawisko to staje się coraz bardziej niepokojące jeśli zauważymy rosnącą gwałtownie liczbę dokonanych samobójstw wśród małych dzieci i młodzieży. Najmniejszy odsetek prób samobójczych odnotowuje się u dzieci poniżej 14 roku życia. Jednak takie przypadki są. Z danych statystycznych policji wynika, że trzykrotnie wzrosła liczba samobójstw wśród dzieci w przedziale 10-14 lat. Odnotowano również kilka przypadków samobójczych u dzieci w wieku 5-9 lat, które zakończyły się zgonem. Gwałtowny wzrost zamachów na swoje życie zanotowano wśród młodzieży w wieku od 15 do 19 lat. Najbardziej chyba smutnym faktem jest to, że samobójstwa stanowią podstawową przyczynę zgonów wśród młodzieży zaraz obok wypadków. Przyczyny zachowań autodestrukcyjnych u dzieci nie są takie same jak u osób dorosłych. Wyróżnia się dwa główne motywy tego zjawiska wśród dzieci. Są to problemy szkolne oraz złe stosunki z rodzicami. Podaje się też odrzucenie przez środowisko i utratę bliskiej osoby. Świadczy to o wyraźnym wpływie czynników zewnętrznych na fakt podjęcia zamachu samobójczego.
Jest kilka podstawowych czynników ryzyka podejmowanych przez młodzież prób samobójczych. Są to czynniki biologiczne, psychopatologiczne, jak również funkcjonowanie społeczne. Do czynników biologicznych zalicza się m.in. organiczne uszkodzenie lub mikrozaburzenia ośrodkowego układu nerwowego. W wyniku tych zaburzeń dochodzi do nieprawidłowego rozwoju osobowości i zaburzeń adaptacji. Jeżeli na to nałoży się niekorzystne warunki środowiskowe może to doprowadzić do zachowań samobójczych. Do czynników biologicznych zalicza się również zaburzenia psychiczne w rodzinie, które mogą w istotny sposób wpływać na funkcjonowanie rodziny. Takie czynniki psychopatologiczne jak zaburzenia depresjami, używanie/nadużywanie alkoholu, zaburzenia zachowania, zaburzenia lękowe, impulsywność, cechy niedojrzałości emocjonalnej mają duży związek z próbami samobójczymi. Jeśli chodzi o funkcjonowanie społeczne, to należy brać pod uwagę funkcjonowanie dziecka na płaszczyźnie rodzinno- szkolnej. Badania przeprowadzone na terenie Łodzi w Klinice Ostrych Zatruć Instytutu Medycyny Pracy wykazały, że znaczna część młodych niedoszłych samobójców pochodzi z rodzin niepełnych, albo rozbitych. Stwierdzono również patologię rodzinną w większości przypadków, która objawiała się głównie alkoholizmem jednego albo obojga rodziców, zaburzenia psychiczne rodziców. Wpływ na zachowanie dzieci miały też samobójstwa usiłowane bądź dokonane u rodziców lub innych członków rodziny. Zauważono też związek z nieprawidłowymi relacjami dzieci z rodzicami, którymi były głównie konflikty, ograniczenie swobody przez rodziców, jak również brak oparcia w rodzinie, brak akceptacji. To zaś wiąże się ze zmieniającą funkcją rodziny w społeczeństwie. W dzisiejszych czasach bowiem rodzice są zapracowani, często nieobecni w domach. Młodzi ludzie nie bardzo wiedzą gdzie mają się zgłaszać ze swoimi problemami i przez to czują się zagubieni. Młody człowiek chce zwrócić na siebie uwagę rodziców, otoczenia na swój stan emocjonalny, psychiczny, na swoje troski i problemy. Manifestuje swoją obecność, chce być zauważony. Próba samobójcza wydaje się jedyną drogą do osiągnięcia tego celu. W literaturze zgodnie stwierdzano, że na próby samobójcze wśród dzieci i młodzieży nie miały wpływu czynniki ekonomiczne. Większość młodocianych samobójców miało poważne problemy szkolne. Były to przeważnie wagary i trudności w nauce. U dzieci, które podejmują zamachy na swoje życie wyróżnia się takie cechy charakterystyczne jak wyższy poziom lęku, depresji, agresji, oraz większe nasilenie zachowań aspołecznych.
Mimo licznych badań nie znaleziono do tej pory jednego dającego się wyodrębnić czynnika odpowiedzialnego za zamachy samobójcze u dzieci i młodzieży. Psycholodzy są jednak zgodni co do tego, że działania profilaktyczne w tej grupie społeczeństwa powinny skupiać się na promocji zdrowia psychicznego jednostki i rodziny. Głównym zadaniem powinno być wzmacnianie pozytywnych cech charakteru, umiejętność rozpoznawania przez rówieśników i rodziny symptomów zachowań rezygnacyjnych. Dodatkowymi działaniami powinny być pogadanki z dziećmi i młodzieżą na temat czynników zewnętrznych i wewnętrznych sprzyjającym zamachom samobójczym i w jaki sposób dawać sobie z nimi radę.
Każdym społeczeństwem wstrząsa informacja o samobójstwie dzieci, młodzieży i młodych matek. Samobójstwa osób w wieku starczym już tak nie szokują. Wiek podeszły powszechnie określany jest jako starość. Jest to nieuchronny etap życia każdego człowieka. Jednak etap ten postrzegany jest negatywnie. Utożsamiany jest z chorobami, niepełnosprawnością fizyczną w zakresie narządu ruchu, demencją czy też zaburzeniami psychicznymi. Starzenie powinno się rozpatrywać jako proces biomedyczno -społeczno- psychologiczny. Jest to proces, który obejmuje zmiany w bezpośrednich interakcjach międzyludzkich oraz obejmujący problemy ekonomiczne i kulturowe.
Analizując dane statystyczne można stwierdzić, że wraz z wiekiem maleje liczba prób samobójczych a rośnie liczba samobójstw dokonanych. Ryzyko samobójstw częściej występuje wśród ludzi przewlekle chorych w wieku podeszłym Tak zwaną grupę ryzyka stanowią osamotnieni starzy wdowcy lub rozwiedzeni, którzy nie umieją odnaleźć się w społeczeństwie i rodzinie. Dla osób owdowiałych śmierć współmałżonka jest przyspieszeniem własnej śmierci. Odnotowuje się, że liczba samobójstw wśród tej grupy jest największa w okresie od 6 do 12 miesięcy po utracie bliskiej osoby. Wskaźnik samobójstw jest dwa razy wyższy u samotnych mężczyzn niż u samotnych kobiet.
Do innych ważnych czynników ryzyka suicydalnego zalicza się zaburzenia psychiczne (tj. depresje, schizofrenie, stres, lęk, choroby psychiczne, choroby przewlekłe) oraz pogorszenie sytuacji ekonomicznej w wyniku przejścia na emeryturę, zmiana statusu społecznego, utrata pozycji w rodzinie, a wiąże się z tym spadek poczucia własnej wartości i niekorzystny bilans życiowy.
Nowy układ społeczny wymaga często samodzielności i odpowiedzialności za swoje decyzje. Pokolenie ludzi starych, wychowanych i funkcjonujących w poprzednim systemie nie potrafi zmienić swojego podejścia do życia. Psychologia wymienia dodatkowo takie uwarunkowania jak osłabienie więzi rodzinnych, sąsiedzkich; poczucie izolacji, odosobnienia i postępujące procesy dezintegracyjne.
W wieku podeszłym często występują choroby takie jak depresje, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona. Choroby te predysponują do podejmowania prób samobójczych. Depresje występujące w wieku podeszłym pogarszają współistniejące choroby somatyczne i w związku z tym zwiększają częstotliwość występowania samobójstw. Chorzy z depresją wyrażają to przez pewne sygnały m.in. częste rozmowy dotyczące pochowku, rozstawanie się z rzeczami, które mają dla nich dużą wartość sentymentalną. Depresja jest chorobą mózgu mająca wpływ na takie zachowania, jak czynności psychiczne, somatyczne, psychomotoryczne i poznawcze. Osoby starsze niechętnie przyznają się do problemów natury psychicznej. Często choroba psychiczna przebiega pod osłoną choroby somatycznej. Jest to przyczyna, która utrudnia szybkie rozpoznanie stanu psychicznego jednostki i rozpoczęcie terapii. Ważne jest to zwłaszcza u osób z depresją, gdyż nie leczona depresja sprzyja próbom samobójczym.
Wczesnymi symptomami myśli samobójczych w tej grupie wiekowej są skargi na bezsenność, zmęczenie, osłabienie, brak koncentracji, apatia, nagłe izolowanie się od otoczenia albo przeciwnie nagłe odwiedziny dalszej rodziny, przyjaciół. Dane statystyczne wskazują, że u osób cierpiących na depresję odsetek samobójstw jest dwukrotnie wyższy, niż w pozostałych grupach wiekowych. Według WHO około połowa samobójców to osoby, które po raz drugi próbowały pozbawić się życia. B.Hołyst uważa, że jest to nawet 60% osób. Osoba w wieku podeszłym podejmując decyzję o kroku ostatecznym wybiera skuteczny sposób do osiągnięcia swojego celu.
Motywacja samobójstwa w wieku podeszłym ma przede wszystkim podłoże ekonomiczne, zdrowotne, rodzinne i społeczne. Wbrew pozorom problem zdrowia i choroby nie jest najważniejszą przyczyną podejmowania ostatecznej decyzji. Nagłe przejście na emeryturę bez wcześniejszego przygotowania psychicznego i ekonomicznego zwłaszcza osób bardzo aktywnych w życiu społecznym, rodzinnym może być jedną z przyczyn myśli samobójczych. Osoby, które rozpoczynają życie w domach pomocy społecznej znajdują się w nowych, obcych sytuacjach. Przy istniejących chorobach psychicznych zaczynają się potęgować stany maniakalne i depresyjne. O osobach starszych często mówi się, że są to ludzie niedołężni, zależni, wymagający opieki. Takie osoby tracą role społeczne, zawodowe i rodzinne. Człowiek stary często w rodzinie nie jest przez nią zauważany, żyje niejako na jej marginesie. Ze starością wiąże się obniżenie sprawności psychofizycznej. Często zauważa się w wyniki wyżej wymienionych czynników brak samoakceptacji u osób starszych oraz spostrzeganie siebie jako osoby niezaradnej, niedołężnej, zależnej i potrzebującej opieki.
Współczesne standardy to pozytywne myślenie, sukces, kariera. Mówi się o tym, że społeczeństwo jest nastawione obojętnie do samobójców. Chciałabym teraz rozwinąć tą myśl. Na tle kształtujących się we współczesnym świecie wartości, wydaje mi się, że zjawisko to spotyka się z całkowitym brakiem zrozumienia. Ludzie nie chcą patrzeć na smutną, pogrążoną w rozpaczy osobę. Milczenie takiej osoby irytuje ludzi, a pragnienie śmierci staje się niewygodnym ciężarem. Społeczeństwo unika osoby pogrążonej w depresji, ponieważ boji się odpowiedzialności czy też wyrzutów sumienia wynikających z własnej bezsilności. We współczesnym społeczeństwie jest powszechna opinia o wszechmocy człowieka, o jego zdolności kierowania własnym życiem w sposób całkowicie kontrolowany. Opinia taka zrzuca całą odpowiedzialność za niepowodzenia na jednostkę, która okazała się zbyt słaba, za mało kreatywna, nieudolna. Często zamiast współczucia i gestu pomocy osoba narażona jest na pogardę i potępienie. Czasami jednak wystarczy dobre słowo, drobny dobry gest. Syndrom presuicydalny powoduje, że taki desperat widzi świat jako bezkresny ocean cierpienia, a on sam znajduje się po środku tego oceanu i nie widzi lądu. Grupa społeczna unika pomocy jednostce pogrążonej w rozpaczy jednocześnie jednak oczekuje od tej jednostki podwójnej walki: z własnym cierpieniem i z obojętnością społeczeństwa.
Społeczeństwo nie chce zrozumieć, nawet nie próbuje zrozumieć samobójstwa i w wyniku tego izoluje się od niego. To zaś powoduje, że społeczeństwo wytwarza szereg mitów postaw usprawiedliwiających swoją obojętność, ignorancję czy też wrogość do tego zjawiska. Najbardziej rozpowszechnione mity to:
- Ludzie, którzy mówią o samobójstwie, nie odbierają sobie życia.- Jest to błędne rozumowanie, gdyż różne badania wykazały, że około 80% samobójców ostrzegało wcześniej o swoich zamiarach.
- Samobójcy nie chcą umrzeć tylko chcą manipulować swoim otoczeniem.- To też błędne myślenie, ponieważ ludzie ci chcą zwrócić często na siebie uwagę, na swoje problemy, w ten sposób oczekując na pomoc, wsparcie.
- Poprawa samopoczucia po próbie samobójczej oznacza koniec zagrożenia.- To może być tylko rzekoma poprawa nastroju.
- Samobójcy to chorzy umysłowo- wyniki badań pokazują, że część samobójców cierpi na zaburzenia psychiczne, ale nie wszyscy.
Ankietowani suicydenci przez A. Bałandynowicza w odpowiedzi na pytanie o reakcję otoczenia na ich wołanie o pomoc odpowiadali, że nie było ono zrozumiane (48%), było zignorowane lub odrzucone (40%) i wywoływało pogardę (12%).
Uważam, że aby zmniejszyć liczbę osób decydujących się na autodestrukcję należy uświadamiać społeczeństwo na temat tego zjawiska. Byłby to wielki krok w kierunku pomocy osobom z myślami samobójczymi. Społeczeństwo byłoby bardziej uwrażliwione na różne zachowania jednostek i przez to mogłoby właściwie reagować. Do tej pory bowiem w opinii społecznej winny jest zawsze człowiek cierpiący. Wyrzuca mu się pasywność, alienację i brak wkładu w życie grupowe. Uważa się, ze przez swój egoizm dostrzega tylko własne cierpienie i poszukuje rozwiązań korzystnych tylko dla siebie.
Zdaję sobie sprawę, że nie zostały poruszone inne ważne kwestie dotyczące tego zjawiska m.in. takie jak samobójstwa żołnierzy w jednostce czy samobójstwa więźniów. Wydaje mi się, że najważniejsze czynniki wymieniłam i pokrótce przeanalizowałam. Jest to zjawisko, którym powinno zajmować się na bieżąco, ponieważ ciągłe zmiany geopolityczne, ekonomiczne, kulturalne wpływają na rozwój osobowości jednostki, a to powoduje, że zmieniają się m.in. przyczyny zamachów samobójczych, wiek samobójców.
Starałam się poruszyć najważniejsze sprawy dotyczące samobójstw oraz wykazać zmiany jakie zachodzą w tym zjawisku na przełomie XX i XXI wieku.
Literatura:
M. Jarosz „Samobójstwa Ucieczka przegranych”
M. Jarosz „Samoniszczenie, Samobójstwo, Alkoholizm”
A. Wąsek „Prawno- karna problematyka samobójstw”
B. Hołyst „Samobójstwo- przypadek czy konieczność”
pod red. B. Hołysta, M. Staniaszka, M. Binczyckiej- Anholcer
M. Łobocki „Metodologia badań pedagogicznych”
Kodeks Karny
Nowa Encyklopedia powszechna
www.wikipedia.pl